Tarıhty qaıta tarazylaǵan durys
Eldi ǵasyrlar boıy otarlaǵan orys basqynshylarynyń málimetterinen ımandaı senip, batyrdy barymtashy, handy qaraqshy, kóshpendini jabaıy, salt-dástúrdiń barlyǵyn anaıy dep qabyldadyq. Óz aldymyzǵa egemen el atanǵan soń dúnıeniń tórt buryshyna shashylǵan qandastarymyz otandaryna aǵylyp, olardyń ortasynda kelgen kózi ashyq, sanasy oıaý nebir ǵulama azamattar ulttyń basynda baǵy turǵan zamanynda asqany men tasqanyn, tipten qııanǵa ne úshin qashqanyn aıǵaqtaıtyn tosyn maǵlumattardy shyǵara bastady.
Ańysyn ańdap qarasaq, qazaqqa, alashqa, túp tamyry saq pen ǵunǵa baılanysty talaı-talaı derekterińiz berisi ózbektiń, arysy qytaı men ırannyń jerinde ashylýyn kútip jatqandaı. Kómbeniń qaıda ekendiginen habar alǵan bertindegi ǵalymdar Tashkent pen Teheran asyp, odan shyǵyp Beıjińdi barlap, Quljaǵa qona qaıtýdy dástúrge aınaldyrdy. Dáreje men ataqty eseleıtin derekterdi biri astyrtyn satyp aldy, kelesisi jalynyp-jalpaıyp surap aldy. Qysqasy, memlekettik deńgeıde resmı ruqsat etilmegen soń aıtsa sózi, sozsa qoly jetetinder osyndaı qadamdarmen qadaý-qadaý dúnıelerdi jınastyrýǵa kirisip ketti. Taıaýda Memlekettik hatshy Marat Tájın ult tarıhyn qaıta zerdelep, jazyp shyǵý jaıynda bastama kóterdi. «Іzdegenge suraǵan» degendeı, eldiń eldigin kóteretin keleli iske memlekettik aýqymda kiriskende ózimiz týrasyndaǵy mol baılyqqa nege Úkimettik deńgeıde suraý salmaımyz?
«Qanshama jyl bodandyq qursaýynda bolǵandyqtan qazaqtyń tarıhyn negizinen 1940 jyldan keıin Reseı ǵalymdary jazyp berdi» deıdi, keshe «Qazmedıa ortalyǵynda» baspasóz máslıhatyn ótkizgen L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń rektory Erlan Sydyqov. Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanynda jazyp otyr (avtory - Beısenbaı Dáýletuly).
- Sol kezdegi topta belgili ǵalym E. Bekmahanov bolǵanymen, onyń derekteri men oqýlyǵy qaperge alynbaı, qaıta sony jazǵany úshin sottalyp ketkenin bilesizder. Ókinishtisi, birneshe urpaq orys tarıhshylary ózderiniń múddesi men yńǵaıyna qaraı jazǵan tarıhı oqıǵalardy oqyp ósti. Oıtanym men pikir qalyptastyrdy. Endi eki aı buryn Memlekettik hatshy arnaıy jıyn ótkizip, qazaq tarıhyn jeke ult retinde eshkimge jaltaqtamaı, saıası yqpaldarǵa túspeı derbes jazyp shyǵý kerektigin bastama etip kóterip, qazaqstandyq ǵalymdar tobyna jańa tapsyrma júktedi. Soǵan sáıkes bilikti jáne tájiriıbesi mol zertteýshilerden quralǵan toptar Qytaı, Reseı, Ózbekstan, Ulybrıtanııa syndy jıyrma memleketti aralap, buryn-sońdy jarııalanbaǵan tyń málimetterdi izdeýge ketti.
Bárekeldi! «Tarıh tolqynyndaǵy halyq» baǵdarlamasynyń jumysy jaıynda jan-jaqty aqpar berýge tyrysqan ýnıversıtet ǵalymdarynan quralǵan top birqatar málimetterdi de jetkizdi. Elimizdiń bilikti zertteýshi ǵalymdarynan quralǵan toptar álemniń 20 memleketindegi qazaqtarǵa qatysty derekter tabylýy múmkin degen elderdiń arhıvterin súzip, mańyzdy derekter men materıaldardy jınastyryp jatyr. Munyń barlyǵy talaı ret tartys pen talqyǵa túsken ult tarıhyn qaıta jazý maqsatynda júzege asyrylýda. Budan bólek Memhatshynyń tapsyrmasyna sáıkes 2 tarıhı oqýlyq jáne 10 tomdyq kitap jazylý ústinde. Keıingi kezderi syńarjaq kózqarastardyń basymdyq alýyna oraı shetinen jabylyp qalǵan tarıh kafedralary men saǵattary qalpyna keltirilip jatyr. Al Bilim jáne ǵylym mınıstrligine keshegimizdi qaýzaıtyn, erteńimizdi eksheıtin mamandyqtyń grantyn nebári 70-ke deıin tómendetkeni orynsyz ekendigi eskertilip, kóbeıtý jóninde mindetteme qoıyldy. Al Gýmılev atyndaǵy ýnıversıtet ujymy toqsanyna bir ret jaryq kóretin ǵylymı-tanymdyq jýrnaldy aldaǵy qyrkúıek aıynda shyǵarmaqshy. Eń mańyzdysy, oqý ornynda jańadan tarıh fakýlteti qurylady. Sonymen birge jalpy qazaqstandyqtardyń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzatyn sońǵy úlgilermen erekshelenetin saıt qurý mindeti tur.
