Tarıhtyń aşy taǵylymyn urpaq jadynan shyǵarýǵa bolmaıdy
Ótkenniń ókinishti kezeńderin eske alsaq, 1925 jyly elimizdi basqarýǵa kelgen Fılıpp Goloşekın Qazaqstandy «Kishi Qazan» tóńkerisin júrgizý saıasatyn ustandy. Sonyń saldarynan ult zııalylary jappaı qýǵyndaýǵa ushyrady. Goloşekın ózine qarsy shyqqandardy Qazaq elinen qýdy, olardyń kózin joıýdy qolǵa aldy. «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen ujymdastyrý uranymen naýqanǵa kirisken belsendiler respýblıkadaǵy 40 mıllıonnan astam mal basynyń qyrylýyna ákep soqtyrdy. Halyq jappaı asharshylyqqa ushyrady. Asharshylyq jyldarynda elimizde 1,5 mıllıonǵa jýyq adam qaıtys boldy. Qazaq halqy asharshylyqqa deıingi sanyna, araǵa jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt salyp baryp ázer jetkeni - bul zulmattyń qanshalyqty qasyretti bolǵanyn kórsetýde.
Táýelsizdik jyldarynda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń «Tarıh ótkenniń sabaǵy. Biz ótkenimizge qarap, erteńimizdi túzeýimiz kerek» degen syndarly sózi tarıhı sanany jańǵyrtýǵa, ulttyq rýhtyń órleýine jol ashty. Egemendiktiń shırek ǵasyrynda el tarıhynyń kómeski betteri qaıta ashylyp, memleketimizdiń sońǵy júzjyldyqta júrip ótken súrleýine jańasha baǵa berilýde.
Keńestik totalıtarızmniń zulym saıasaty men zulmat áreketi eshbir eldi tańdap, eshbir adamdy talǵaǵan joq. 1920-1950 jyldary Keńester Odaǵynda mıllıondaǵan adam saıası qýǵyn-súrginge ushyrady. Qazaqtyń qanshama qabyrǵaly tulǵalary sol solaqaı saıasattyń qurbandaryna aınaldy. Qandy qasap kezeńde qazaq jerine tutas halyqtar jer aýdaryldy. HH ǵasyrdyń birinshi jartysynda Qazaqstanǵa mıllıondaǵan adam kúshpen kóshirilip ákelindi.
Olardyń qatarynda kárister, fınder, nemister, polıaktar, kúrdter men qarashaılar, meshettik túrikter, kavkazdyqtar jáne basqa da kóptegen ulystar bar.
Úzdiksiz jalǵasqan saıası naýqandar men qýǵyn-súrginnen esin jııa almaı jatqanyna qaramastan, qazaq halqy, taǵdyrdyń tálkegine túsken barsha ulystardy baýyryna basty. Keńestik bıliktiń pármenimen qazaq jerine qonys aýdarǵan sol etnostar ókilderiniń barlyǵy búginde bizdiń baýyrlarymyzǵa, otandastarymyzǵa aınaldy.
Tar jerde tabysqandardyń urpaǵy – keń jerde kelisip, búgin taǵdyry bir Qazaqstan halqy degen uly elge aınaldy. Beıbitshiliktiń besigi atanyp, búkil álemge tanyldy. Tórt tarapty túgel moıyndatyp, ósip-órkendeý jolyna tústi.
1997 jyly Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 31-mamyr saıası repressııa qurbandaryn eske alý kúni bolyp belgilengen bolatyn. Osynaý náýbet jyldary urpaq jadynan óshpeýi tıis. Sondyqtan da, bul ataýly kúnge oraı birqatar tulǵalardan pikir suraǵan edik.
