Táńirdiń túrkige tartýy
Ǵasyrlar paraǵy sýdyrlap, jyldar jylystap jyljyp, ýaqyt tili 1919 jyldyń 19 mamyryn kórsetip turdy. Zamannyń tarpyn ańdap, mezgildiń únin sezinip, shuǵyl qımyldaǵan qolbasshy Mustafa Kemal dál osy kúni Ystanbuldan eski «Bandyrma» kemesimen Samsýnǵa qaraı úsh kún boıy damylsyz júzip, nar táýekelmen dittegen mejege jetti. Bul kún tarıhta túrik halqynyń Ult-azattyq kúresiniń is júzinde bastalý kúni boldy. Óıtkeni azattyqtyń sımvolyna aınalǵan Atatúrik jańa túrik memleketin qurý sheshimin qabyldap, bul sheshimin Anadolyǵa jete bere iske asyra bastady. Azatshyl azamat «ulttyq negizge súıengen, táýelsiz, zaıyrly, jańa túrik memleketin qurýǵa» sheshim qabyldap, bul sertine qol jetkizgenge deıin halyqpen birge janqııarlyqpen kúrecýge ant berdi.
Álbette, HH ǵasyr adamzat tarıhyna aıyryqsha betburystar ákeldi. І dúnıejúzilik soǵys pen Qazan tóńkerisi álemniń kelbeti men tarıhyn túbegeıli ózgertti. Bul ózgerister túrik halyqtaryna negizinen keri áserin tıgizdi. Álemniń tegershigin ýysynda ustaǵan Eýropa, Azııa men Afrıka qurlyqtarynda alty ǵasyrdan astam bılik quryp, musylman áleminiń ortalyǵy bolǵan, adamzat tarıhyndaǵy alyp ımperııalardyń biri Osman memleketiniń dáýreni ótip, dármeni bitip, tejeýsiz quldyrap, eńsesin jımaı ydyraı bastady.
Soǵysta odaqtastarymen birge jeńiliske ushyraǵan Osman memleketi 1918 jylǵy 30 qazanda qatal úkimder bekitilgen Mondros kelisimshartyna qol qoıýǵa májbúr boldy. Bul kelisimshart Antanta memleketterine qaýipsizdikterine qater tóngen sátte Osman memleketiniń kez kelgen strategııalyq aımaǵyn jaýlap alý quqyǵyn berdi. 1918 jyldyń 13 qarashasynda Antanta memleketteri men grek kemeleri Ystanbulǵa basyp kirdi. Ýrfa, Marash, Gazıantep jáne Adana jerin frantsýzdar basyp aldy. Antalııa men Konııada ıtalıan áskerı jasaqtary, Merzıfon men Samsýnda aǵylshyn áskerleri júrdi. 1919 jylǵy 15 mamyrda Antanta elderiniń maquldaýymen grek armııasy Izmırge basyp kirdi. Biraq Anadolyny ózara bóliske salǵanda olarda aýyzbirshilik bolmady. Atatúrik odaqtastardyń osy alaýyzdyǵyn jaqsy paıdalanyp, qysyltaıań kezdegi aýyr sharttardy qolaıly múmkindikke aınaldyra bildi.
Musylman elderiniń arasynda sol zamanda bodandyqqa túspegen jalǵyz el - Túrkııa edi. Ulylardyń qaıratkerlik kúresi zamanynyń qıyndyǵymen, ýaqyttyń tyǵyzdyǵymen jáne atqarǵan isiniń ulan-ǵaıyrlyǵymen ólshense, bul jerde daraboz Atatúriktiń eren eńbegi ushan-teńiz. І dúnıejúzilik soǵys bastalǵanda Ýınston Cherchıll: «Qaltasynda bir tıyny joq, qıraǵan, qaýsaǵan Túrkııadan osy silkinisten keıin ne qalady?» dep aıtqan eken. Rasynda, álemniń kartasy ózgerip jatqanda el zııalylary ımperııany saqtap qalý amaldaryn izdegende, Atatúrik kóregendiginiń arqasynda, «Osmanly sultandyǵyn saqtap qalýǵa tyrysý, árıne túrik ultyna qarsy eń úlken qastandyq bolar edi» dep, endigi joldyń tek jańadan bastalý qajettigin dóp bildi. Sol kezde Atatúrik túrik ultynyń Túrkııada saqtalyp qalýyna zor negiz qalady. Sondyqtan Atatúrikti talaıly shaqta taǵdyry tálkekke túsken túrikke Táńirdiń tartýy dep bilgen jón.