Vırtýaldy álemde jyldam aqpar beretin «Vıkıpedııada» «Saqtardy parsy tilinde sóıleıtin halyq» degen málimet bar. Rasynda solaı ma, álde qatelik pe? - Bul qatelik - deıdi, tarıh ǵylymdarynyń doktory «Eýrazııa» gýmanıtarlyq ǵylymı zertteýler ortalyǵynyń dırektory Zııabek Qabuldınov. Eger qazaqtardyń túp-tamyry sanalatyn saqtar parsy tilinde sóılese, túrkitildeske ne qatysy bolady. Mundaı qatelikter Keńestik dáýirdegi saıasattyń salqynynan týyndaǵan. Ras, parsylar shekaralas shepte qonystanyp, aralas-quralas júrdi. Biraq saqtardyń ol tilde sóılemegeniniń aıqyn dáleli jaqynda aıtylyp, naqtylanady. Jalpy, tarıhtaǵy kóptegen olqylyqtardyń ornyn toltyryp, shyn mánindegi derekter men oqıǵalar tizbesin jarııalaýymyz kerek.
Tarıhshynyń aıtýyna qaraǵanda 1932 jyldan bastaý alǵan asharshylyq pen jappaı qýǵyn-súrginnen aı-kúnniń amanynda qynadaı qyrylǵan halyq jer betinde sanaýly. Olardyń biri de biregeıi - árıne qazaq. Ýkraın zertteýshileri qandy qasap jyldaryndaǵy ózderiniń shyǵynyn 14 mıllıonǵa jetkizip, tipten onyń 7 mıllıonynyń naqty aty-jónderin de taýyp, jarııalapty. Bizdiń shyǵyndy ǵalymdar ártúrli sandarmen sıpattaıdy. Endi ótkendi zerdeleý barysynda múmkindiginshe zulmat zaman qurbandarynyń naqty aty-jónin jáne jalpy qyrylǵandardyń sanyn anyqtaýǵa kúsh salmaqshy.
- Biz úshin taǵy bir mańyzdy derekti tabýǵa - Kenesary hannyń basyn qaıtarýǵa Reseılik ǵalymdardyń kómegi kerek. Іzdeý jumystaryn 8 jyl boıy júrgizgen qoǵam qaıratkerleri men ǵalymdardan quralǵan top ondaǵy muraǵattardyń 78 paıyzyn qarap shyqty. Alaıda tappady. Endi ony Omby, Sankt-Peterbor, Máskeý, Tashkent qalalarynan qaraý - degen Z.Qabuldınov, Ombydaǵy murajaıda Kenesary hannyń myltyǵy eskertkish retinde turǵanyn, muny da retin taýyp elge qaıtarý qajettiligine toqtaldy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń da ashylmaǵan aqtańdaqtary kóp. Keıde jeńil sensatsııa izdegender kerek deseńiz ózderi túsinbeı turyp, elge qısynsyz da habarlar taratyp jiberedi. « Máselen, KTK telearnasy taıaýda kezindegi maıdan dalasynan túsirilimder jasap, jańalyq ashqandaı «Álııa Moldaǵulovanyń eskertkishiniń astynda múrdesi joq» dep jar saldy. Mundaı oqıǵany zertteý kezinde este ustaýǵa mindetti sharttardy eskerýlerińizdi suranamyn. Qan maıdandaǵy keskilesken urysta birneshe júzdegen jaýyngerler bir shabýyldyń nemese qorǵanystyń kezinde oqqa ushyp jatady. Olardy jeke tulǵasy anyqtalǵan soń áskerı jaǵdaıǵa oraı qaıtys bolǵandardyń barlyǵymen birge jer qoınyna tapsyrady. Keıinnen arasyndaǵy dańqty jaýyngerlerge eskertkish belgi qoıý kózdelse, ol jańaǵy aýmaqqa ornatylady. Jalpy, osylaısha ornatylǵan eskertkish belgilerdiń 90 paıyzynyń astynda múrde joq. Ataqty batyrlar A.Matrosov, S.Baımaǵambetov týrasynda da osyny aıtýǵa bolady. Al keıbir belsendiler tipten «múrdesin qazyp alyp, elge ákeleıik» dep te urandatpas buryn, qııan-keski soǵys kezi men atalǵan jaıttardy eskerýi kerek». «Memorıaldy aımaq» izdeý otrıadynyń komandıri, LN. Gýmılev atyndaǵy EUÝ professory Maıdan Qusaıynov osylaısha óz ókpesin de jetkizdi.
