Sum soǵys endi eshqashan qaıtalanbasa eken – qart maıdanger Balǵymbaı Kelmenbetov
sodan keıin 2-shi Ýkraına maıdanynyń "Katıýsha" reaktıvti bóliminde barlaýshy, aǵa-serjant bola júrip Kıev, Harkov, Tıraspol qalalaryn, sonymen qatar 1-shi Belorýs maıdanynyń quramynda Sofııa, Vena, Praga, ıÝgoslavııany, Albanııany jaýdan azat etýge qatysqan, qan maıdandy Berlınde aıaqtaǵan qart maıdanger Balǵymbaı Kelmenbetovpen bolǵan suhbatymyzdy nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Erkek kindiktiden bir úıdiń jalǵyzy ekensiz, 17 jasyńyzda maıdanǵa attanýyńyzǵa túrtki bolǵan ne nárse?
- Meniń ákem 1940 jyly qaıtys bolyp ketken edi. Otbasymyzda 3 qyz, 1 ul bala boldyq. Soǵystyń alǵashqy kezinde basqynshylar kún saıyn ishke ilgerilep kele jatqanyn bárimiz de estip-bilip otyrdyq. Sondyqtan el basyna aýyr kún týǵan kezde ózge er-azamattar sııaqty men de Keńes odaǵynyń azamaty retinde óz Otanymdy qorǵaýǵa atsalysýdy paryz sanap, suranyp 1942 jyly Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanynan áskerge alyndym. Alǵashqy kezde bizdi soǵys kezinde ishkeri jaqtan kóshirilgen Ashhabad qalasyndaǵy Orlov jaıaý ásker ýchılışesine oqýǵa jiberdi. Sol sebepti 3 aıdan soń «soǵysqa óz erkimen baratyndar bar ma?» dep suraǵanda, Otardan barǵan 8 jigit túgel maıdanǵa surandyq. Bizdi aldymen Máskeý qalasynyń túbindegi Orehovo-Zýevo degen qalaǵa apardy. Onda 1-shi belorýs maıdany qaıta qurylyp jatyr eken.
- 1943 jyly soǵysqa alǵash kirgen kezde boıyńyzdy qandaı da bir úreı bıledi me? Qansha aıtqanmen bir úıdiń shańyryǵyn qulatpaı, tútinin tútetý sizdiń moınyńyzǵa úlken jaýapkershilik júktedi ǵoı.
- Shynymdy aıtsam ol kezde bul týraly oılaýǵa mursham bolǵan joq. Kókeıde tek jaýdy jeńsek degen bir ǵana maqsat qana boldy. Soǵys kezinde meni 5 adamnyń biri etip dıvızııaǵa barlaýshy etip jiberdi. Aldymen Kalınıngrad oblysyndaǵy Velıkıe Lýkı, Nevel qalalaryn azat etýge qatystym. Nevelde snarıad jaryqshasynan jaralanyp, gospıtalge tústim. Kalınogradta 1-2 kún jatqan soń Volganyń boıyndaǵy avtozaýytta ornalasqan basqa gospıtalǵa aýystyrdy. Aıaǵymnyń jarasy qalpyna kelmeı ne elge, ne soǵysqa jibermeı sonda úsh aı jattym. Birde soǵysqa adam alyp júrgen bir aǵa serjanttan «qaıdan keldiń» dep surasam, Almatydanmyn deıdi. Onda jerles ekenbiz dep, jaǵdaıymdy aıtyp meni ala ket dep onyń tańdap alǵan 20 adamyna 21-shi bolyp ilesip kettim. Máskeý túbinde 28-shi gvardııalyq dıvızııa qaıta jasaqtalyp jatyr eken. Meni alǵashqyda ashanaǵa aparyp kartop tazalatyp qoıdy. Onda erekshe bólimdegiler 2 apta boıy «nege qaıtyp keldiń» dep suraq-jaýapqa tartty. Sodan keıin gospıtalden qujatym kelgen soń 47-shi polkke jiberdi. Onda ofıtserler «sen buryn barlaýshy bolǵan ekensiń endi artılerııaǵa barlaýshy bolyp, jaýdyń ornalasqan jeriniń kordınatsııasyn berip turasyń» dedi. Biz alǵy shepten 800 metr jerde jatyp, dúrbimen jaý áskeri men onyń áskerı tehnıkalarynyń ornalasqan jeri týraly telefonmen málimet berip turdyq. Bul óte jaýapty jumys bolatyn. Óıtkeni qate málimet berseń óz áskerimizdiń oq astynda qalýy nemese jaýǵa baǵyttalǵan artıllerııa snarıadtary bosqa ysyrap bolýy múmkin edi. Jalpy mundaı jaǵdaı sırek bolsa da keıbir polkterde oryn alyp, barlaýshylardyń jazalanyp qalǵan kezderi boldy. Qudaıǵa shúkir, bizde ondaı jáıt birde-bir ret bolmady. Kordınatsııany dál beredi dep dıvızııadaǵylar árdaıym qurmet kórsetip, bizdiń abyroı-bedelimizdi asyrdy. Sonyń nátıjesinde Keńes armııasynyń shtab bastyǵy Rokossovskıı de: «Jaraısyń qazaq!», - dep arqamnan qaqqan kezderi de boldy. Tipti Stalınniń atynan alǵys hat ta aldym. Bul árıne mereıimdi ósirip, ózge ult pen ulys ókilderiniń arasynda qazaqtyń abyroıyn kóterýge tıtteı bolsa da úles qosa alǵanym úshin keýdemdi qýanyshqa keneltti.