1920 jylǵy 16 naýryzda Antanta memleketteri Ystanbuldy basyp aldy. Osydan bir aıdan keıin, 1920 jylǵy 23 sáýirde Ankarada Túrkııa Uly Ulttyq májilisi ashylyp, óz qyzmetine kiristi. Mustafa Kemal biraýyzdan Májiliske tóraǵa bolyp saılandy. Túrkııa Uly Ulttyq májilisi men onyń 2 mamyrda qurylǵan úkimeti Anadolydaǵy azattyq soǵysyna basshylyq jasady. Ulttyq kúrestiń nátıjesinde Antep, Marash jáne Ýrfa azat etildi. Ult-azattyq kúres barysynda shyǵys aımaqtarda armıandarǵa, ońtústik aımaqtarda frantsýzdarǵa, batys aımaqtarda grekterge toıtarys berildi.
Atatúrik sheber qolbasshy boldy. Eń áýeli grekterdi, sosyn frantsýzdar men ıtalıalyqtardy yǵystyryp shyǵardy. Aqyrynda aǵylshyndar da Túrkııa jerinen ketti. Biraq Túrkııa jerine tónip turǵan taǵy bir qaýip bar edi. Bul - batys álemin ımperıalıstik kúsh retinde qabyldap, dúnıejúzilik proletarlyq bılikti ornatýdy kózdegen bolshevıkter bolatyn. Buǵan sengen túrikter de az bolmady. Al Atatúrik aqylǵa qonymdy saıasat ustanyp, sotsıalızm ıdeıasynyń Túrkııaǵa enýine tosqaýyl qoıa bildi.
1923 jyldyń 24 shildesinde jasalǵan Lozanna kelisimshartymen Túrkııa ańsaǵan azattyqqa qol jetkizdi. 1923 jyly 29 qazanda Mustafa Kemal Atatúrik bastaǵan Túrkııa Uly ulttyq májilisi Ankarada resmı túrde Túrkııa Respýblıkasyn jarııalady. Mustafa Kemal Atatúrik Túrkııanyń tuńǵysh prezıdenti bolyp saılandy.
Osylaı túrik ulty kóregen basshysynyń arqasynda 11 jyl boıy 17 basqynshy elmen arpalysyp, soǵysta 16 mıllıon adam janyn qurban etip, úlken qajyr-qaıratpen táýelsizdikterin saqtap qaldy. 1924 jyly 20 sáýirde Atatúrik táýelsiz Túrkııanyń Ata zańyn qabyldaı otyryp, musylman áleminde alǵashqy zaıyrly memleketti qalyptastyrdy.
Túgel túrk halyqtary arasynda sol kezeńde jalǵyz táýelsiz memleket Túrkııanyń qaharmandyq tarıhy bodandyq qapasyndaǵy baýyrlas halyqtardyń da úmit otyn oıatty. Sol sebepten Mustafa Kemal bastaǵan ult-azattyq qozǵalysqa álemdegi túrk halyqtary da jan-jaqtan ún qosty. ıÝsýf Akchýra, Mustafa Shoqaı, Maǵjan Jumabaev sekildi kóptegen ult qaıratkerleri azattyq úshin arpalysqan aǵaıyn jurtqa aq tilegin arnap, rýhanı jebep, kómek qolyn soza bildi. Osy tusta baýyrmaldyq pen baýyrǵa degen tileýlestiktiń jarqyn úlgisi bolyp Maǵjannyń «Alystaǵy baýyryma», Chýlpannyń «Týfon» óleńderi týdy. Sondaı-aq Atatúriktiń jazbalarynda jıi kezdesetin túrik, ult, ulttyq ıdeıa, ortaq tarıh jáne otan sózderi Túrkistan men Edil-Oral aqyn-jazýshylarynyń ózekti taqyrybyna aınaldy. Buǵan A.Avlonı, M.Dýlatuly, A.Fıtrat, M.Jumabaev, Chýlpan syndy Túrkistannyń azatshyl aqyndarynyń óleńderi jarqyn mysal bola alady. Sondaı-aq «Shaıyrlar zamananyń lısany (tili)», «Azattyq berilmeıdi, alynady» ispetti sózderdi HH ǵasyr basyndaǵy kóptegen ózbek shaıyrlarynyń óleń joldarynan kezdestirýge bolady. Tipti Chýlpan bir óleńinde «qyzyl Turandy kelip qutqar» dep Anadolyǵa úmit kózin tigedi.
