Tarıhtan jańa qundylyqtarǵa deıin: Túrki kezdesýinde ne talqylanbaq
ASTANA. KAZINFORM – Kári qurlyqtaǵy túrki tektes el – Majarstanda Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıti ótpek. Jıynǵa Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ta qatysady. Jalpy, 16 jyldyq kezeńinde bul halyqaralyq uıymnyń belsendiligi artyp, jahandyq saıası arenanyń nazaryna ilige bastady. Al endigi basqosýda qandaı dúnıeler talqylanýy múmkin? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy osy taqyryp jóninde tolǵap kórdi.
Uıymnyń «altyn qazyǵy»
Aldymen Túrki elderin tarıh pen mádenıet, oǵan qosa ekonomıka biriktirip otyrǵanyn eskergen abzal. Qazir uıymnyń 5 múshesi bar – Qazaqstan, Túrkııa, Ázerbaıjan, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstan. Al Majarstan, Túrikmenstan men Soltústik Kıpr Túrik Respýblıkasy baqylaýshy mártebesine ıe. Osy tusta uıymnyń múshesi men baqylaýshylaryn qosa alǵanda, jalpy ishki ónimi 2,2 trln dollarǵa jýyqtaıtynyn aıta keteıik. Eń alpaýyty Túrkııa bolsa (1 340 mlrd dollar), Qazaqstan ekinshi yqpaldy ekonomıka sanalady (292,5 mlrd dollar).
Ekonomıkalyq turǵyda Túrki memleketteri uıymyna qatysty elderdiń qarqyny, shamasy qandaı deńgeıde? Bul saýalǵa kelgende ár elge jeke toqtala alamyz. Mysaly, Túrkııa – iri ekonomıkasy bar memleket. Bul el óńdeýshi ónerkásip, aýyl sharýashylyǵy jáne qyzmet kórsetý salalary boıynsha jaqsy damyǵan. Túrkııanyń aımaqtyq jáne jahandyq saýda baılanystary Túrki memleketteri arasyndaǵy ekonomıkalyq qozǵaltqysh rólin atqarady.
Qazaqstan – TMU-nyń taǵy bir iri ekonomıkasy. El ekonomıkasy negizinen munaı, gaz jáne paıdaly qazbalarǵa negizdelgen. Qazaqstan «Orta dáliz» arqyly logıstıkalyq ortalyq retindegi rólin arttyrýdy kózdep otyr.
Al Ázerbaıjannyń ekonomıkasy munaı men gaz eksportynan úlken paıda kóredi jáne ol eýrazııalyq kólik dáliziniń mańyzdy bóligi retinde damýda.
Ózbekstan ekonomıkasynda aýyl sharýashylyǵy men toqyma ónerkásibi mańyzdy ról atqarady. Qazir ekonomıkany ártaraptandyrýǵa baǵyttalǵan reformalardy iske asyryp jatyr.
Taǵy eki el – Túrikmenstan negizinen gaz eksportyna, al Qyrǵyzstan aýyl sharýashylyǵy men gıdroenergetıkaǵa táýeldi.
Baqylaýshy el Vengrııanyń ekonomıkalyq qýaty joǵaryraq, Eýropalyq Odaqpen tyǵyz ekonomıkalyq baılanystary bar, bul uıymnyń eýropalyq naryqqa shyǵýyna yqpal etpek.
Endi negizgi jaıttyń birine keleıik. Buǵan deıin Túrki memleketteri uıymy aıasynda túrki elderi arasynda ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytý maqsatynda Túrki elderiniń ınvestıtsııalyq qoryn qurý týraly usynys jasalǵan edi.
Bul qor múshe elder arasynda iri jobalardy qarjylandyrýǵa, ekonomıkalardy ártaraptandyrýǵa jáne óńirlik ınfraqurylymdy jaqsartýǵa baǵyttalǵan. Qordy qurý týraly bastama alǵash ret 2019 jyly Túrki Keńesiniń sammıtinde kóterilgen bolatyn, al keıinirek ár memleket zań júzinde bekitip, alǵashqy jarnalaryn saldy.