Oljas Súleımenov
aqyn, QR Eńbek Eri
Áýeli áńgime jazýdan bastadym. Stýdenttik jyldarymda balalar jáne jastar gazetterinde jarııalanyp júrdim. Geologııa fakýltetin bitirgennen keıin Gorkıı atyndaǵy ádebıet ınstıtýtynyń qazaq tilinen orys tiline aýdarmashylar daıyndaıtyn tobyna oqýǵa tústim. Prozany da, óleńdi de aýdardym: kásibı ádebıetshi barlyq janrdy da ıgerýi tıis. Lektsııalyq kýrstar esimde joq. Jadymda keıbir sátter ǵana saqtalypty.
Jıyrmadan keıin ómirlik josparyńdy retke keltirgiń keledi. Balań shaqtaǵy «Men – kimmin?» degen suraqqa jaýap «biz kimbizdiń» negizindegi bilimimizge saıady eken. Men óziniń «men» fýndamenti týraly basyn qatyrýdyń qajeti joqtarǵa asa qyzǵanyshpen qaradym: tarıhtyń qara topyraǵy myń jyldyq tereńinen zor dúmpýmen aspanǵa atqan ómir báıteregi bar olardyń. Ondaı dostarym qalyń, butaqtardyń arasynda alqyzyl almadaı bop tura alady.
...Men ózim úshin qazaqtardyń tarıhyn qalyptastyra bastadym. Eń áýeli jýyqta ǵana ótkenderdiń izine tústim. Lenın kitaphanasyn ıgere júrip belgisiz betterdi izdestirdim.
1926 jylǵy sanaq boıynsha: qazaqtar Keńes Odaǵyndaǵy «túrki tildes ulttardyń ishindegi eń irisi – 6 mln. 200 myń adam». 1939 jyly eki mıllıondaı ǵana qalypty. Osy sandardan óne boıym muzdaı bop qaltyrap ketti. Az ult ataný baqyty úshin osynsha qun tólegen basqa qandaı halyq bar eken? Ózin osyndaı kúıge túsirý úshin qandaı jýas, qandaı beısharalyqta bolý kerek!..
Dogan Iyldyz
«Kazakistan.kz» jańalyqtar saıtynyń redaktory
Túrkııanyń buqaralyq aqparat quraldarynda qońyr tirlik keshken túbi bir týysqan qazaq halqyna kelgen kesapat asharshylyq taqyryby keńinen jazylady. Túrkııa jýrnalısi retinde ondaǵy ortalyq aqparat quraldarynda osy bir aza tutý kúni týraly baspasózge shyqqan materıaldardyń ortaq mazmunymen qazaqstandyq oqyrmandardy tanystyryp óteıin.
Eýrazııa qurlyǵynyń qaq ortasynda ornalasyp, Túrki órkenıetiniń besigi sanalǵan Qazaqstanda HH júzjyldyqtyń birinshi jartysynda alapat ashtyq bolǵan edi. Qazirdiń ózinde sanaly adam sol qısapsyz qyrǵynnyń izin anyq ańǵara alady. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basy – qazaq halqyna surapyl zulmat tóngen kezeń. Qazaq ólkesinde asharshylyq qaýpi birinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵan tustan bylaı qaraı, negizgi eńbek kúshi erkekterdiń basty bóligi maıdanǵa shaqyrylǵannan keıin, 1917 jyly bolǵan tóńkerister men azamattyq soǵystyń lebimen kelgen edi. Jyǵylǵanǵa judyryq demekshi, sol kezde 307 ónerkásip ornynyń 250-i isten shyǵyp, jabylyp qalǵan. Osy oqıǵalar kóshpeli qazaqtyń negizgi kúnkóris kózi – mal sharýashylyǵyna keri áser etip, ortalyqtyń solaqaı saıasatynyń kesirinen mal basy kúrt azaıǵan bolatyn.
Qazaq ólkesin kúshtep ujymdastyrý men jetkilikti daıyndyǵy joq kóshpeli halyqty otyryqshylandyrýǵa baǵyttalǵan surqııa saıasattyń kesapaty úlken zulmatqa ulasty.
