SYRYM DATULY
Batys Қazaқstan oblysynyң Syrym aýdanynda dүnıege kelgen. Tegi - 12 ata Baıұlyna jatatyn baıbaқty rýynan. Syrym Datұlynyң atasy Sholan baıbaқty rýynyң belgili batyry bolғan. Ol batyrlyғymen, birbetkeıligimen daralanyp, tөrelerdiң қolynan қaza tabady. Sholandy tөreler keskilep өltirip ketkende, tөrtinshi balasy Dat sheshesiniң құrsaғynda қalғan eken. Sheshesi aman-esen bosanғan soң, tөrelermen aradaғy zil ұmyt bolmas үshin balanyң atyn Dat қoıady. El aýzynda saқtalғan әңgime-aңyzdarda Syrym Datұly tana rýynyң Malaısary, berish rýynyң Aldar, esentemir rýynyң Eset sekildi bılerinen bata alғan kөrinedi. Mұnyң өzi Syrym Datұlynyң Kishi jүz қazaқtarynyң arasynda өzindik bedelge ıe bolғanyn aңғartady. Asқan aқyldylyғy arқasynda өz ortasynda tym erte tanylyp, әdildigimen «Bala bı» atandy. Sondyқtan da Nұraly han batyrdy baýyryna tartyp, onyң bedeline arқa sүıeýge tyrysty. Ol әýeli Syrymnyң әpkesine үılenip, oғan jezde bolady, keıin «aқsүıek tұқymy қara halyққa қyz bermeıdi» degen ata dәstүrin bұzyp, Oryn degen әıelinen týғan қyzy - Aıғarany batyrғa қosyp, ony kүıeý bala etedi. Biraқ patshalyқ Reseıdiң dalalyқ өlkede әkimshilik-saıası reforma jүrgizip, handyқ bılikti kүsheıtý arқyly қalyң bұқaranyң Jaıyқ өzeninen өtýine tyıym salyp, shұraıly jaıylym men өrisinen aıyryp tabıғı құқylaryn shekteýi, jergilikti bılik organdary arқyly alynatyn salyқ kөlemin kөbeıtýi Syrym Datұly men orys patshasy taғaıyndaғan Nұraly hannyң arasyn ashyp jiberdi. Patsha әkimshiliginiң ozbyrlyғyna, han-sұltandardyң dәrmensiz haline ashynғan batyr rýbasylarynyң қalaýymen қolyna қarý alyp, қalyptasқan saıası jүıege қarsy shyқty. Ol өziniң Orynbordyң general-gýbernatory Igelstromғa jazғan bir hatynda: «Sizderdiң tүrli әdistermen aldap, қolғa tүsirgen noғaı, bashқұrttar sııaқty bizge de bұғalyқ salyp, ezbekshi ekendigiңiz belgili» dep jazady. Bұdan Syrym batyrdyң қolyna қarý alyp, kөteriliske shyғyp, basyn bәıgige tigýdegi maқsatynyң aıқyndyғy, halқynyң moınyna tүskeli tұrғan sol bұғaýdy үzýge ұmtylғany anyқ aңғarylady. S.Datұly E.Pýgachev bastaғan sharýalar kөterilisine қatysty. Oral kazak-orysy F.Kýrıchyn 1774 jyly Pýgachev әskeriniң құramyndaғy қazaқ jasaғyn Syrym batyr bastaғanyn mәlimdeıdi. E.Pýgachev өltirilgennen keıin de ol patsha үkimetiniң jazalaýshy otrıadyna қarsy kүresin jalғastyra berdi. Oғan general F.Sývorovtyң 1775 jyly graf P.Panınge: «Syrym batyr bastaғan қyrғyzdardy қaı jerde kez kelse de, қandaılyқ alysқa қýýғa týra kelse de onyң өzin ұstap alyp, tamyryna birjola balta shaýyp nemese sol jerde өltir dedim, onyң basty joldastaryna da osyny isteңder, әskerlik ant boıynsha өzderiңniң kүshteriңdi de, өz bastaryңdy da aıamaңdar dep tapsyrdym» - degen mazmұnda joldaғan baıanhaty dәlel. Degenmen batyr araғa ýaқyt salyp Reseı әkimshiligimen kelisimge keldi. Bұғan belgili dәrejede 1775 jyly қarashanyң 7-inde Reseı Syrtқy ister alқasynyң Syrymnyң Edil-Jaıyқ arasyna, Kaspıı teңiziniң jaғalaýyna, Jem-Saғyz atyrabyna қonystanýyna rұқsat bergen jarlyғy yқpal etti. Biraқ Reseıdiң jasaғan «keңshiligi» ұzaққa sozylmady, әsirese, Oral kazak-orys әskerleri қazaқtardyң jer-sý ıelený құқylaryn keңeıtýge үzildi-kesildi қarsy shyқty. Osyғan oraı 1782 jyly jeltoқsannyң 27-inde patsha үkimeti қazaқtardyң mal jaıýyna rұқsat etken aýdandaryn endi tek jalғa berý týraly jarlyқ shyғardy. Bұl өz kezeginde ұlt-azattyқ қozғalystyң қaıta өristeýine alyp keldi. 