Suńǵyla dıplomat Málik Fazylovtyń týǵanyna - 90 jyl
Ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynyń ortasynda Batys pen Shyǵystyń arasynda «qyrǵı-qabaq soǵystyń» jańa kezeńi bastalyp ketken-tin. Bul ýaqyt qarýlaný báıgesiniń endi «qyza» bastaǵan kezi edi.
...Varshava kelisimi men NATO elderi jetpisinshi jyldardyń ortasynda qarýdy az ýaqytqa ysyra turyp, kelisý úshin bas qosqan. 1975 jyly Helsınkıde qos bloktyń elderi kóptarapty dıalogtyń (dál osy kezde EQYU qurylǵan) basyn bastaǵan bolatyn. Osy kezde jýyqta ǵana táýelsizdikterin alyp, eńsesin endi ǵana kóterip kele jatqan shaǵyn memleketter deldaldarǵa aınalyp shyǵa keldi. Onyń esesine atalǵan elder sýperderjavalardan ekonomıkalyq jáne áskerı turǵydan kómek alyp jatty. KSRO óz kezeginde álem kartasyna jańa ǵana túsken elderdiń ishinen seriktesterdi belsendi túrde izdeı bastady. Ondaı elderdiń biri Afrıkada ornalasqan Malı memleketi edi. Bul el 1960 jyly ǵana Frantsııadan táýelsizdigin alǵan. Arada segiz jyl ótkennen keıin ol elde áskerı tóńkeris bolyp, bılik basyna Musa Traore prezıdent bolyp kele qalady. Ol óziniń memleketin shırek ǵasyr ýaqyt boıy bılep tóstedi.
Jetpisinshi jyldardyń basynda Malı aýyr saıası jáne ekonomıkalyq daǵdarysty bastan keshirdi. Jetekshi memleketterden kelip jatqan ekonomıkalyq kómek ondaǵy halyqtyń jyrtyǵyn da jamamaıtyn. Halyqtyń kóbi asharshylyq pen sýdyń joqtyǵynan zardap shekken. Dál osy kezeńde KSRO basshylyǵy Bamako qalasyna Traore rejımimen til tabysa alatyn tótenshe jáne ókiletti elshini joldaýdy sheshti. Keńes basshylyǵy bul qyzmetke Qazaq KSR syrtqy ister mınıstri Málik Fazylovty taǵaıyndady.
Kópti aýzyna qarata bilgen memlekettik qaıratker, keremet ǵalym ári tarıhshy bala kezden asharshylyqtyń ne ekenin jan-tánimen sezgen adam edi. Ol týǵan 1927 jyl (Qostanaı oblysy Sarykól aýdany) qazaq dalasyna ashtyq quryǵyn sala bastaǵan qıyn-qystań kezeń bolatyn. Kámpeske kezinde Qaraǵaı dep atalatyn alys aýyldaǵy qarshadaı bala baǵyna qaraı aman qalǵan. Sum Goloşekınniń «Kishi qazan» tóńkerisinen bala Máliktiń aman qalýy - taǵdyrynyń oǵan kese-kóldeneń tartqan syıy edi. Biraq, bul tek azapty kúnderdiń basy bolatyn. 1942 jyly aryp-ashyǵan ol Petropavl qalasynyń qorǵanys zaýyttarynyń birine jumysqa keledi. Dál osy zaýytta Máliktiń kópjyldyq eńbek joly bastalyp ketip edi. Jasóspirim tokarly stanokta mınomettardyń snarıadtaryn jasaýǵa atsalysqan. Jasy jetpeı qalǵandyqtan, maıdannan qalyp qalǵan. Keıin eren eńbeginiń arqasynda Málik «Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy eren eńbegi úshin» medalimen marapattalady. Budan keıin jigerli jas Shymkent qalasynyń muǵalimder ınstıtýtynyń tarıh fakýltetine túsedi. Ortalyq Azııanyń týra ortasyndaǵy Shymkentte bolashaq memlekettik qaıratker oqýmen qatar, Ońtústik Qazaqstandaǵy tarıhı eskertkishtermen tanysady. Keıin Soltústik Afrıka eliniń dıplomattaryn da ózi oqyǵan óńirdiń tarıhı muralarymen tanystyrǵan. Shymkenttegi oqýynan keıin ol KSRO-nyń eń bedeldi joǵarǵy oqý oryndarynyń biri - Máskeý memlekettik halyqaralyq qatynastar ınstıtýtyna túsip, 1950 jyly dıplom alyp shyǵady. Azdaǵan ýaqyt Almatynyń joǵarǵy partııalyq mektebinde sabaq berip, odan keıin ǵana Qazaq KSR syrtqy ister mınıstrliginiń kómekshisi ári hatshysy bolyp jumysqa ornalasady. «Hrýşevtiń jylymyǵy» kezinde Málik Fazylov Qazaqstan Kompartııasy OK-da lektor bolǵan. Keıin Kókshetaý obkomynyń ekinshi hatshylyǵyna joldanady.
