Tabıǵı jaýlary azaıyp ketse de shegirtke qaptaıdy – ǵalym
QYZYLORDA. KAZINFORM – Qyzylorda oblysynyń Aral aýdanynda bıyl shegirtke jyldaǵydan erekshe kóp. Oǵan qarsy úlken kúsh jumyldyrylyp, jumys atqarylyp jatyr. Áıtse de, mundaı jaǵdaı aýyl sharýashylyǵyn aıtarlyqtaı shyǵynǵa batyrýy múmkin. Zııankestiń erte bas kóterý, qaptap ketý sebebin Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Almagúl Berdenqulovadan surap bildik.
— Qazaqstan aýmaǵynda shegirtkeniń qansha túri bar, onyń ishinde keń taralǵany qaısy?
— Qazaqstan aýmaǵynda shegirtkelerdiń 270 túri men kishi túri mekendeıdi. Aýyl sharýashylyǵy alqabyna jyl saıyn 15-20 túri qaýip tóndiredi. Sonyń arasynan toptasyp júretin ıtalıan prýsy, azııalyq jáne marokkolyq, top quramaıtyn, atbasar, qara jolaqty, qara qanatty, aq jolaqty jáne basqa túrlerin aıtýǵa bolady.
— Aýyl sharýashylyǵy úshin eń qaýipti ári tez taralatyn túrleri týraly aıtyp berseńiz.
— Olar — azııalyq (locusta migratoria), marokkolyq shegirtke (dociostaurus maroccanus), ıtalıandyq prýs (calliptamus italicus). Onyń ishinde eń qaýiptisi — azııalyq shegirtke, keıde «kókqasqa shegirtke» dep te ataıdy. Jappaı kóbeıip, úlken aýmaqqa taralýǵa beıim. Zııankestiń basqa túrlerinen denesiniń iriligi jáne murtynyń qysqalyǵymen erekshelenedi. Qazaqstanda, onyń ishinde Qyzylorda oblysynda kóbirek kezdesedi.
Dene uzyndyǵy — 35-50 mm (eresek shegirtkede). Surǵylt, qońyrqaı nemese jasyldaý reńdi, keıde sál jyltyr tústi bolady. Qanaty uzyn ári móldir, jaqsy ushady. Damý kezeńderi: jumyrtqa — dernásil — eresek shegirtke (ımago), shamamen 2-4 aı ómir súredi. Bıologııalyq ereksheligi: tamyz-qyrkúıek aılarynda topyraqqa jumyrtqa salady. Bir analyq 100-ge jýyq jumyrtqa sala alady. Eger kóbeıip ketse, jappaı ushyp, birneshe júz shaqyrym jerge jaıyla alady (mıgratsııalyq qabileti joǵary).
400-den astam túrli ósimdikpen qorektenedi, onyń ishinde bıdaı, arpa, júgeri, kúrish, shóp, baqsha daqyldaryna zııan keltiredi. Ósimdik japyraǵyn, sabaǵyn jep, egisti tolyq joıyp jibere alady. Ásirese, jas ósimdikter úshin qaýipti. Shoǵyrlanyp tirshilik etedi, bir jerde kóptep jınalsa, apattyq jaǵdaıǵa ushyratýy múmkin. Oǵan qarsy kúrestiń alǵashqy satysynda erte kóktemde shegirtke uryq salatyn oryndarǵa monıtorıng júrgiziledi. Jerdi bıologııalyq jáne hımııalyq jolmen (ınsektıtsıdter arqyly óńdeý) ýlaıdy. Qaýipti oshaqtar kartaǵa túsirilip, turaqty túrde qadaǵalanady.
— Álginde shegirtkeniń damý kezeńderine toqtaldyńyz, qandaı jolmen kóbeıetinin tarqatyp aıtyp beresiz be?
— Azııalyq shegirtke (kókqasqa shegirtkesi) tamyz aıynyń sońyna qaraı kóbeıedi. Analyq shegirtke qursaǵynyń ushyndaǵy qysqa jumyrtqa salǵyshpen topyraqty shuńqyrlap qazady. Erekshe bezden bólinip shyqqan kóbikti zatpen birge sol jerge jumyrtqa salady. Bólingen zat jumyrtqalardy bir-birine jabystyryp, shujyq pishindi qoımaqalta túzedi. Jumyrtqalar qoımaqaltada qystap shyǵyp, kóktemde dernásilder dúnıege keledi. Dernásilderi qanatsyz bolady. Sondyqtan ony «jaıaýshegirtke» dep te ataıdy. Dernásilder birneshe ret túleıdi, toptasyp tirshilik etedi. Dernásilder toby «jaýshoǵyl» dep atalady. Jaıaý shegirtkelerden quralǵan jaýshoǵyl jolynda kezdesken ósimdik ataýlyny jaıpap, bir jerden ekinshi jerge kóship otyrady. Dernásil besinshi ret túlegen soń eresek shegirtkege (ımago) aınalady.