Adamzat tarıhynda tabıǵı apattar men qurǵaqshylyqtyń teris áserimen qatar adam qolymen jasalyp, adam balasy sebepshi bolǵan qyrǵyndardy umytý áste múmkin emes.
-Goloşekın qyrǵyny («Kishi Qazan» revolıýtsııasy)
1932-1933 jj KSRO-ny jalmaǵan asharshylyqta eń kóp japa shekken Qazaqstan men Ýkraına boldy. Tamaqqa talǵajaý tappaı qyrylǵan halyqtyń statıstıkasyna úńiler bolsaq, qazaq ulysynyń 38%-y asharshylyq kezinde jer jastanǵan. Bul kesapattyń 1,5 mıllıon men 4 mıllıon arasynda jandy jalmaǵany jazylady. Keńes úkimeti kezinde asharshylyq jaıly zertteý júrgizbek túgili tis jarýǵa tyıym salynǵandyqtan, bul taqyryp jaıly naqtysy osy degen kórsetkishterge 1987 jyly professor, ǵylym doktory Talas Omarbekov júrgizgen arhıv zertteýlerinen keıin ǵana kózimiz jetti. Qazaqstandaǵy sol kezdegi aýyl sharýashylyǵy jáne mal sharýashylyǵy basqarmasyna qarasty statıstıkalyq derekterdi zerttegen professor Omarbekov 2 mıllıon 230 myń 300 kisiniń bul qyrǵynda qurban bolǵanyn málimdedi.
Bul kórsetkish sol kezdegi halyq sanynyń 49%-yn quraıdy. Tanymal jazýshy Smaǵul Elýbaevtyń esepteýinshe, osynaý zulmat kezeń bolmaǵanda, 1897 jyly Patshalyq Reseı júrgizgen sanaq kezinde 4 mıllıon 84 myń kisini quraǵan qazaqtyń sany 1990-shy jyldary 32 mıllıonnan asyp jyǵylar edi, al shyntýaıtynda sol kezde álemdegi bar qazaqty qosqanda 10 mıllıonǵa jetpeıtin. Asharshylyqtan keıin qazaq halqy óz elinde ústemdigin joǵaltyp, az ulttardyń birine aınaldy da qaldy.
Zulmatqa aparǵan kezeń 1925-tiń qyrkúıeginde Stalın tarapynan Qazaqstannyń Komýnıstik partııasynyń birinshi hatshysy qyzmetine taǵaıyndalǵan Fılııpp Goloşekın Qazan tónkerisiniń baı-baǵlandardyń mal-múlkin memleket menshigine ótkizýmen bastalatynyn jarııalady. 40 mıllıonnan astam maly bar elde 146 myń bas túlik memleket esebine ótti. Bul kórsetkish az sekildi kóringenmen, bul bastama halyqqa jaǵymsyz áser etti. Halyq arasynda keńes úkimetine degen senim seıile bastady. 1929-dyń qarashasynda Stalın jarııalaǵan «Uly betburys» degen maqalasynda dala qazaǵyn ujymdastyryp, kolhozdarǵa jumyldyrýy kózdeldi. 1929 jyldyń 6-shy qarashasynda Qazaqstan Komýnıstik partııasynyń otyrysynda qazaq halqyn otyryqshylandyrý týraly qaýly qabyldandy. Kóshpeli ómir saltyn ustanatyn 708 myń qazaq otbasynan 84 myń januıa otyryqshylyqqa kóshiriletin boldy. Ulttyq salt-sana men ómir súrý daǵdysynan ajyratýdy kózdegen bul bastama qazaq halqynyń sotsıalıstik júıege beıimdelýin jyldamdatpaqshy bolǵan.