Qor kólik, logıstıka, energetıka, aýyl sharýashylyǵy jáne týrızm salalaryndaǵy mańyzdy jobalarǵa qarjy salýǵa baǵyttalady. Bul múshe elderdiń ekonomıkalaryn damytýǵa jáne olardyń arasyndaǵy baılanysty kúsheıtýge kómektesedi. Shaǵyn jáne orta kásiporyndardy qoldaý arqyly jumys oryndaryn qurýǵa, áleýmettik turaqtylyqty arttyrýǵa jáne ınnovatsııalardy damytýǵa yqpal ete alady.
Investıtsııalyq qordyń jarǵylyq kapıtaly 500 mln dollardy quraıdy. Uıymǵa múshe 5 el 70 mln dollardan quıady (350 mln dollar) jáne aktsııa shyǵarý arqyly 150 mln dollar tartylatyny josparlanǵan. Keleshekte bul qor uıymnyń negizgi bir dińgegine aınalýy múmkin.
Keshe men búgin: sammıtte qandaı jospar aıtylmaq?
Byltyr qarashada Qyrǵyzstan astanasy Bishkekte Túrki memleketteri uıymynyń HІ sammıti ótken edi. «Ekonomıkalyq ıntegratsııa, turaqty damý, tsıfrlyq bolashaq jáne qaýipsizdik» taqyrybynda ótken basqosý nátıjesinde 8 qujatqa qol qoıyldy. Orta dálizdi damytý jaıy sóz boldy. Túrki memleketteri uıymy aıasyndaǵy ózara saýda aınalymy 45 mlrd dollardan asqany da tilge tıek etildi.
Bul jolǵy túrki halyqtarynyń beıresmı jıyny kári qurlyq tórinde – Majarastanda ótkizilmek. Qandaı jobalar aıtylyp, josparlar qurylýy múmkin? Halyqaralyq saıasattanýshy Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, beıresmı sammıt alǵash ret Túrki memleketteri uıymyna múshe emes, baqylaýshy elde ótkeli otyr. Bul – Majarstannyń batys pen shyǵys arasyna dánekerleýshi, baılanystyrýshy ekeniniń kórsetkishi.
– Jıynda osy uıymnyń aldaǵy strategııalyq baǵyty talqylanyp, geosaıası jaǵdaıdaǵy Túrki memleketteriniń yqpaldastyq jónindegi perspıktıvalarynyń bolashaǵy hám múmkindikteri sóz bolady.
Túrki memleketteri uıymy - áskerı blok emes, ol ekonomıkalyq hám mádenı ıntegratsııany kúsheıtetin týys elder arasyndaǵy joba. Uıym múshe elderdiń kópvektorly saıasatyn kúsheıtedi ári halyqaralyq saıası arenada ár memlekettiń abyroıyn nyǵaıtýǵa múmkindik beretin platforma ispetti, – deıdi ol.
Sarapshynyń sózinshe, keıingi 5 jylda Túrki memleketteri uıymynyń mańyzy artty dep naqty aıta alamyz. Qazir álemdegi kıkiljińge toly ýaqytta bul uıymǵa suranys, qyzyǵýshylyq eselenip otyr. Ortalyq Azııanyń da yqpaly ósti. Túrkııanyń Taıaý Shyǵystaǵy róli nyǵaıǵanyn aıtýǵa da bolady. Buǵan qosa Ýkraınadaǵy qaqtyǵys bolyp jatqan ýaqytta álemde Ortalyq Azııanyń bedeli kóterildi. Eýropada Majarstan sekildi jańa ortalyqtar qalyptasty. Bunyń bári Eýrazııadaǵy halyqaralyq jaǵdaıdyń úlken ózgeristerge ushyrap jatqanyn kórsetedi.
– Túrkııa men Majarstan – NATO-nyń múshesi. Al biz Qytaıdan Eýropaǵa deıingi logıstıkanyń, transporttyq joldardyń boıynda turmyz. Ázerbaıjannyń baılanystyrý róli, odan ári Túrkııa, Majarstan – bizge Eýropa naryǵyna shyǵýǵa múmkindik beretin hab. Qazir Túrki áleminiń logıstıkalyq áleýeti artty. Nebir básekelestikke toly jobalardyń bolýyna qaramastan dańǵyl jol sala aldyq.
