Sulý sózdiń súleıi - Sáken seri
Qazaq ádebıetinde ózine ǵana tán talantty shyǵarmashylyǵymen, keń tynysty sýretkerligimen tanylyp, qaıtalana bermes biregeı týyndylar bergen qalamgerler shoǵyryndaǵy Sáken Nurmaquly Júnisov 1934 jyldyń 1 aqpanynda, Kókshetaý oblysy, Qyzyltý aýdany, Kishkenekól aýylynda dúnıege keldi. Ol Qazaqtyń memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetinde oqyp júrgende-aq ádebıetke degen qumarlyǵymen kózge túsken. Alǵashqy týyndysy - «Bir shoferdiń áńgimesi» atty balalarǵa arnalǵan shaǵyn áńgimesi respýblıkalyq «Qazaqstan pıoneri» gazetinde 1953 jyly jarııalanǵan. Alǵashqy kitapshasy da balalarǵa arnalyp «Sonarda» degen atpen shyqqan.
Sákenniń. "Japandaǵy jalǵyz úı" romany (1965) kezinde qazaq ádebıetindegi eleýli qubylys retinde baǵalandy. Munda tyń ıgerý kezindegi qazaq dalasyndaǵy áleýmettik qaıshylyqtar alǵash ret kórkem shyǵarma arqaýyna aınalǵan. Jazýshy halyqty toǵaıtýda tyń ıgerýdiń eleýli ról atqarýymen qatar zamannyń, ýaqyttyń adamǵa, onyń taǵdyryna qaıshylyqty áser etip jatqanyn jan- jaqty tereńdeı ashyp kórsetedi. Búginde kórip otyrǵanymyzdaı, onyń ıgi yqpalymen qatar ákelgen zııany da mol bolǵany belgili. Alǵashqy sátte mol ónimge maldanyp, bir ǵana egin sharýashylyǵymen aınalysýdyń saldary men halqymyz ejelden aınalysyp kele jatqan mal sharýashylyǵyn turalatqanyn, uzaq jyldar boıy úzdiksiz paıdalanǵandyqtan jer qunaryn tómendetip, "jel erozııasynyń" zardaptaryn joıýdyń qandaı qıyndyqtarǵa uryndyrǵanyn bilemiz. Ol kezdegi jas jazýshy osy qıyndyqtardyń birazyn boljaı alǵan. Tyń ıgerýge kelgenderdiń arasynda óktem minezben kelgen jandar da az bolmaǵan. Búkil Keńes Odaǵynyń túkpir-túkpirinen aǵylǵan san ult ókilderiniń kóbeıýi aınalyp kelgende, jergilikti qazaq ultynyń azshylyqqa aınalýy, qazaq múddesiniń aıaqqa taptalýy, qazaq mektepteriniń jappaı jabyla bastaýy sııaqty áleýmettik qaıshylyqtar da bel ala bastaǵan edi. Jazýshy munyń barlyǵyn ashyp aıtpaǵanmen, kórkem tilmen kestelep, sary maıdan qyl sýyrǵandaı, sheber jetkize bilgen. Osyndaı problemalardy ómiri osy ólkede ósip, jergilikti halyqtyń salt-sanasyn boıyna sińirip, tilin de jetik ıgergen, Kúrgereı qarttyń pikiri arqyly aıqyndaı túsedi. Onyń ózindik sebebi de bar. Eger bul sózderdi jergilikti ult ókilderine aıtqyzsa "ultshyldyq" delinip, romannyń múlde basylmaı qalýy da múmkin edi. Túrli sheginister men estelikter, dalanyń ótken tarıhy, adamdar taǵdyrynyń toǵysy arqyly oqıǵa jelisin shırata túsken.