- Ýkraına, Rýmynııa, Vengrııa, Chehoslavkııa, Bolgarııa, Albanııa, Avstrııa, ıÝgoslavakııa, Germanııa elderin fashısterden azat etýge qatysypsyz. Maıdandaǵy kórsetken erlikterińiz qanshalyqty baǵalandy?
- 28-shi gvardııalyq dıvızııadan keıin bizdiń polkti general Talbýhın jetekshilik etetin 2-shi Ýkraına maıdanyna jiberdi. Bul maıdanda Kıev, Harkov, Tıraspol qalalaryn azat ettik. Odan keıin Rýmynııanyń ıAssy, Vengrııanyń Býdapesht, Chehoslavakııanyń Praga, Bolgarııanyń Sofııa, Astrııanyń Vena, Germanııanyń Berlın qalalaryn jaýdan bosatyp, Vıslaǵa deıin bardyq. Sondaı-aq polk komandıriniń buıryǵymen túnde qorshaýdaǵy lenıngradtyqtarǵa 1 aı «kýkýrýznıkten» túnde adam basyna 25 gramnan ólshengen nan tastaýshy boldym. Soǵysta eshkim de erlik kórsetip, orden-medal alýdy oılaǵan joq. Bárimiz tek jaýdy jeńip, otbasymyzǵa aman-esen oralýdy ǵana aldymyzǵa maqsat etip qoıdyq. Sondyqtan ol kezde «bizdiń bul erligimiz baǵalanbaı qalady» degen oı ońimiz túgil túsimizge engen joq. Óz basym soǵysqa qatysqandardyń bárin batyr dep sanaımyn. Óıtkeni eshkim jeke-dara batyr bola almaıdy. Onda bes saýsaqtyń judyryq bop túıilgeni sııaqty ortaq jaýǵa bárimiz jumyla otyryp, qarsy turýdyń arqasynda uly jeńiske qol jetkizdik.
Bizdiń 48-shi polkti 1945 jyly fashıster berilgen soń, Vlasov armııasyndaǵy bendershilermen kúresýge alyp qaldy. Óıtkeni olar tasada jasyrynyp, tutqıyldan tap berip Keńes armııasyna kóp shyǵyn ákeldi. Kúndiz olardy ózge jurttan aıyrý óte qıyn edi. Sondyqtan túngi on eki birlerde beımezgil júrgen kezde ǵana ustaýǵa tura keldi. Ustaǵan bendershilerdiń bárin túgeldeı Týla túrmesine jiberdik. Olar Vengrııa men Avstrııada kóp qarsylyq kórsetti. Ókinishke qaraı, soǵystyń basynan aıaǵyna deıin aman jetip, endi elge qaıtamyz dep júrgen kóptegen qarýlas dostarymyz olardyń qolynan mert bolyp ketti.
- Berlındi alý kezinde erekshe este qalǵan jáıtter boldy ma?
- Berlınge shabýyl jasar kezde Ivan Konev, Georgıı Jýkov jáne Keńes odaǵynyń shtab bastyǵy Rokossovskıı keldi. 7 mamyrda buıryq berildi. 300 projektormen jaryq túsirip, 1100 «Katıýshamen» atqyladyq. Fashıster berilgen kezde Gıtlerdi ǵana taba almadyq, ózge genaraldardyń bárin ustadyq. Berlındi alǵan kezde nemister jerdi súıip, Gıtlerdi tabalap jatty, «Keńes odaǵyna tıisip neń bar edi, halyqty bostan-bosqa qyrǵynǵa ushyrattyń» dep.