1930-1933 jyldary aralyǵy – qazaq halqynyń dástúrli kóshpeli ómir salty kelmeske ketken sát. 1930 jyldyń kókteminde Qazaqstanda bar tórt túliktiń jartysy qyrylyp qaldy. Al kóshpeli halyqtyń sotsıalızmge beıimdelýi adam jáne mal shyǵynysyz bolmaıdy degenge ımanyndaı senetin Goloşekın bolyp jatqan qyrǵynǵa saýsaq ushyn da qımyldatpady. Keńes úkimetiniń óz bıligin ári de júrgizý úshin shyǵarǵan jańa zańdary dástúrli mal sharýashylyǵynyń túbine jetip, 36 mıllıonǵa jýyq mal aram qatty. Egistik jeri men jan baǵyp otyrǵan malynan aıyrylǵan qazaqtardyń bir bóligi el ishinde turaq aýystyrǵan bolsa, endi bir bóliginiń shekara asyp Qytaı, Aýǵanstan, Iran, Ózbekstan, Túrkimenstan men Qyrǵyzstanǵa, tipti Reseıge jáne onyń Sibir sekildi aımaǵyna bosýyna týra keldi. Mal baǵý jáne egin egý múmkindiginen ajyraǵan qazaqtar qoldan jasalǵan asharshylyq pen atynan at úrkıtin túrli aýrýdyń quryǵyna tústi. Ásirese osy kezde bala ólimi artty.
Ortalyq Azııanyń sheksiz keń aspany men shetsiz dalasynda at oınatyp, salıqaly salt-dástúrin tý etken, ymyra-aýyzbirshilik ishinde kún keshken qazaq halqy Stalınniń ujymdastyrý saıasaty aıasynda ashyq jáne jaǵa astynan júrgizilgen etnotsıdke tap boldy.
Adam balasy tabıǵı jolmen kelgen apatqa tótep bere alady, al qaısibir úkimet pen bılik ıeleleri tarapynan quıtyrqylyqpen ádeıi jasalǵan zulymdyqty eshqashan umytpaıdy.
Ǵarıfolla Esim
Akademık, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory
Qazaq halqy úshin qasaphanaǵa aınalǵan sovet ókimetiniń tusynda qýǵyn kórip, azap lagerlerinde ómirin ótkizbegen Alashshyl, elshil, ultshyl zııaly qazaq balasy joqtyń qasy. Qyzyl ókimettiń quqaıyn kórgen jannyń biri - abaıtanýdyń asqan bilgiri ári negizin qalaýshy ǵalym Qaıym Muhammedhanov. Abaı álemin qazaq ǵylymyna ákelgen jáne Abaı mektebin túp-tuqııanyna deıin zerttep, orasan zor ǵylymı mura qaldyrǵan - Qaıym Muhammedhanov Alaıda, Muhammedhanov murasynyń murty buzylǵan joq. Zertteýshisin kútken zerdeli eńbek pen óksikke toly ómir jolynyń aşy shyndyǵy áli aıtylǵan joq.
Mádenıet pen ǵylym qundylyqtary - Táýelsiz memlekettiń rýhanı negizi bolyp tabylady. Tarıhtyń ashylýy jáne onyń stalındik repressııa jyldarynda qııamet-qaıym kúrespen saqtalyp qalýy - búgingi qoǵamnyń oljasy. Qaıym Muhammedhanov ómirin, bostandyǵyn, otbasyn qurban etip, fızıkalyq jáne moraldyq turǵydan NKVD men Karlag lageriniń jan tózgisiz qınaýy men azabyn basynan ótkerse de, marksızm-lenınızm birden-bir mektep retinde moıyndalǵan zamanda Abaı mektebin saqtap qaldy.
Qazirgi qoǵamǵa rýhy bıik, adamgershiligi men parasaty joǵary azamattyq, adamı, ǵylymı erlik jasaǵan azamattardyń úlgili isi aýadaı qajet.
Qaıym Muhammedhanovtyń ákesi - Muhammedhan Seıitqulov 1937 jyly atylǵan. Onyń Semeıdegi úıi «Alashorda» qaıratkerleriniń ári sol kezdegi mádenı, ádebı qaýymnyń jınalatyn ortasy bolǵan.