Atatúriktiń alysty ańdaǵan sheber saıasaty onyń kórshilerimen tatý bolýyna septigin tıgizdi. Máselen, Buhara Respýblıkasynyń basshysy Osman Qojaoǵlynyń aıtýynsha, tek Buharanyń ózinen 100 mıllıon altyn rýbl jiberilgen. Biz sol tusta Túrkistannan, qazaq jerinen de qarjy jınalǵanyn bilemiz. Al Lenın osy qarajattyń basym bóligin ortalyqta alyp qalyp, Túrkııaǵa barlyǵy 11 mıllıon altyn rýbl kóleminde járdem jasaǵan. Bolshevıkterdiń olarǵa kómek bergendegi maqsaty - Túrkııany ózine qaratý boldy. Atatúrik muny sheber paıdalana bildi. Keńester men Batystyń arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty, ózine tóngen qaýip-qaterdiń barlyǵyn ol múmkinshilikke aınaldyryp otyrdy.
Tatar halqynyń dańqty perzenti ıÝsýf Akchýra Ystanbulǵa Reseıden kelgen zııalylardyń basyn jınaı otyryp, «Biz halyq kóterilisin bastap júrgen Atatúriktiń jolyn qoldaýymyz kerek. Ulttyq negizde oryn alǵan túrk álemine bir azat respýblıka kerek. Muny qurý Atatúriktiń qolynan keledi» deıdi. Bul derekti sol jıynǵa qatysqan Mustafa Shoqaı jazady. Mustafa Shoqaı da «Túrkııa Respýblıkasy neǵurlym úlken jetistikke jetse, bizge úlgi-ónege bolar edi» dep, Atatúriktiń júrgizgen reformalaryn qoldap, úlken qurmetpen qarap, jarqyn úmiti etti.
HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Túrkistandaǵy ult-azattyq qozǵalystar sátsiz aıaqtalǵandyqtan, olardyń kósemderi Túrkııany panalap, sol jaqta ult-azattyq kúresterin jalǵastyra berdi. Atatúrik emıgratsııaǵa barǵan zııaly qaýym ókilderiniń barlyǵyn jumysqa ornalastyryp, olardy Túrkııanyń qalyptasýyna tartty. Túrk áleminen jıylǵan zııalylardy qoldaý arqyly sol kezdegi túrik qoǵamyn qalyptastyrýǵa umtyldy. Sondyqtan, jalpy Túrkııadaǵy túrikshildik ıdeıasyna dem berýshiler Reseıdiń quramyndaǵy túrk elderinen barǵan zııalylar boldy. Olardyń jazǵan eńbekteri Túrkııada túrikshildiktiń órkendeýine negiz boldy. Zaıyrlylyq, batysshyldyq prıntsıpterin qurýda, konstıtýtsııalyq reformalar jasaýda túrk áleminen kelgen zııaly qaýymnyń aıtarlyqtaı áseri boldy. Máselen, tatar ıÝsýf Akchýra Túrik tarıh qurylymyn basqardy, ázerı Ahmet Aǵaoǵly men tatar Sadrı Maqsýdı Arsal zań men saıasat salasynda yqpaldy qyzmet atqardy, bashqurt Zákı Ýalıdı Toǵan men Abdýlqadır Inan tarıh, ádebıet jáne til salasynda jemisti eńbek etti.
