Taqtatas munaıy: jańa óndiristiń keleshegi bar ma?
Buǵan deıin Qazaqstan Úkimeti bıyldan bastap elimizde taqtatas munaıy óndirile bastaıtynyn habarlady. Kerogen munaıy ataýymen tanymal bul «qara altyn» túri bizde alǵash ret burǵylanǵaly otyr. Onyń kópshilik biletin qarapaıym munaıdan aıyrmashylyǵy bar ma, óndiris shyǵyny qansha, ekologııaǵa zardaby tımeı me? Kazinform tilshisi osy saýaldardy negizge ala otyryp, taldaý jasap kórdi.
«Qara altyn revolıýtsııasy»
Eń aldymen, oqyrmandarymyzǵa túsinikti bolý úshin «Taqtatas munaıy degen ne?» saýalǵa jaýap izdeıik. 2009 jyly Býenos-Aıres qalasynda ótken halyqaralyq gaz konferentsııasynda VR korporatsııasynyń basshysy Tonı Heıvord taqtatas gazyn óndirýde betburys bastalǵanyn, ozyq tehnologııa ashqan AQSh «taqtatas revolıýtsııasyn» jasaıtynyn jarııa etti. Amerıkanyń birqatar beldi kompanııalary munaı jáne gaz óndirý salasyndaǵy jańa baǵytqa belsene kiristi.
Taqtatas munaıy kóbine jer qyrtystarynda jatady. Ony óndirý tehnologııasy boıynsha, jer qoınaýynyń belgili bir tereńdigine jetkennen keıin, kóldeneń burǵylaý bastalady. Burǵylaý tereńdegi jer qyrtysyn qopara aıyrý kerek, bul tusta qabatty gıdravlıkalyq jarylystar da jasalady. Al taqtatas munaıy jınalǵan jer qyrtysyn úgitý úshin orasan kóp mólsherde ártúrli hımıkattar qosylǵan sý aıdalady.
– Jalpy, munaıdyń ózi dástúrli jáne dástúrli emes bolyp eki túrge bólinedi. Dástúrli emes sanatqa osy taqtatas munaıyn jatqyzamyz. Qazir álem elderi taqtatas munaıyna kóbirek kóńil bólýde. Sebebi dúnıejúzinde dástúrli munaı sarqylyp jatyr. Bunyń anyq mysalyn AQSh-tan kórsek bolady. Qazir Amerıkanyń munaı óndirisi boıynsha Saýd Arabııasy men Reseıdi basyp ozyp ketýinde taqtatas munaıynyń úlesi orasan. 2000-jyldardyń basynda olarda dástúrli munaı qory kúrt azaıdy. 2007-2008 jyldary olar jańa tehnologııany qoldanyp, óndiristi qaıta arttyra aldy, – dep túsindirdi munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Abzal Narymbetov.
Onyń aıtýynsha, qazir AQSh-qa tıesili munaı óndirisinde taqtatas munaıynyń úlesi - 70 paıyz. Qalǵan 30 paıyzy – dástúrli munaı. 2000 jyldardyń basynda dástúrli munaıdyń úlesi 90 paıyz bolǵan edi. Demek, sol kezden beri taqtatas munaıynyń óndirisi bul elde 7 ese artqan.
Negizi álemde taqtatas munaıynyń qory boıynsha birinshi orynda AQSh emes, Reseı tur, al taqtatas gazy boıynsha Qytaı alda. Bul AQSh-tyń Energetıkalyq aqparat basqarmasynyń deregi.
Endi «Qazaqstanda taqtatas munaıynyń qansha qory bar?» degen saýalǵa keleıik. Energetıka mınıstrliginiń bizge bergen jaýabynda aldaǵy ýaqytta dástúrli emes munaı túri Qaraǵansaı kenishinen óndiriletini jazylǵan. Bul lıtsenzııalanǵan aýmaq Ulytaý men Qyzylorda oblysyna tıesili. Igerý jumystary «SAÝTS-OIL» JShS-nyń menshiginde. Vedomstvo málimetinshe, Qaraǵansaı aýmaǵyndaǵy taqtatas munaıynyń qory - 56,4 mln tonna.
Abzal Narymbetovtiń oıynsha, taqtatas munaıynyń ereksheligi – munaı dáýirin uzartýynda. Orta eseppen AQSh kúnine 13 mln barrel munaı óndiredi, eger taqtatas munaıy bolmaǵanda, dástúrli munaı óndirisiniń mejesi 4 mln barrel ǵana bolar edi. Qalǵan kólemdi syrttan ımporttap, Amerıka álemde munaı óndirý boıynsha birinshi bolmaıtyn. Sondyqtan taqtatas munaıynyń keleshektegi mańyzy erekshe.
Óndiris shyǵyny qansha bolmaq?