Q.Muhammedhanovtyń muraǵatynda 636 bet qoljazba saqtalǵan. Bul ózi jınaǵan Abaı shákirtteriniń shyǵarmalary.
Qaıym Muhamedhanov ǵalym, abaıtanýdy ǵylymı negizdeýshi, ári alǵashqy tekstology, ustaz, aqyn, jazýshy, dramatýrg. Shákárimtanýdyń negizin qalaýshy, KSRO Jazýshylar odaǵynyń múshesi, ádebı aýdarmashy, Semeıde Abaıdyń murajaıyn uıymdastyrýshy, Qazaqstannyń Memlekettik sılyǵynyń, Jazýshylar odaǵy sılyǵynyń, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń jáne Halyqaralyq Abaı akademııasynyń (London) Altyn medaliniń ıegeri, professor, KSRO jáne Qazaqstan halyq aǵartý isiniń úzdigi; Semeı qalasynyń, Aıagóz, Jańasemeı, Abaı aýdandarynyń Qurmetti azamaty; jarııalanǵan 800-den asa ǵylymı eńbektiń avtory. «Abaıdyń aqyn shákirtteri» atty tórt kitaptan turatyn jınaq qurastyrdy. «Abaı» jýrnalynyń qaıta jaryq kórýine kóp eńbek sińirdi.
1996 jyly «Abaı» entsıklopedııasyn shyǵarýdaǵy eńbegi úshin QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandy. KSRO jáne Qazaq KSR aǵartý isiniń úzdigi. Qazaq KSR Gımniniń avtory Qaıym Muhamedhanov sol kezdiń ózinde eldiń basty ánuranyna óreli de ósıetti, rýhty sózderdi jazdy:
Er qazaq ejelden erkindik ańsaǵan,
Bostandyq ómir men ar úshin qıǵan jan.
Іrgeli memleket, erikti boldyq el,
Dostyqpen, birlikpen jaınaıdy týǵan jer.
Rasynda da, ǵasyrlar boıy eldik pen erlikti tý etken qazaq jurty zulmat jyldardan aman shyqty. Toqsan úshinshi jyly Qazaqstanda «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» zań qabyldanyp, 31 mamyr arnaıy eske alý kúni bolyp belgilendi. Kelesi jyly osy ǵasyr zulmatyna 100 jyl tolady. Bizdiń halyq qýǵyn-súrgin kesirinen jazyqsyz japa shekken qaıratkerlerdiń esimderin eske alý, olardyń rýhtaryna qurmet kórsetýdi ár ýaqytta da esinen shyǵarǵan emes. Bul - tarıhtan taǵylym alyp, bıik maqsat – «Máńgilik Elge» bet alǵan uly halyqtyń ulaǵatty isi.
Berik ÝÁLI,
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Baspasóz hatshysy
Abaı aınalasyna úlgi shashyp, sáýle túsirip otyrǵan. Zamanynda Abaıdyń aınalasynda júrip, ónegesin kórgen belgili aqyndar kóp. Bul týrasynda Qaıym Muhammedhanov aqsaqal arnaıy zertteý de jasaǵan. «Abaıdan sońǵy aqyndar» kemeńgerdiń yńǵaıymen baǵdar alyp, baǵyt taýyp otyrǵany belgili…
Uly oıshyl Abaıdyń eń úmit kútken balasy Ábish edi. Biraq ǵumyry qysqa bolǵany barshańyzǵa belgili. Bul qaza Abaıǵa óte aýyr soqty. «Keshegi ótken er Ábish» dep kúńirendi.
Sol úlken qazanyń ústinde hakim:
«Jańa jyldyń basshysy ol,
Men eskiniń arty edim.
Qaıǵy degen aşy sol,
Súıekke tıdi qart edim», – dep tolǵanady. Iá, Jańa jyldyń basshysy Ábishter edi. Biraq jalǵyz Ábish qana ma? Danyshpan Abaıdyń ózi aıtqan «Kim jaman bolsa zamandasy kináli». Endi munyń kelesi jaǵy bar. Eger jaqsy bolsa...