Túrkııa Respýblıkasynyń 10 jyldyǵy atalyp jatqan kezde, Atatúrik: «Avstrııa-Vengrııa jáne Osman ımperııasy sııaqty Keńester Odaǵy da qıraıdy. Ár ult azattyq úshin aıqasqa shyǵady, táýelsizdik úshin kúresedi. Sol kezde Ortalyq Azııadaǵy qandastarymyz táýelsizdikterine qol jetkizedi. Biraq biz týysqan retinde ol kúndi kútip otyrmaýymyz kerek. Daıyndalyp, aradaǵy kópirlerdi qurýymyz kerek. Ol kópir - tarıhymyz, tilimiz, mádenıetimiz. Osylardy búginnen qalyptastyraıyq. Ortaq tarıhymyzdy jazaıyq. Erteń bul bizdiń aramyzdy jalǵastyratyn berik dánekerge aınalady» degen ósıet aıtypty. Osylaısha Atatúrik mádenıet salasyndaǵy ulttyq reformalardy júzege asyrǵan soń til men tarıhqa erekshe nazar aýdaryp, 1931 jyly Túrik tarıh qoǵamy men Túrik til qoǵamyn qurdy. Atatúriktiń aıtqany aıdaı kelip, 1991 jyly Keńester Odaǵy quramyndaǵy baýyrlas elder azattyq alǵanda Túrkııa olardyń táýelsizdigin alǵashqy tanyǵan memleket boldy.
Qazir Atatúriktiń memleket qurý negizderi men Elbasy N.Nazarbaevtyń táýelsiz qazaq elin qalyptastyrýdaǵy qaǵıdattary úılesetin-úndesetin tustar men tásilder týraly kóp aıtylyp júr. Elbasy da bir suhbatynda jeke kózqarasynyń qalyptasýyna Atatúrik sekildi reformatorlardyń áser etkenin aıta otyryp, olardy úlgi-ónege tutatynyn bildirgen bolatyn.
Rasynda, Atatúrik qırandyǵa aınalǵan Osmanly ımperııasynyń ornyna Túrkııany ornatsa, Elbasy Keńes ókimeti qırandysynan qýatty da qazynaly Qazaqstandy qurdy. Atatúrik antalaǵan jaý ortasynda azattyǵyn saqtaı bilgen elin jańashyl bastamalarymen aıaqtan turǵyzsa, Elbasy ekonomıkasy kúıregen, etnıkalyq tutastyǵy joq, demografııasy áljýaz, ekologııalyq apatqa ushyrap, kúızeliske dýshar bolǵan eldi qysqa merzim ishinde álemdik qaýymdastyqta joǵary bedelge ıe eńseli memleketke aınaldyrdy. Atatúrik pen Elbasynyń kóregen saıasatynyń el astanasyn kóshirý, beıbit saıasat ustaný, reformalar júrgizý, álipbıdi latyn áripine aýystyrý tustary etene uqsastyǵymen qatar, olardyń urpaq sanasyn jańǵyrtýshy birtýar tulǵa ekendigin de aıǵaqtaıdy. Elbasynyń «Mádenı mura», «Rýhanı jańǵyrý», «Uly dalanyń jeti qyry» sekildi keshendi baǵdarlamalaryn júzege asyrýy ortaq tarıh pen mádenıetke kóp kóńil bólgen Atatúriktiń «tarıh reformasymen» sabaqtasady. Atatúrik túrk dúnıesiniń til, tarıh kópirleri arqyly baılanysynyń negizin qalaǵan bolsa, Elbasy ózara yntymaqtastyqty nyǵaıtý jolyndaǵy eren eńbegimen «Túrki ıntegratsııasynyń arhıtektory» retinde moıyndalyp otyr. Elbasy bastamasymen qurylyp, túrik ıntegratsııasyna zor úles qosyp kele jatqan Túrki keńesi, TÚRKSOI, Halyqaralyq Túrki akademııasy, TúrikPa, Túrki mádenıeti jáne mıras qory sekildi halyqaralyq bedeldi qurylymdardyń jemisti qyzmet etýi sonyń jarqyn aıǵaǵy ispetti. Túrk áleminiń tuǵyrly tulǵalary retinde Atatúrik pen Elbasy esimderi qatar atalatyny sondyqtan bolsa kerek.
Darhan Qydyráli
Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti,
Egemen Qazaqstan gazetiniń basqarma tóraǵasy