Negizi jalpy munaı men taqtatas munaıy – barlyǵy birdeı «qara altyn». Ereksheligi tek óndirý tásilinde ǵana. Kádimgi munaı jer astyndaǵy úlken «qoımalarda» jatady dep sýretteıik, tik uńǵymamen shyǵara beredi. Al taqtatas munaıy tyǵyz taý jynystarynda saqtalady. Ony tiginen emes, kóldeneń burǵylaıdy, gıdravlıkalyq jarylystar arqyly «syǵyp» alady. Munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Asqar Ismaılov bolsa, «bul protsess qymbatyraq jáne kúrdeli» ekenin, biraq «tehnologııalardyń damýy arqasynda AQSh munaı óndirý kólemin aıtarlyqtaı arttyrǵanyn» jetkizdi.
– Taqtatas munaıynyń ózindik quny birneshe mańyzdy faktordan turady. Óndiriske kirispes buryn kompanııalar geologııalyq barlaý men lıtsenzııa alýǵa qarajat jumsaıdy. Bul tek alǵashqy ınvestıtsııalar, onsyz jer qoınaýynda munaı qory bar-joǵyn, ony óndirýdiń qanshalyq tıimdi ekenin anyqtaý múmkin emes.
Negizgi shyǵyndarǵa uńǵyma burǵylaý jáne gıdravlıkalyq jarý (frekıng) tehnologııasy jatady. Tyǵyz jynystardan alý úshin kóldeneń uńǵymalar burǵylanyp, oǵan joǵary qysymmen hımıkattar aralasqan sý aıdalady. Bul qymbat protsess – bir uńǵymany burǵylaý birneshe mln dollarǵa túsýi múmkin, – deıdi maman.
Sarapshy óndirý bastalǵannan keıin de kompanııalar turaqty shyǵyndarǵa tap bolatynyn aıtady. Uńǵymalardy kútip ustaý, qyzmetkerlerdiń jalaqysyn tóleý, hımıkattar men elektr energııasyn satyp alý qajet. Tasymaldaý máselesi jáne bar. Kóptegen taqtatas ken oryndary iri munaı qubyrlarynan alys ornalasqan, sondyqtan munaıdy avtotsısternalarmen nemese temirjol arqyly tasymaldaıdy. ıAǵnı, shyǵyndar artady.
– Taǵy bir mańyzdy másele – taqtatas uńǵymalary tez taýsylady. Bar-joǵy birneshe jyldyń ishinde olardyń ónimdiligi 70-90 paıyzǵa tómendeıdi. Sondyqtan óndirýdi turaqty deńgeıde ustaý úshin kompanııalar únemi jańa uńǵymalar burǵylaýy kerek. Ol úshin turaqty ınvestıtsııalar qajet. Taqtatas munaıynyń ózindik quny dástúrli munaıǵa qaraǵanda ádette joǵary bolady, – deıdi Asqar Ismaılov.
Mamannyń sózimen kelisýge bolady, máselen, biz joǵaryda elimizde taqtatas munaıy tabylǵan Qaraǵansaı kenishiniń qory 56,4 mln tonna ekenin aıttyq. Al Qazaqstannyń jyldyq munaı óndirisi orta eseppen 90 mln tonna shamasynda. Sonda Qaraǵansaıdaǵy qor elimizdiń jyldyq munaı óndirisiniń 60 paıyz mólsherine ǵana teń.
Degenmen munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Abzal Narymbetov qazir taqtatas munaıyn óndirý shyǵyndary azaıyp kele jatqanyn sóz etti.
– Taqtatas munaıynyń ózindik óndirý baǵasy bar. 2010 jyly barreline 80 dollar bolsa, 2023 jyly baǵasy 40-50 dollarǵa tómendedi. ıAǵnı, taqtatas munaıyn óndirý arzandady. Árıne, jańa ken oryndarynda shyǵyn kórsetkishi 60 dollarǵa jetýi múmkin. Bul tusta eskerer dúnıe, munaı baǵasy barreline 60 dollardan kem túsýi – bárinen buryn AQSh-tyń ózine tıimsiz. Óıtkeni 70 paıyzdan astam munaıy taqtatasqa tıesili, – dedi ol.
Taqtatas munaıyn ıgerýge Qazaqstannyń tájirıbesi jete me?
Jalpy, elimiz otandyq merdigerler arqyly bul isti qolǵa ala alatyny anyq. Degenmen sarapshylar óndiriske sheteldik áriptesterdiń aralasqanyn qup kóredi.
– Qazaqstan 2010 jyldan bastap gorızontaldyq uńǵyma qazý sekildi tehnologııalardy qoldanyp keledi. Taqtatas munaıyn óndire alatyn qazaqstandyq merdigerler bar. Sondyqtan otandyq mamandardyń tájirıbesi jetkilikti dep oılaımyn. Biraq sheteldik merdigerlerdiń de kelgeni jón. Olardyń jańa tehnologııalarynan qalys qalmaǵanymyz durys. Bul – básekelestiktiń artýyna sebep bolady, – deıdi Abzal Narymbetov.
Alaıda Asqar Ismaılov taqtatas munaıyn óz betimizshe óndirý qıyndyqtarǵa tap qylatynyn boljaıdy. Dástúrli munaı óndirýde tájirıbemiz mol bolǵanymen, taqtatas «qara altynyn» óndirýde múlde basqa tehnologııa, arnaýly bilim, jabdyqtar men ózgeshe tásilder kerek.