Ábishtiń zamandastary Álıhandar men Ahmetter edi. Qara ormandaı qaýlap kele jatqan Alash qozǵalysynyń bozdaqtary bolatyn. Olar qazaqtyń «Qaıta órleý» dáýirin týǵyzýǵa kele jatqan tutas býyn. «Jańa jyldyń jarshysy» bolǵan olar qazaqtyń alǵashqy gazetin shyǵaryp, tutas termınologııasyn qalyptastyrdy. Qazaq ǵylymy tutastaı sol Alash qozǵalysy tusynda qalypqa tústi. Qazaqtyń ádebıet teorııasy, lıngvıstıkasy, tutastaı jaratylystyq ǵylymy, shyǵystaný, tutas akademııalyq ǵylymynyń salasynda Alash arystary tur. Qazaqtyń alǵashqy partııasyn quryp, Eýropalyq úlgidegi jańa memlekettiń irgesin qalaǵan da solar…
Endigi mindet – Alashty álemge Abaı arqyly tanytý, jańa ǵasyrdaǵy Qazaqstannyń, jas urpaqtyń keskin-kelbetin, baǵyt-baǵdaryn Abaı murasy men ónegesiniń negizinde qalyptastyrý. Bul jolda tutas qoǵam birigip, bir úıdiń balasyndaı, bir qoldyń salasyndaı jumylyp jumys isteýi kerek degen oıdamyz. Óıtkeni biz osy arqyly óz bolashaǵymyzdyń, el kelesheginiń keregesin keńeıtip, shańyraǵyn tikteı túsemiz.
Aıgúl Ismaqova
Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, alashtanýshy ǵalym
Qazirgi kezde jastarǵa aǵa urpaq biz úshin ne istep ketti degen suraqqa baılanǵan jastarǵa úlgi bolatyn Tulǵalar týraly maǵlumattar qajet aq. Osy rette men dáristerimde úlgi retinde Abaı feodalshyl degen jaladan Abaıdy qorǵap, Alash Amanatyn bizge Abaı Joly romanymen saqtap qalǵan Muhtar Áýezov pen osyndaı Ustazǵa adal Shákirt bola bilgen, Ustazyn satpaǵan Qaıym Muhammedhannyń azamattyǵyn eske salamyn.
Alashtyń urpaǵy - ol kezde jas ádebıetshi Qaıym Muhammedhannyń totalıtarlyq sotsrealıstik kezde Abaıdyń shákirtteri men Abaıdyń aqyndyq aınalasy bar degen zertteýdi qorǵap shyqqany - jas Ǵalym men onyń otbasy úshin haýypty qater bolǵanyn búgingiler bile bermeıdi.
Dıssertatsııa qorǵalǵan bette jap jas Qaıym Muhammedhan 25 jylǵa sottalyp Karlagqa aıdaldy. Topty bala shaǵasy da bul qaterdiń zardabyn shekti. Biraq tektiniń urpaǵy Ustazyn satpady, men ózim tańdaǵan taqyryp dep turyp aldy! Muhtar Áýezov resmı qýǵynǵa ushyrap Máskeýdi panalap aman esen qaldy. Ahmet Baıtursynuly anyqtap bergen Abaı - Qazaqtyń Bas Aqyny ekenin sovettik kezde Eliniń esine salyp qoıý úshin Muhtar Áýezovtyń adal shákirti bola bilgen Qaıym Muhammedhan osyndaı erlikke bas tikkenin búgingi bizder este saqtaýymyz kerek dep sanaımyn. Biz osyndaı abyroıly ister atqarǵandardyń urpaǵymyz! Biz osyndaı Іrilerdiń - Ar men Uıatty basty etken zııalylardyń izbasary ekenimizdi umytýǵa haqymyz joq!
Avtor Mahat Sadyq