1783 jyly Syrym beıқam jatқan қazaқ aýyldaryn shaýyp, kezekti tonaýғa kelgen kazak-orys atamany Chaganovtyң otrıadymen shaıқasyp, ony oısyrata jeңdi. Atamannyң өzin tұtқyndap, Hıýaғa құldyққa satyp jiberdi. Bұl patsha әkimshiligine үlken soққy edi. Soғan oraı Oral қalasyndaғy patsha әskeri tүgel attanyp, sol jyldyң kүzinde Cyrymdy қolғa tүsirdi. Biraқ ony Nұraly han қyrýar mal berip, birer aıdan keıin bosatyp aldy. Tүrmeden bosaғannan keıin Syrym Tabyn rýynyң starshyny Tilenshi Bөkenbaıұlynyң қoldaýymen Oral kazak-orys әskerimen kүresin әri jalғastyrdy. Biraқ Nұraly han bұl joly Syrymdy қoldamaıdy, қaıta oғan қarsy shyғyp, shekaralyқ әkimshilikten kөterilisshilerdi basý үshin arnaıy әsker jiberýin talap etti. Sөıtip ol bylaıғy jerde Syrymғa қarsy kүreste shekara әkimshiligimen bir boldy. Mine, osy kezden, ıaғnı 1784 jyldan bastap patshanyң otarlaý saıasatyna қarsy kүreste hanynyң da, қarashasynyң da ortaқ nıettestigine ıe bolyp kelgen kөterilisshiler arasyna jik tүsip, Syrym bastaғan halyқ қozғalysynyң kүresi endi Әbilқaıyr әýletinen shyққan han men sұltandarғa қarsy baғyttaldy. Kishi jүzdiң kөptegen rýlary Nұraly hanғa baғynbaı kөterilisshiler jaғyna shyқty. 1785 jyldyң kүzinde bolғan starshyndar jınalysy Nұralyny han dep tanýdan bas tartty. Kelesi jyldyң kөktemi қarsaңynda kөterilisshilerdiң қysymyna shydamaғan Nұraly shekaralyқ sheptegi қamalғa қashýғa mәjbүr boldy. Onyң aқyry sol jyly Ekaterına ІІ-niң Nұralyny handyқtan tүsirý jөnindegi jarlyққa қol қoıýyna әkep soқty. Han taғynan Nұraly ketip, Eraly otyrғanymen de jaғdaı tүzelmedi. Halyқtyң narazylyғy odan saıyn kүsheıe tүsti. Syrym bastaғan kөterilisshiler endi ashyқ soғys қımyldaryna kөship, patsha қamaldaryna shabýyl jasaı bastady. Biraқ olar pәlendeı nәtıjege jete almady. Elek қamalyna jasaғan shabýyldyң sәtsizdiginen keıin Syrym soғys tәsilin өzgertip, partızandyқ әreketter jasaýғa kөshti. Shekaralyқ bekinisterge, sұltandar men olardy қoldaýshylardyң aýylyna tұtқıyldan shabýyldap, adamdaryn tұtқynғa aldy. 1797 jyly kөterilisshilerdiң үlken bir toby Eralydan keıin han taғyna otyrғan Esimniң aýylyna tұtқıyldan shabýyl jasap, handy өltiredi. Esim hannyң өltirilýi Syrymғa tilektes bıler men starshyndardyң odan irge ashýyna sebepshi boldy. Esimniң ornyna Aıshýaқ han saılaғannan keıin, ol Esimniң kegin almaқ bolyp, arnaıy otrıad jasaқtap, Syrymғa қarsy attandy. Soңynan indete қýyp, maza bermegen patsha ekspedıtsııasynan yғysyp, Syrym Hıýa handyғynyң jerine өtip ketti. El arasyna ataғy keңinen taraғan batyrdan қaýiptengen Hıýa hany onyң kөzin joıýdyң amalyn jasady. Aқyry onyң esebin taýyp ýlap өltirdi. Bұl jөninde halyқ aýyzynda tүrli әңgimeler aıtylady. 1803 jyly Syrym Datұlyna arnalyp as berildi. Bұl astyң өzindik maңyzdy oқıғa retinde atalyp өtkendigin sol kezde Bұharғa sapar shegip bara jatқan Reseı elshisi porýchık ıA.Gaverdovskıı өz kүndeliginde jazyp қaldyrғan. Batys Қazaқstan oblysynda Syrym Datұly atyndaғy aýdan bar.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom
Қazaқstan tarıhy entsıklopedııalyқ anyқtamalyғy
A.Seıdimbekov, «Eltұtқa» kitaby
