Syǵanaqtyń kóne qyshtarynda talaı ǵasyrdyń qupııasy bar - ólketanýshy
- Syr óńirinde kóptegen kóne qalalar barshylyq.Tarıhshy-ólkentanýshy retinde sol qundylyqtardy elge tanystyrýǵa kúsh salyp júrsiz. Sol tarıhı shaharlardyń birshamasy Jańaqorǵan topyraǵynda jatyr. Qazirge deıin Syǵanaqtyń qurylysyna baılanysty qandaı málimetter anyqtaldy?
- Bizdiń óńirde ortaǵasyrlarda turǵyzylǵan ǵımarattar az emes. Atap aıtqanda, Arkýk, Aqqorǵan, Ózgent, Syǵanaq qalalarynda ýaqtysynda kóptegen medrese, meshit, mavzoleı, túrli saraı, munaralar boı kótergenin bilemiz. Ókinishtisi, olardyń kóbisi búginde úıindige aınaldy. Qaraýsyz qalýdyń saldarynan olar tozyp ketti. Qaısybir jyldarda kóne shaharlar qulap jatsa da eshkim nazar aýdara qoıǵan joq. Endigi biri adamdardyń qoldan buzý arqyly da joıyldy. Ortaǵasyrlyq kezeńge tán ǵımarattardyń qaldyqtaryn búgingi kúni óńirdegi kóne Syǵanaq qalasynyń ornynan kórýge bolady. Qala ornynda júrgizilip jatqan arheologııalyq qazba jumystarynyń nátıjesinde birneshe mavzoleıdiń orny ashyldy. Ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldarynda basqa jaqtan kelgen ózge ult ókilderi sol kóne qalalardyń buzylyp ketýine ıtermeledi. Máselen, kórshiles Shıeli aýdanyna jer aýdarylyp kelgen ózge ult ókilderi baspana turǵyzý maqsatynda Syǵanaq qalasynan kóne ǵımarattardy buzyp alyp ketti. Qyshtardy úı nemese basqa da ǵımarattardy turǵyzýǵa paıdalandy. Sonyń saldarynan Syǵanaq shaharyndaǵy kóptegen eskertkishter tolyǵymen buzylyp ketti.
- Syǵanaqta tabylǵan qyshtardan qandaı derekter men málimetterdi baıqaýǵa bolady?
- Qala ornynda sol qyshtar úıindi bolyp shashylyp jatyr. Keıbir ǵımarattardyń qyshtarynan shahardyń sońǵy turǵyndary da HVIII-XIX ǵasyrlarda shaǵyn úıler turǵyzyp, sonda ómir súrgenin ańǵarý qıyn emes.
Negizinde qysh jasaý tehnologııasy da kóp jumys qoly men ýaqytty qajet etken. Qoja Ahmet ıAsaýı mavzoleıiniń qyshtary men keramıkasyna zertteý júrgizgen ǵalym Sofıa Tákibaeva «Kógildir kúmbezdiń qupııasy» atty eńbeginde onyń tehnologııasyna baılanysty kóptegen málimetter keltirdi. «Ahmet ıAssaýı mavzoleıi kirpishteriniń jasalýy qarapaıym kórinedi. Biraq, tehnologııalyq daıyndaýda ár operatsııanyń ózine tán qyr-syry bolǵan. Kirpish daıyndaýdyń birinshi satysynda tańdalǵan jerdi tazalaýda birde-bir tamyr, ósimdik sabaǵyn qaldyrmaý kerek. Osyndaı tazalanǵan alańnan shuńqyr qazylady, topyraqty ábden maıdalap sý quıyp tastaıdy da, ketpenmen aralastyryp aıaqpen ezgileıdi. Laı betindegi sýdy teri qappen quıyp alyp qaıtadan taza sý quıady. Bul ne úshin kerek? Bul kirpishti kúıdirgende ony buzbas úshin topyraq quramyndaǵy tuzdy eritip jýý úshin qajet.
Laı daıyndaýdyń sońǵy satysynda laı quramyna shóp, attyń qylyn, jún maıdalap, usaqtap qosady», - dep jazady.