— Jaz bastalmaı jatyp Aralda zııankes nege kóbeıip ketti?
— Birinshiden, klımattyq jaǵdaıdyń ózgerýi. Ásirese, qurǵaqshylyqtyń kúsheıýi men jaýyn-shashynnyń az túsýi shegirtkelerdiń kóbeıýine qolaıly jaǵdaı týǵyzady. Ystyq ári qurǵaq aýa raıy olardyń belsendi kóbeıýine jáne jyldam taralýyna áser etedi. Ekinshi boljamdy sebep — aýyl sharýashylyǵy alqabynyń keńeıýi. Egistik jáne jaıylym jeriniń ulǵaıýy shegirtkelerge azyq bolatyn shóp pen daqyldyń molaıýyna, olardyń kóbeıýine jaǵdaı jasaıdy. Sońǵy jyldary shirkeı kóbeıip ketti, al bular — shegitkeniń naǵyz qorek kózi. Úshinshiden, kórshiles óńirlerden mıgratsııalanýy mumkin. Aral aýdanyna jaqyn ornalasqan aýdandarda da shegirtke kóp bolsa, olar shekaradan ótip, jańa aýmaqtarǵa taralýy yqtımal. Taǵy bir nusqa, tabıǵı jaýlarynyń azaıýynan da zııankes qaptaýy yqtımal.
— Oǵan qarsy kúreske jylda qarjy da, kúsh te kóp jumsalady. Biraq munyń tıimsiz bolýy neden?
— Endi bul jerde naqty myna tásil tıimsiz boldy dep dóp basyp aıta almaımyz. Degenmen, shegirtkemen kúrestiń tıimsizdigi birneshe faktorǵa baılanysty bolýy múmkin. Aldymen, qaýipti jándiktiń bıologııalyq erekshelikteri men kóbeıý qabiletin bilý kerek. Azııalyq shegirtke sııaqty túrleri jappaı kóbeıýge beıim. Bir analyq 100-ge deıin jumyrtqa sala alady. Ushý qabileti joǵary, bir aımaqta ýlanǵan shegirtkeler basqa aımaqtan qaıta ushyp kele alady. Odan keıingi boljamdy sebep — qaýipti erte anyqtaý men monıtorıngtiń álsizdigi. Sebebi shegirtke jer astyna (topyraqqa), tereńge jumyrtqa salady, bul olardy erte kezeńde anyqtaýdy qıyndatady. Klımattyq jaǵdaılar da áser etýi múmkin.
Qurǵaq ári jyly aýa raıy shegirtkelerdiń kóbeıýi úshin qolaıly. Jaýyn-shashynnyń az bolýy tabıǵı jaýlar men bıologııalyq tepe-teńdikti buzady. Bul jaǵdaılar profılaktıkalyq sharalardy tıimsiz etedi. Odan keıin aımaqaralyq jáne halyqaralyq koordınatsııanyń álsizdigi keri áserin tıgizedi. Shegirtkeler shekaramen shektelmeıdi, kórshiles elder men oblystardan ushyp kelýi múmkin. Sondyqtan Qazaqstan men kórshi elderdiń arasynda aqparat almasý tıimdiligin arttyryp, birlesken is-sharalar atqarylýy kerek dep esepteımin. Endigi faktor — bıologııalyq kúres ádisteriniń jetkiliksizdigi.
— Sonda shegirtkemen kúreste qandaı tásil tıimdi? Keıbir tásilder qorshaǵan ortaǵa keri áserin tıgizbeı me?
— Shegirtkemen kúreste joǵaryda atalǵan tásilderdi biriktirip paıdalansa, olarmen kúresý tıimdiligi artady. Ásirese, shegirtkelerdi tabıǵı jaýlarynyń (qus, parazıt jándik, sańyraýqulaqtar) kómegimen joıý joly tolyq zerttelip, qoldanylsa, munyń tıimdiligi zor. Sebebi ony tek hımııalyq ádispen joıý ekologııaǵa keri áser etedi jáne bul uzaq merzimdi sheshim emes.
Buǵan deıin biz Qyzylorda oblysy Aral aýdanynyń eldi mekenderinde shegirtke qaptap ketkenin, oǵan qarsy kúres jumysy týraly jazǵanbyz.