Soǵys kezinde biz orynda uzaq turmaı únemi ár dıvızııaǵa aýysyp júrdik. Sonyń nátıjesinde maıdandaǵy qazaqtarmen kóp kezdesip, amandyq-saýlyq surasyp, múmkindiginshe qarym-qatynas jasap turdyq. Baýyrjan Momyshuly, Rahymjan Qoshqarbaev, Álııa Modaǵulova, Mánshúk Mámetova sııaqty dańqty batyrlardy osyndaı jaǵdaıda kórdim. Álııa óte qaısar edi. «Sálemet pe qaryndasym! Densaýlyǵyń jaqsy ma?» dep suraǵanda: «Myqty», - dep jaýap beretin. Reıhstagqa tý tikken Raqymjan Qoshqarbaev menimen jasty edi.
Osy arada myna bir jáıtter eriksiz eske túsip otyr. Almaly degen jerde qazaqtar kóp eken. Al Vengrııada kıiz úı tigip, qymyz ashytatyn qypshaqtar bar eken. Tamaq ish dep shaqyrdy. Ulttyq taǵamdardy usynyp, «Stalınniń ıtaıaǵyn jalaǵan kúshikter mundaı tamaqty iship kórgen joqsyńdar, osynda qalmaısyńdar ma? Úılenetin qyz da, dúnıe de bar» degendi aıtty. Eger onda qalyp qoıatyn bolsaq, eldegi týys-týǵanymyzdy atyp tastaıtynyn jaqsy bilgendikten bul usynysty eshkim qabyldamady.
- Soǵysta ólseń de keıin sheginbeýiń kerek dep 1 qadam keıin shegingenniń bárin erekshe bólimdegiler satqyn retinde atyp tastaǵany ras pa?
- Ras.Sheginbek turmaq, artqa qaraǵandardy da atyp tastaǵan kezderi boldy, qashýǵa áreket jasady dep. Óıtkeni soǵysta bir adam qashsa oǵan ózgeler ilesýi múmkin ǵoı. Biz osyndaı qatal tártiptiń arqasynda ǵana jeńiske jettik. Jalpy bizdiń polkte soǵystan qashqan eshkim bolmady. Tártip óte joǵary boldy. Shabýylǵa shyqqanda eki jaýyngerge bir stakan araq beretin. Bul negizinen urys aldynda olardyń boıyndaǵy úreıdi joıyp, rýhyn kóterý úshin jasaldy. Al ishkilikke salyný oqıǵasy onda múlde bolǵan joq.
- Qazir kópshilik arasynda Ekinshi dúnıejúzilik soǵys týraly fılmderde qazaq maıdangerlerin kóre almaı júrmiz. Olar sonda kimmen soǵysqa degen suraq jıi qoılyp júr. Bul týraly Sizdiń pikirińiz qandaı?
- Suraǵyń oryndy. Mundaı fılmderdi negizinen reseılikter túsirgen soń, olar óz ıdeıalogııasyn tańýda. Árıne bul tarıhqa jasalǵan úlken qııanat. Óıtkeni Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta fashıstik Germanııa men onyń odaqtastarynyń basqynshylǵyna tek orystar ǵana emes kúlli Keńes Odaǵynyń halqy qarsy soǵysty. Eger keńes halqy «bir jaǵadan bas, bir jeńgen qol» shyǵarmaǵanda onda bizdiń jeńiske jetýimiz múmkin emes edi. Onda jaý qolynyń astynda qalǵan orys, ýkraın, belarýs halqynyń ókilderimen birge qazaqtar da uly erliktiń úlgisin kórsetti. Oǵan soǵys jyldary 500 qazaqstandyqtyń Keńes Odaǵynyń batyry atanýy aıqyn dálel bola alady. Árıne, erlikti baǵalaýda ádiletsizdik te boldy. Máselen qaharman Baýyrjan Momyshuly men Rahymjan Qoshqarbaevtyń erligi kózi tirisinde baǵalanbaı ketti. Eger soǵys jyldary jınaqtalǵan muraǵat derekterin zertteıtin bolsa mundaı azamattardyń sany áli de júzdep emes, myńdap sanalar edi. Ókinishke qaraı, oǵan kóńil bólip jatqandar áli az. Mysaly Almatydaǵy 28 panfılovshylar saıabaǵyndaǵy maıdangerlergen qoıylǵan eskertkishte Baýyrjan Momyshulynyń «Artymyzda Moskva, endi sheginer jer joq» joq degen sózin Klochkovqa telip qoıypty. Tarıhshylar men ózge de zertteýshi ǵalymdar muraǵattardan izdestiretin bolsa onyń shyndyǵyn ashý asa qıyn sharýa emes qoı.
- Soǵys kezinde keıbir jaýyngerler orys tilin bilmegendikten ofıtserlerdiń bergen buıryǵyn túsinbeı mert boldy degen pikir qanshalyqty shyndyq.