Aldyńǵy býyn ókilderiniń Málik Sabyruly kóńildi adam ári aqyldy jetekshi retinde esinde qalǵan. Onyń turqy partııa sheneýnigi nemese bıýrokrattyń túrine kele bermeıtin. Oǵan tańdanýdyń reti joq edi. Bala kezden-aq Málik Sabyruly taýdaı eńbektiń ne ekenin biletin. Memlekettik qaıratker aýyldyqtar men qalalyqtardyń máselesin bir kisideı biletin azamat edi. Tyl eńbekkerlerine barynsha kómek qolyn sozdy.
Alpysynshy jyldardyń aıaǵy men jetpisinshi jyldardyń basynda Qazaqstan Kopartııasy OK oqý oryndary men ǵylymı bóliminiń jetekshisi boldy. Ol kezde Qazaq KSR jastary júzdegen mamandyqtardy ıgerip, jańa kásipti meńgere bastaǵan. 23 jasynda ǵana eki joǵary oqý ornynyń dıplomyn alǵan otandasymyz ol tusta taptyrmaıtyn maman bolatyn. Málik Sabyruly jastardyń birsypyra mamandyq ıesi atanyp, el ıgiligi úshin eńbek etý jolynda aıtarlyqtaı eńbek sińirdi.
1973 jyly ol dıplomatııalyq jumysqa qaıtyp kelip, Qazaq KSR syrtqy ister mınıstri boldy. 1976 jyly ony dál osy laýazymynan alyp, Malı Respýblıkasyndaǵy KSRO-nyń tótenshe jáne ókiletti elshisi etip taǵaıyndady. Eki eldiń halqy men basshylyǵy da Máskeý men Bamako arasyndaǵy baılanystyń nyǵaıýyna birden-bir sebepshi Málik Fazylov ekenin jaqsy túısinetin. Málik Sabyruly Malıdiń Ulttyq ordeniniń kavaleri boldy. Buryn dál osy qurmetti ataqqa Nelson Mandela men Ulybrıtanııa patshaıymy ІІ Elızaveta, Japonııa ımperatory Akıhıto ıe bolǵan.
