Tákfırıttik sanaǵa toqtaý salyp, dástúrli ıslamnyń prıntsıpterin keńinen nasıhattaý qajet – ıslamtanýshy
Harıjıtter adamǵa ishki seniminen góri, syrtqy is-áreketterine qarap baǵa beretin bolǵan. Olardyń túsinigi boıynsha, adamnyń naǵyz kámil musylman bolýy úshin júrektegi senim ıman jetkiliksiz, júrektegi senimmen birge, soǵan laıyq is-áreketterdiń amaldardyń bolýy jáne kúnálardan tyıylý mindetti.
Osyǵan oraı harıjıtter dindegi amaldar men úkimderge, ıaǵnı dinı praktıkaǵa erekshe mán berdi. Biraq olar bul máselege de birjaqty qarady. Naqtyraq aıtqanda, teris jaǵynan qarady deýge bolady. Olar kemel musylman qoǵamy qandaı bolý kerek degen máselege kelgende, dindegi amaldar men úkimderdiń oryndalýynan góri, olardyń tárk etilmeýi máselesine, saýapty isterden góri, kúnáli isterdiń oryn almaýyna basa nazar aýdardy. Basqasha aıtqanda, olar musylman qoǵamyn is júzinde jat elementterden tazartýdy eń úlken mindet sanap, «kim taqýa» degennen góri, «kim kúnáhar», sondaı-aq «kim múmin» degennen góri «kim kápir» degen sanamen jáne ustanymmen áreket etti. Osylaısha olar shynaıy múminge, musylmanǵa qoıylatyn talaptardy tym kúsheıtip ári qıyndatyp jiberdi.
Olardyń túsinigindegi ıdealdy musylman ‒ dinniń barlyq talaptaryn múltiksiz oryndaıtyn, tyıǵandarynan tolyq tyıylatyn, kúná ataýlydan ada, ishi de, syrty da kirshiksiz bolýy kerek-tin. Bul túptep kelgende, adamnyń jaratylysymen, tabıǵatymen jáne psıhologııasymen sanaspaý edi. Nátıjede ıslamda «takfırızm» tendentsııasy paıda bolyp, beleń aldy.
«Iman» jáne «kúpirlik» nemese «múmin/musylman» jáne «kápir» sózderi Qurandaǵy eń negizgi uǵymdar ári búkil Quran pálsapasynyń ózegi bolyp tabylady. Harıjıttik sana negizinen Qurandaǵy osynaý uǵymdarǵa negizdeledi.
Alǵashqy harıjıtter kótergen máseleler teorııadan buryn, negizinen praktıkalyq mánge ıe boldy. Keıin mýǵtazılıtterdiń tarıh sahnasyna shyǵýmen ıman men amal jáne kúná uǵymdaryna qatysty harıjıttik ustanym teorııalyq turǵydan negizdeldi. Óıtkeni muǵtazılıtter harıjıterge qaraǵanda anaǵurlym zeıindi ári taldaý jasaý qabileti joǵary teoretıkter edi. Nátıjede bul qubylys ıslam teologııasynyń qarqyndy damýyna jáne ondaǵy kóptegen uǵymdar men termınderdiń qalyptasýyna negiz boldy.
Sýnnıttik baǵyttaǵy mazhabtardyń barlyǵy «úlken kúná» jasaǵan múmin máselesinde ortaq ustanymda. Eshbiri kúnáhar múmindi ımannan aıyrmaıdy. Aralarynda «ıman» uǵymynyń túpki máni men aqıqatyna, ıman men amal araqatynasyna jáne ózge de «ıman» máselelerine qatysty ártúrli, tipti bir-birine kereǵar kózqarastar bolsa da, úlken kúná jasaǵan múmindi nemese dinde paryz bolǵan qandaı da bir amaldy (joqqa shyǵarmastan) oryndamaǵan musylmandy kúpirlikpen aıyptamaý máselesine kelgende báriniń ustanymy bir. Bul da óz kezeginde harıjıtter men muǵtazılıtterdiń ustanymynyń qate ári dástúrli ıslamnyń dinı-ıdeologııalyq tuǵyry bolǵan sýnnıttik doktrınaǵa túbegeıli qaıshy ekenin kórsetedi.
Búgingi tańda álemde jáne elimizde belgili deńgeıde beleń ala bastaǵan «takfırızm» qubylysynyń dinı-ıdeologııalyq tuǵyry dástúrli sýnnıttik ıslamǵa kereǵar harıjıttik jáne muǵtazılıttik sanaǵa negizdeletindigi daýsyz. Bul sýnnıttik doktrınaǵa da, qazaq eliniń dástúrli dinı dúnıetanymyna da túbegeıli qaıshy keletin dinı sana jáne ilim.