– Eń basty qıyndyq – gıdravlıkalyq jarý ádisin meńgerý, onsyz tyǵyz jynystardan munaı óndirý múmkin emes. Kádimgi uńǵymalardan aıyrmashylyǵy, olardy únemi burǵylap otyrý qajet. Bul jumys qarqynynyń joǵary bolýyn jáne tıimdi logıstıkany talap etedi. Mysaly, AQSh-ta bul protsess barynsha avtomattandyrylǵan, al Qazaqstanda mundaı júıe áli jolǵa qoıylmaǵan, – deıdi munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy.
Taǵy bir másele – ınfraqurylymnyń jetkiliksizdigi. Taqtatas munaıyn tıimdi óndirý úshin keń jol jelisi, munaı qubyrlary jáne paıdalanylǵan sýdy zalalsyzdandyrýǵa arnalǵan qýatty ınfraqurylym qajet. Qazir elde bul ınfraqurylym tolyq qalyptaspaǵan. Eger ony damytýǵa ınvestıtsııa salynbasa, óndiris shyǵyndary tym joǵary bolyp, joba tıimsiz aıaqtalýy múmkin. Sondyqtan alǵashqy kezeńde sheteldik áriptesterdi tartý tıimdirek bolatyny baıqalady.
Klımatqa, sý resýrstaryna, dúmpýlerge áseri bar
Bir qyzyǵy, qos sarapshy taqtatas munaıyn óndirýdiń ekologııalyq qaýiptermen baılanysy baryn sóz etti. Eń basty másele – orasan kólemdegi sý men oǵan hımıkattardyń qosylýy.
– Tyǵyz jynystardan munaı alý úshin uńǵymalarǵa mıllıondaǵan lıtr sý, qum jáne arnaıy qospalar aıdalady. Bul taý jynystarynyń arasyn ashýǵa kómektesedi, biraq jerasty sý kózderiniń lastaný qaýpin týdyrady. Teorııalyq turǵydan alǵanda, uńǵymalardaǵy qorǵanysh qabattary hımıkattardyń jer asty sýlaryna ótýine jol bermeýi kerek, alaıda tájirıbe kórsetkendeı, jaısyz jaǵdaılar bolǵan, – deıdi Asqar Ismaılov.
Baıqaýymyzsha, jer astyna aıdalǵan sýdy kádege jaratý da qıyn. Óıtkeni jarylystan keıin jer betine munaımen qosa, aýyr metaldar, tipti, radıoaktıvti elementter aralasqan suıyqtyq shyǵady. Ony tolyq tazartý úlken shyǵyndarǵa soqtyrady, sondyqtan kóbinese bul sýdy qaıtadan jerdiń tereń qabattaryna aıdaı salady. Alaıda mundaı ádis jer silkinisterin týdyrýy múmkin. AQSh-ta taqtatas munaıyn qarqyndy óndiretin aımaqtarda seısmıkalyq belsendiliktiń artqany baıqalǵan. Áriptesiniń sózin Abzal Narymbetov te quptaıdy.
– Amerıkada taqtatas munaıyn óndirý úshin sý ázirleıtin arnaýly ortalyqtar bar. Al sý tapshy jerde ony shyǵarý qıyn. Bul jerde biraq biz tutynatyn kúndelikti sý emes, jer asty sýlaryn paıdalanatynyn eskergen jón. Tapshylyq bolmaıtyndaı joldaryn tabýǵa bolady, AQSh osylaı júzege asyrýda.
Mine, osydan ekologııa taqyryby shyǵady. Amerıkalyq ǵalymdardyń naqty ǵylymı dáleli bolmasa da, «taqtatas munaıy óndirilgen aımaqtarda keleshekte jer silkinisi bolýy múmkin» degen boljamdary bar. Sebebi óndiris kezinde jer qoınaýyn jarǵanda úlken jaryqshaqtar qalady, – dep túıindedi sarapshy.
Asqar Ismaılov óndiristiń zardaby munymen bitpeıtinin jetkizdi. Taqtatas munaıyn óndirý kezinde metan gazy bólinedi. Bul – kómirqyshqyl gazyna qaraǵanda jahandyq klımattyń ózgerýine áldeqaıda kúshti áser etetin parnıktik gaz. Baqylaý qatań júrgizilgenniń ózinde, gazdyń belgili bir bóligi atmosferaǵa taralyp, ǵalamdyq jylyný úderisin kúsheıtedi.
Jalpy alǵanda, taqtatas munaıyn óndirý ekologııalyq turǵydan eń qaýipsiz ádis sanalmaıdy. Jańa tehnologııalar bul qaýipterdi barynsha azaıtýǵa baǵyttalýda, biraq tabıǵatqa teris áserin tolyqtaı joıý múmkin emes. Sondyqtan óndiris kezinde bılik merdigerlerge qatań talaptar qoıyp, kompanııalar mindetin jaýapkershilikpen atqarǵany durys.