- Mundaı jaǵdaıdy óz basym kózimmen kórmedim. Degenmen mundaı jáıtterdiń bolǵanyn ózgelerden estigenim bar. Máselen Máskeý túbindegi urys kezinde 28 gvardııalyq panfılovshylar dıvızııasynyń erekshe bóliminiń qyzmetkeri Klochkov áskerı buıryq bergen kezde jasy alpysty alqymdaǵan orys tilin bilmeıtin keıbir jaýyngerler ońǵa buryl degende túsinbeı solǵa burylǵan kezinde «sen meni mazaqtap tursyń» dep atyp jibergen. Sonda buǵan shydaı almaǵan Baýyrjan Momyshuly oǵan bul isiniń durys emes ekenin uǵyndyrý úshin qazaq tilinde áskerı pármen berip, ony oryndamaǵan orys jaýyngeriniń birin atyp jiberip, sodan keıin «óstip ózimizdi-ózimiz qyrýymyz kerek pe» deıdi. Bul isi Baýkeńe keıin batyr ataǵyn alýyna óz áserin tıgizgen sııaqty. Jalpy soǵys kezinde jaýyngerler men ofıtserler arasynda B. Momyshulynyń abyroı-bedeli óte joǵary boldy. Óıtkeni onyń urys dalasyndaǵy ahýaldy tamyrshydaı tap basyp jáne soǵan sáıkes utqyr sheshim qabyldaıtyn erekshe qasıetine qarmaǵyndaǵylar únemi tánti bolǵan. Sondyqtan olar óz sardarynyń buıryǵyn buljytpaı oryndap, qajet bolsa ol úshin oılanbaı-aq qasyq qanyn da qııýǵa ázir turǵan. Bul keıin dıvızııanyń ataq-dańqyn shyǵarýǵa óz yqpalyn tıgizgeni anyq.
- Soǵystan keıin eńbek jolyńyzdy qaıda bastadyńyz? Qandaı orden-medaldaryńyz bar?
- Men maıdannan 1949 jyly jyldyń 2 mamyrynda ǵana bosadym. Elge kelgen soń qyrkúıek aıynda Almaty temir jolyna qyzmetke turdym. 1950 jyly 3 aı Aıakóz stansasyndaǵy tehnıkalyq mektepte oqyp, Jaılaý stansasyna, odan keıin Saz stansasynyń bastyǵy bop taǵaıyndaldym. Bul salada 36 jyl jumys jasap 1985 jyly zeınetke shyqtym. Jumysta «Eńbek eri» medalimen marapattalyp, KSRO Temirjol mınıstriniń qolynan «Qurmetti temirjolshy» degen ataq ta aldym. Túrli marapattaý qaǵazdary men dıplomdar da boldy.
Jalpy óz basym maıdanger retinde 20-dan astam orden-medaldarmen marapattaldym. Olardyń ishinde «Býdapeshti alǵany úshin», «Venany alǵany úshin», «Bolgarııany alǵany úshin» medalderi men «1941-45 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy jeńisiniń mereıtoılyq 20, 25, 30, 65 jyldyq medalderi jáne 2-shi dárejeli «1941-15 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy jeńisine 40 jyl» ordeni, «Ýkraınanyń azat etilgenine 50 jyl», «1941-45 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy jeńisine 60 jyl» ordenderi bar.
- Otbasyńyzdy Sizdiń jolyńyzdy jalǵastyrǵandar bar ma?
- Soǵystan keıin aǵaıyndardyń kómegimen Qaıshetaı degen qyzben otaý qurdym. Otbasymyzda 3 bala, 2 qyz boldy. Áıelim sý tartqyshtyń, men stansa bastyǵy bop jumys jasadyq. Úlken balam Almatyda energııamen qamsyzdandyrý qyzmetinde, ekinshi balam zańger, al kenjem meniń ornymda Saz stansasynda bastyq, al úlken qyzym ál Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde oqytýshy, kishi qyzym temir jol salasynda jumys jasap júr. Qazir kishi balamnan týǵan nemerem de osy salada qyzmet jasap júr. Endigi armanym bala-shaǵa men elimniń amandyǵy. Olar soǵysty kórmese eken deımin. Sum soǵys anany baladan, qaryndasty baýyrdan aıyrǵannan basqa esh jaqsylyq ákelmeıdi. Mundaı apat endi eshqashan qaıtalanbasa eken. Alda-jalda mundaı jaǵdaı oryn ala qalsa ol atom qarýynyń bir kúndik soǵysy bolmaq. Sondyqtan Elbasynyń ıadrolyq qarýdy taratpaý jónindegi bastamasyn óz basym kóregendik saıasat dep sanaımyn.
- Áńgimeńizge rahmet ata! Denińiz saý bolyp, barlyq armanyńyz oryndalsyn.