Osynaý harıjıttik jáne muǵtazılıttik sanadan bastaý alǵan dinı radıkalızm men ekstremızm ıslam tarıhynda musylmandar arasynda alaýyzdyq týǵyzýmen qatar, kóptegen qaqtyǵystar men qandy oqıǵalardyń oryn alýyna túrtki bolǵany belgili. Sonymen qatar mundaı asa qaýipti tendentsııanyń keıingi býyn musylmandarǵa da azdykópti áser etkeni sózsiz. Búgingi tańda keıbir dinı toptar men uıymdarǵa «neoharıjıtter» degen at qoıylyp, aıdar taǵylýynyń ózi sonyń aıǵaǵy.
Munyń eń basty sebebi olardyń senim máselesine kelgende alǵashqy harıjıtter syndy «kim kápir?» degen ustanymmen áreket etip, ıslamdaǵy paryz amaldardy oryndamaǵan, tipti, ıslamnyń bes paryzyn oryndap júrse de, ózderimen pikirles, senimdes bolmaǵan musylmandardyń bárin jappaı kápir sanaýy, sondaı-aq olardy óz betterinshe musylmandyq quqyqtan aıyryp, qany men mal, dúnıesin ózderine adal sanap, olarǵa qarsy jıhad jarııalaýy edi.
Ókinishke oraı búgingi tańda sanasy harıjıttik ıdeologııamen ýlanyp, ózderin ǵana kámil musylman, ózgelerdi jappaı kápir sanaıtyn radıkaldy ustanymdaǵy jekelegen tulǵalar men toptardyń ár jerde lań salyp, buzǵynshylyq jasap júrgenine kýá bolýdamyz. Tipti olardyń keıbir geosaıası kúshterdiń qolshoqpary men oıynshyǵy bolyp júrgenin de aıtyp júrgen dinı-saıası sarapshylar barshylyq.
Islam tarıhynyń alǵashqy kezeńderinde paıda bolǵan dinı radıkalızm men ekstremızm negizinen birqatar dinı-saıası faktorlar negizinde týyndasa, búgingi tańda bul tendentsııanyń qaıta jandanyp, beleń alýyna sep bolǵan saıası faktorlardan basqa da birqatar dinı-áleýmettik sebep-saldar bar. Atap aıtsaq olardyń eń negizgileri:
1. Musylman elderindegi jalpy jáne dinı saýatsyzdyq;
2. Kóptegen musylman elderindegi áýleýmettik teńsizdik jáne kedeılik;
3. Musylmandar arasynda aýyzbirshiliktiń bolmaýy;
4. Musylman elderindegi óskeleń urpaqtyń tálim-tárbıesiniń aqsaýy jáne áleýmettik ári qoǵamdyq ınstıtýttardyń óz fýnktsııalaryn tıisti deńgeıde atqarmaýy;
5. Batys elderinde, sonyń ishinde batystyq buqaralyq aqparat quraldarynda antııslamızm men ıslamofobııa qubylysynyń beleń alýy jáne ıslamnyń basty rámizderi men qundylyqtarynyń kópe-kórineý aıaq asty etilýi;
6. Musylman emes elderdi aıtpaǵanda, kóptegen musylman elderiniń ózinde dinı radıkalızm men ekstremızmge tótep beretin biryńǵaı dinı ıdeologııa men mehanızmderdiń bolmaýy.
Sondyqtan, búgingi tańda qaıta bas kóterip, beleń alǵan dinı radıkalızm jáne ekstremızmmen kúresýdiń eń tıimdi joly soǵan túrtki bolyp otyrǵan atalmysh faktorlarmen kúresý bolyp tabylady. Sonymen qatar bul máselede dinı radıkalızmniń ǵylymı-ıdeologııalyq platformasy bolǵan teologııalyq máselelerge qatysty radıkaldy kózqarastardy qatań synǵa alyp, teristegen ári dástúrli sýnnıttik doktrınany ǵylymı-teologııalyq turǵydan negizdep, qýattaǵan ımam Matýrıdıdiń ilimi men teologııalyq tujyrymdarynyń mańyzy zor ekeni sózsiz.
Endeshe búgingi tańda da qaıtadan boı kóterip, beleń ala bastaǵan tákfırıttik sanaǵa toqtaý salyp, dástúrli ıslamnyń prıntsıpterin keńinen nasıhattaýda Matýrıdı iliminiń alar orny erekshe ekeni daýsyz.
Asqar Ákimhanov «Nur-Múbarak» ýnıversıteti, Islamtaný kafedrasynyń (m.a.) dotsenti, PhD doktory