Qysqa qaraı daıyndalǵan laıdy ketpenmen bir jerge tóbe qylyp úıip, kóktemge deıin qaldyrady. Uzaq ýaqyt jınap qoıý laıdyń tyǵyzdalýyna ákeledi. Kóktem shyǵa kesek daıyndaý bastalady. Jumys alańy qyzý jumysqa tolatyn. Sheberler kesek quıý tehnologııasyn únemi baqylaýda ustaǵan. Sheberlerdiń kómekshileri men jumysshylar óz biliktiligine qaraı jumys istegen. Bireýler aǵash qalyptardy laımen toltyryp betin tegistep otyrsa, ekinshileri sol qalyptardy tegistep daıyndalǵan alańǵa qatarlap aýdaryp otyrǵan. Keptirý ýaqyty aýanyń temperatýrasy men ylǵaldylyǵyna baılanysty.
Kirpishter qajettiligine qaraı ár túrli formada jáne kólemde ázirlendi. Kópshiligi qalyndyǵy 50-60 mm, kólemi 240 mm-den 460 mm-ge jetetin, salmaǵy jeti kılogramm kirpishter boldy. Bir qyzyǵy, kóptegen kirpishterde alaqan men saýsaq izi kezdesedi. Adamnyń saýsaq izderiniń anyqtyǵy sondaı sodan beri ǵasyrlar emes, birneshe kún ǵana ótkendeı seziledi.
Bala kúnimizde bárimizde laıdan neshe túrli músinder jasadyq. Alaıda, kúnge keptirilgennen keıin bul músinder jarylyp ketetin. Al Ahmet ıAsaýı kesenesindegi kesekterde jarylǵan izder joq. Bul kirpish laıynyń asa yjdaǵattylyqpen daıyndalǵandyǵyn kórsetedi. Laı quramyna qosylǵan shópshekter, jylqy qyly, jún – armatýranyń jumysyn atqaryp kesektiń jarylýyna jol bermedi.
Keptirilgen kirpishter arnaıy qoldan jasalǵan oshaqtarda kúıdirildi. Syrtqy keıpi ústinde tesigi bar aýdarylǵan qazan formasynda boldy.
-Qyshtardy kúıdirýde qandaı tehnologııany paıdalanǵan?
- Jańa atap ótken oshaqtarda Orta Azııada áli kúnge deıin nan, samsa pisiriledi. Oshaqqa bizge beımálim arnaıy otyn paıdalanǵan. Ańyzǵa súıensek, keıbir derekterde 1000-1100º-qa deıin ystyq beretin tamyrly shóp týraly aıtylady. Ol shóp Túrkistan mańynda sol kezde ósken degen boljam bar. Kerekti joǵary temperatýrany alý úshin jel úrlep otyratyn arnaıy jasalǵan oshaqtar bolǵan. Aýyzsha jetken málimetterge súıensek, úlken kirpishterdi oıpattaý jerge jınap, ústine otyn úıip birneshe kún jaǵyp kúıdirgen.
- Kirpishterdiń myqty bolýy úshin qandaı dúnıeler qosylǵan?
- Olardy kúıdirgende qosylǵan shópshek, jylqy qyly, jún, otqa kúıip, kirpish ishinde qýystar paıda bolady. Bul qýystar kirpish salmaǵyn jeńildetip tózimdiligin arttyra túsedi.
Ǵalym Sofıa Tákibaeva atap ótken eńbeginde kirpish kúıdirýge qandaı aǵash paıdalanǵanyn anyqtap kórsetpegen. Meniń oıymsha, bul sekseýil jáne sheńgel sekildi. Sebebi, sekseýil joǵaryda aıtylǵandaı 1000-1100º-qa deıin temperatýrany bere alady. Sekseýilden kómir daıyndap, temir ustalary kúni keshegige deıin temir qyzdyryp soqqan. Al temirdi qyzdyrý úshin 800-1100º aralyǵynda temperatýra qajet. Sondyqtan qysh kúıdiretin peshterde arnaıy jel úrleý arqyly, osy sekseýildi paıdalanyp, kerekti qyzý temperatýrasyna jetkizip otyrǵan. Óńirde ósetin sheńgel de jáne onyń tamyry sekseýilden kem emes joǵarǵy qyzý beredi. Bul ósimdikter bizdiń óńirde kóp ósedi.