Osy kúni «Túrki memleketteri uıymy úlken ortalyqqa aınala ma?» degen saýaldar qoıylýda. Uıym Taıaý Shyǵysqa da, batysqa da joldar ashty. Ásirese, kári qurlyqqa eksport jóneltý jeńildedi. Taıaý Shyǵysty da umytpaǵan jón. Sebebi biz arab elderimen de baılanysty kúsheıtip jatyrmyz. Sonda Ońtústik jáne Ortalyq Azııa, Balqan, Qara teńiz, Kaspıı, Taıaý Shyǵys, Eýropa – barlyǵy Túrki memleketteriniń jobasymen baılanysyp tur, – dep tolyqtyrdy Janat Momynqulov.
Buǵan qosa saıasattanýshy kezek kútip turǵan máseleler da baryn jasyrmady: uıymǵa múshe elderdiń ekonomıkasyn bir-birine úılestiretin, sáıkestendiretin, kelispeýshilikti boldyrmaıtyn mehanızmderdi jańa deńgeıge shyǵarý kerek. Qaýipsizdikke baılanysty memleketterdiń kózqarasy ártúrli bolýy múmkin. Osylardy rettep, ortaq múddege buryp, senimdilikti arttyrý qajet. Sonda ǵana keleshekte Túrki memleketteri uıymy úlken geosaıası ortalyqqa aınalady. Sol kezde áskerı, saıası, ekonomıkalyq salalardyń bári qamtylmaq.
– 2021 jyldan bastap japon, arab tilderinde Túrki memleketteri týraly materıaldar kóptep shyǵa bastady. «Jańadan áskerı blok qurylyp kele jatyr ma?» degen suraqty qozǵaǵan. ıAǵnı, medıada da uıymǵa qyzyǵýshylyq artty. Óıtkeni halyqaralyq saıasat teńselip, qaıta qurylymdanyp jatqan ýaqytta uıym mańyzyn kórsetti. Bul elderdi aldaǵy ýaqytta tarıh pen mádenıet qana emes, qundylyqtar biriktirýi kerek.
Degenmen uıym ishinde de túrli salalardy qamtıtyn birneshe alıanstardyń bolǵany jón. Qazaqstan, Ózbekstan jáne Ázerbaıjan úshtik odaq retinde kórinedi. Negizi túrki áleminiń dińgegi – osylar. Ázerbaıjan men Túrkııa arasynda qazir osyndaı alıansqa uqsas birlestik qurylyp jatyr, – dep qorytyndylady halyqaralyq saıasattanýshy Janat Momynqulov.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI-dyń Azııalyq zertteý bóliminiń aǵa sarapshysy Baýyrjan Áýkenniń oıynsha, Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıti alǵash ret baqylaýshy eldiń aýmaǵynda ótýi – Majarstannyń uıymǵa múshe eldermen yntymaqtastyqqa múddeliligin jáne óziniń túrki baǵytyn damytyp jatqanyn kórsetedi.
– Osyǵan baılanysty sammıt qorytyndysy boıynsha, Túrki memleketteri uıymynyń strategııalyq damý baǵytyn aıqyndaıtyn Býdapesht deklaratsııasy qabyldanýy josparlanýda. Sonymen qatar, sammıt aıasynda saýda, logıstıka, qarjylyq máselelerdi retteý, ekologııa jáne múshe memleketterdiń ózara baılanysyn nyǵaıtý salalarynda birqatar kelisimder qabyldanady dep kútilip otyr.
Sammıttiń Vengrııada ótýi Qazaqstan úshin de asa mańyzdy, óıtkeni kólik jáne ózara baılanys salalaryndaǵy yntymaqtastyqty tereńdetý eń aldymen Transkaspıı dálizin damytýǵa basymdyq beredi. Bul óz kezeginde elimizdiń saýda-logıstıkalyq áleýetin arttyrýǵa zor múmkindik ashady, – deıdi maman.
Qoryta aıtqanda, Majarstandaǵy basqosýdan kúterimiz kóp. Aty beıresmı demeseńiz, barsha túrki áleminiń keleshegine qatysty mańyzdy sheshimder qabyldanary anyq.