Sý tasqyny Ulybrıtanııany sarsańǵa saldy
LONDON. KAZINFORM — Brıtan ǵalymdary Tumandy Albıondaǵy sý tasqyndary úırenshikti qubylysqa aınalýy múmkin dep eskertedi. Eldegi dúleı daýyldar kezinde jıi bolatyn jaýyn-shashyn ózenderdi toltyryp, qaýip tóndire beredi-mis. Oǵan tótep berý úshin Ulybrıtanııadaǵy ınfraqurylymdardy nyǵaıtý kerek, dep habarlaıdy Kazinform-nyń osy eldegi menshikti tilshisi Ǵalymjan Qaramanuly.
Qyzyl sýdan zardap shekkenderdiń biri Shotlandııa azamaty Ian Stıýart. Tótenshe jaǵdaıdan keıin aqsaqaldyń 40 jylǵa jýyq turǵan úıiniń saý-tamtyǵy qalmady. Topan sý sanaýly sekýndtyń ishinde baspanasynyń astan-kesteńin shyǵardy.
«2002 jyly da osyndaı jaǵdaı boldy. Ol kezde men 20 jasqa jas edim, qaýqarly edim. 10 aıdyń ishinde qaıta qalpyna keltire aldyq. Al qazir qartaıdym. Kempirim ekeýmizdiń endi álimiz kelmeıdi», — deıdi Ian Stıýart.
Babet, Kıran, Debı, Elın, Fergıýs jáne Gerrıt. Bul sońǵy jarty jylda ǵana Ulybrıtanııanyń halqyn ábigerge salǵan dúleı daýyldardyń ataýlary. Taǵy bir tabıǵı apatqa Henk degen aıdar taǵylyp, onyń joıqyn kúshi tipti orasan boldy. Jeldiń jyldamdyǵy saǵatyna 130 shaqyrymǵa deıin jetip, kóptiń záresin aldy. Shatyrlar qulap, aǵashtar túp tamyrymen julyndy. Jeńil kólik pen temirjol qatynasy toqtady. Sý tasqyny týraly 250-deı eskertý jasaldy. Myńdaǵan turǵyn úı sýdyń astynda qalyp, halyqtyń ómirine qaýip tóndi. Qutqarýshylardan bólek jergilikti halyq ta bir-birine qol ushyn sozyp jatyr.
«Sýǵa batyp, qaıta shyqqan kólikti alystan baıqap qaldym. Keıin onyń aǵynmen jyljyp, kópirdiń astyna tirelgenin kórdim. Kólik júrgizýshisi — áıel kisiniń jan daýysy shyqty. Іshinde 3 jasar qyzy bar eken. Oılanbastan qutqarýǵa kirisip, ekeýin de syrtqa aman-esen shyǵardym», — deıdi Bırmıngem qalasynyń turǵyny Lıam Stıch.
Tabıǵı apattardyń qurbandary kóp. Aýa-raıyn boljaýshylar mundaı qorqynyshty jaǵdaılardyń qaıtalana beretinin eske salady. Jaýyn-shashynnyń toqtamaýy saldarynan ózender arnasynan shyǵyp, halyqty ábigerge sala bermek. Ǵalymdar mundaı qubylystyń jıi tirkelýi jer betindegi ortasha temperatýranyń joǵarlaýymen baılanysty deıdi.
«2023 — tarıhtaǵy eń jyly jyldardyń biri boldy. Aýa temperatýrasy rekordtyq kórsetkishke jetti. Daýyldardyń kóbeıýine jahandyq jylyný sebepshi. Ókinishke qaraı, bolashaqta mundaı tabıǵı apattardyń talaıyn kóremiz», — deıdi Meteorologııalyq qyzmettiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Maık Kendon.
Mamandardyń pikirinshe, atmosferadaǵy kómirqyshqyl gazynyń deńgeıi artyp jatyr. Aýany lastaıtyn zııandy zattardyń áserinen bıylǵy jyl tipti ystyq bolady degen boljam bar. Ónerkásiptik dáýir bastalǵaly dúnıejúzindegi aýa temperatýrasy tselsıı boıynsha shamamen 1,1 gradýsqa kóterilgen. Eger ár eldiń úkimeti klımattyq ózgeristerge jiti kóńil bólmese, jaǵdaı ýshyǵa bermek. Budan bólek sý tasqynynyń kóbeıýine ylǵaldy atmosfera ǵana emes basqa da antropogendik faktorlar da yqpal etip otyr, deıdi ǵalymdar.
«Ádette sý tasqynynyń nátıjesinde sýly-batpaqty jerler kóptep paıda bolady. Batpaqty jerler sýdy soryp alady. Ylǵaldy aılarda jańbyr sýynyń kóp mólsherin batpaq sińirip alsa, qurǵaq ýaqytta onyń bosatyp jiberetin qasıeti bar. Biraq Ulybrıtanııa alqaptardy qazyp tastap, jerdi qurǵatyp jiberdi. Nátıjesinde sý tasqyndarynan tabıǵı túrde qorǵana almaı qaldyq», — deıdi Bangor ýnıversıtetiniń ǵalymy Krıstıan Dann.
Meteorolog ǵalymdar bolashaqta klımattyń antropogendik jylynýy ózenderdi arnasynan qaıta-qaıta shyǵaryp, sý tasqyndary adam ómirine, múlikterine jáne qoǵamdyq qyzmetterdiń durys jumys isteýine kedergi keltiredi deıdi.
«Qazir biz áleýmetke jáne ekonomıkamyzǵa tóngen qaýip týraly oılanýymyz kerek. Jahandyq jylynýdy esepke ala otyryp jáne oǵan beıimdele otyryp, sý tasqyndaryna tótep berý úshin áreket etýge mindettimiz. Infraqurylymdarymyzdy josparlaýǵa kelgende olardy nyǵaıtý máselelerin basty nazarda ustaýymyz qajet», — deıdi Open ýnıversıtetiniń ǵalymy Kevın Kollınz.
Jaǵdaı alańdatarlyq! Aýa-raıynyń anomalııalaryn aldyn alý úshin kezinde kovıdpen kúreskendeı sý tasqyndaryna da ulttyq deńgeıde qarsy tura bilý kerek. Úkimet syn-tegeýrinderge daıyn bolyp, eskertýlerge qulaq asady dep úmittenedi ǵalymdar.