1983 jyly Málik Fazylov tarıhy tereńdegi Alaýıtter áýletiniń urpaǵy ІІ Hasan basqaratyn Marokko Patshalyǵyndaǵy KSRO-nyń Tótenshe jáne ókiletti elshisi bolyp barady. Atalǵan monarh Afrıkadaǵy jáne Islam álemindegi eń bedeldi tulǵalardyń biri bolatyn. Máselen, onyń Mysyr men Izraıldi dostastyrǵan bir ǵana eńbegin erekshe atap ótýge bolady. ІІ Hasan Shyǵystan da, Batystan da pana izdemeıtin. Marokkonyń patshasy Atlantıka men Jerorta teńiziniń jaǵasyndaǵy Afrıka men Eýropany baılanystyryp jatqan «kópir» ispettes derbes memleketti basqaryp turǵan. Buǵan qosa dál osyndaı mańyzdy elmen baılanys ornatý ekonomıkalyq turǵydan KSRO úshin eń mańyzdy jumystardyń biri edi. Bul týraly qazirgi Reseı Federatsııasynyń Marokkodaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Valerıı Vorobev bylaı deıdi:
«Men Rabattaǵy keńestik elshilikke keńesshi ári elshi retinde 1990 jyly keldim. Málik Sabyrulynyń 7 jyldyń ishinde óte aýqymdy jumysty birjaqty etkenin birdeı aıtaıyn. Ol keńestik dıplomatııanyń «eski mektebiniń» ókili retinde bizdiń aramyzda da, sheteldik áriptesteriniń aldynda da óte bedeldi edi. Taǵy bir mańyzdysy - «Málik» arab tilinde «patsha» degen maǵynany bildiredi eken. Marokkolyqtardyń basty urany da
«Alla! Vatan! Malık!» dep aıtylady. Bul «Alla! Otan! Patsha!» degendi bildiredi. Sol sebepti Málik Sabyrulynyń esimi sol eldegi turǵyndardyń kóbine qatty áser etken edi. Al ekonomıkalyq seriktestikti ornatýǵa ol qanshama kúsh jumsady. Máselen, sekseninshi jyldary Keńes Odaǵy Marokko jaqta jyl saıyn 1 mıllıon tonna balyq aýlaıtyn. Búgingi kúni Reseı úshin bul kórsetkish bar-joǵy 120 myń tonnany quraıdy. Al Eýropalyq Odaq onda 80 myń tonna ǵana balyq aýlaýǵa kelisip otyr».
ІІ Hasan Málik Fazylovty Alaýıtter taǵynyń Ordenimen marapattady. Ol kisi bul qurmetke ábden laıyq edi. Eki eldiń arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa otandasymyz ushan-teńiz eńbek atqardy. Sonymen birge, Rabatta Qazaqstan men Ózbekstannyń mádenı kúnderin ótkizdi. Sol kisiniń arqasynda qazaqstandyq Almaty men marokkolyq Meknes baýyrlas qalalar atandy. Sekseninshi jyldardyń ózinde Málik Sabyruly Qazaqstannyń jýyq arada táýelsiz el bolaryn sezgen bolýy kerek.
Búgingi tańda Marokko patshalyǵy - búkil Afrıkada ózin moıyndatqan kóshbasshy memleket. Atalǵan memlekette avtokólik óndirisi órkendep ketken - jylyna jarty mıllıonǵa jýyq kólik óndiriledi. Munda sonymen qatar, «jasyl ekonomıkaǵa» da basa den qoıylǵan. Sahara shóliniń marokkolyq bóliginde qýattylyǵy atomdyq stantsııalarǵa jaqyn kún elektrostantsııalary ornatylǵan. Týrızm de qaryshtap keledi. Kóne meshitteri men alyp bazarlary bar, eski dástúrleri saqtalǵan Rabat, Marakesh, Kasabalanka qalalary myńdaǵan shaqyrymdyq muhıt jaǵasynda jatyr. Munda jylyna 12 mıllıon týrıst keledi. Aldaǵy jyldary týrısterdiń sany eki esege deıin molaıýy yqtımal. Bir sózben, Marokkonyń tájirıbesi Qazaqstan úshin paıdaly bolyp qalýy ábden múmkin.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin Málik Fazylov týǵan eline qaıtyp keldi. Birshama ýaqyt bizdiń Respýblıkanyń SІM keńesshisi boldy. Ony qazirgi tańda qazaqstandyq dıplomatııanyń negizin qalaýshylardyń biri dep aıtady. Málik Sabyruly ómiriniń 15 jylyn Afrıkada ótkizdi. Kúrdeli ári jaýapty jumys onyń densaýlyǵyna da keri áser etken bolar - 68 jasynda ómirden óte shyqty.
«Málik Sabyruly eńbek jolyn bastaǵan Petropavl qalasynyń bir kóshesiniń sol tulǵanyń atyna berýdi ádildik dep sanaımyn. Onyń kitaptary búgin de saıasatkerler men dıplomattardyń taptyrmas týyndysy. Málik Sabyrulynyń esimin el jadynda jańǵyrtý jolynda áli de eńbektený kerek dep esepteımin», - deıdi Danııar Qasymov.