- Ata-babamyz salǵan sol qundy dúnıeler kúni keshege deıin jetti. Osynyń ózi olardyń sapaly salynýyn kórsetedi emes pe?
- Ýaqtysynda Syǵanaqtyń aınalasynda kóptegen ǵımarat boı kótergen. Solardyń biri - Kókkesene. Kókkeseneniń orny búginde Jańaqorǵan aýdanyndaǵy Qojamberdi aýylynyń shetindegi zıratta úıindi bolyp jatyr. Ǵımarat kezinde kúıdirilgen qyshtan turǵyzylǵan. Keshegi kúnge deıin munda Kókkeseneden bólek ǵımarattardyń ornyn baıqaýǵa bolatyn edi. Ýaqtysynda olar da kesene retinde turǵyzylǵan sekildi. Búginde aınalasyna adamdar jerlenip, ol ǵımarattardyń orny joǵalyp ketýde. Mundaı úlken ǵımarattardy turǵyzý úshin kóp qysh ketedi. Ol qyshtardy daıyndap kúıdirý asa kóp jumys qajet etedi. Ol zamanda kólik máselesi qıyn bolǵanyn bárimiz bilemiz. Sondyqtan qyshtardy qurylystan alys emes jerde daıyndaıtyn bolǵan. Oǵan qosa jergilikti jerdiń topyraǵy da qysh jasaýǵa jaraǵan sekildi. Sebebi, kez kelgen topyraq qysh jasaýǵa jaramaıdy, onyń quramynda biriktiretin zattardyń bolýy jáne qyshty keptirip kúıdirgende jarylmas úshin quramynda tuzdyń da bolmaýy kerek.
- Endi Syǵanaqtyń tóńireginde oı qozǵasaq. Bul aýmaqta qysh daıyndaý qalaı júrgizilgen?
- Qala mańyndaǵy jerlerdiń topyraǵy qysh jasaýǵa jaramdy bolǵan. Qazir Syǵanaqtyń aınalasy egistik alqaptarǵa tolyp ketti. Kanaldar júrgizilip, kúrish egildi. Sonyń saldarynan túrli tyńaıtqysh hımııalyq zattardy paıdalanýǵa kóńil bólindi. Ol jerasty sýynyń deńgeıi joǵarylaýyna alyp keldi. ıAǵnı, olar jer betine jaqyndap, sor basty. Osynyń áserinen qala ornynda arheologııalyq qazba jumystary barysynda arshylyp jatqan kóne ǵımarattardyń qabyrǵa qaldyqtaryndaǵy qyshtardy tuz jep, olardyń tez buzylýyna áser etýde. Keıbir ǵımarattardyń syrtyn oıý-órnegi jáne túrli-tústi boıaýy bar qysh-qaptamamen sándegen. Kóbinese órnektelgen qyshtar kógildir boıaýmen órnektelgen. Boıaýdyń da tehnologııasy búginde zertteýshilerge qupııa retinde tolyǵymen ashylmaı tur. Ortaǵasyrlarda ustalar boıaýǵa qospalardy búgingideı túrli joldarmen hımııalyq ádister arqyly emes, ol kezderde túrli ósimdik, shópterdiń tamyrlarynan alatyn bolǵan.
Syǵanaq qalasynyń ornyna barǵanda ortaǵasyrlyrdaǵy ustalardyń quıǵan qyshtaryndaǵy saýsaq izderi kózimizge túsedi. Keıbirinde qasqyr, teke jáne ózge janýarlardyń aıaqtarynyń izderi basylǵan. Bul izderge baılanysty túrli pikir bar. Bireýler ony janýarlar qyshtar keptirý barysynda baıqaýsyzdan basyp ketken deıdi. Endi bireýi sol zamandaǵy adamdardyń yrymshyldyǵyna, nanym-senimine baılanysty ádeılep tańba retinde basylǵan deıdi. Qalaı desekt te ol qyshtarda búginde esimi belgisiz ustalar nemese olardyń qarapaıym kómekshileriniń qolynyń izi júzdegen jyldar boıy saqtalyp keledi.