Jazýshynyń budan keıingi kórnekti epıkalyq shyǵarmasy eki tomdyq "Aqan seri" dılogııasy. Árıne, qazaq ádebıetinde óner adamdaryna arnalǵan qarymdy shyǵarmalar az emes. M. Áýezovtyń "Abaı joly" epopeıasy, D.Ábilevtiń S. Toraıǵyrov týraly "Aqyn armany" (1965), "Arman jolynda" (1969), "Baıanaýyl baýraıynda" (1975) dep atalatyn trılogııasy, Á.Ábishevtiń "Naızaǵaı"romany, Z.Aqyshevtiń "Jaıaý Musasy", S.Muqanovtyń Shoqan Ýálıhanovtiń ómir jolyn baıandaǵan "Aqqan juldyz" romany, J.Mýsınniń "Balqadıshasy" jáne t.b. kóptegen shyǵarmalar bar. Solardyń qatarynda Aqan seri týraly kólemdi epıkalyq shyǵarma jazý ekiniń biriniń qolynan kelmes edi. Bul arada kókshelik eki daryndy tutastyryp turǵan zańdylyq ta joq emes. Bul oraıda kókshetaýlyq belgili qalamger Tólegen Qajybaı bylaı deıdi: "Bul taqyrypqa Sáken Júnisovtiń barýy kezdeısoqtyq pa, álde kóbimiz bile bermeıtin bir zańdylyq bar ma degen saýaldarǵa jaýap izdep kórelikshi. Menińshe, zańdylyq bar, bul zańdylyq Sákenniń ishki tvorchestvolyq tanym-túısigimen Aqanǵa birtaban jaqyn harakterlik úılesimdiligi der edim".
Kezinde zańǵar jazýshymyz Ǵabıt Músirepov Sákenge "Men Aqan seri- Aqtoqty" pesasyn jazdym. Endi bul taqyrypty sen jalǵastyryp, Aqan serini jazsań qaıtedi" degen kórinedi. Sáken bul amanatty qal-qaderinshe aqtaýǵa tyrysqan. Óıtkeni, Sákenge "seri" degen ataýdy da bergen Ǵabeń kórinedi. Ózi de segiz qyrly bir syrly, óleń de aıtyp, án shyǵara alatyn, dombyra tartyp kúı shertetin, sóılese sheshen, Sákenniń ózi de aıtsa aıtqandaı, seri bolatyn. Ókinishke oraı, Sáken bul kólemdi kesek týyndynyń sońǵy kitabyn aıaqtaı almady, naǵyz shyǵarmashylyq kemel shaǵynda ómirden ozdy. Jazýshy ónerde jarqyn iz qaldyrǵan aqyn, ánshi-kompozıtor Aqan seri Qoramsaulynyń ádebıettegi kórkem obrazyn somdaǵan bul dılogııada shyǵarmashylyq adamnyń qoǵamdaǵy jeke tragedııasyna ǵana boılap qoımaı, HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq qoǵamyndaǵy áleýmettik qarym-qatynastardy tereń qopara kórsetip berdi. Jazýshy qalamynan týǵan endigi bir aıtýly týyndy "Amanaı men Zamanaı" romany jıyrmasynshy ǵasyrdyń basyndaǵy el aıyrylǵan zobalań shaqtyń shyndyǵy... Jıyrmasynshy jyldardaǵy aq pen qyzyl tartysy, ujymdastyrý, qyzyl qyrǵynnan shetel asyp bas saýǵalaǵan qazaq jurtynyń tragedııalyq azapty ǵumyry osy shyǵarmaǵa arqaý bolǵan. Osyndaı alasapyran zamanda aýa kóshken Balzııa el aýǵan shaqta ishte jatqan Zamanaıynyń balasy - Amanaıdy týǵan jerine jetkizip baryp, ómirmen qoshtasady. Sol bir tar jol, taıǵaq keshýlerden búgingi zaman kóshine sendelip kelip qosylǵan Amanaı bala qyrýar jurttan tiri qalǵan jetim bala, bútin bir áýlettiń, qýǵynǵa ushyraǵan óńir halqynyń sońǵy tuıaǵy eken. Romannyń jelisimen "Zamanaı" kórkem fılmi túsirildi.
Sáken Júnisovtiń shyǵarmashylyǵynan mol oryn alǵan Abylaıhan beınesi arqyly da Sáken Kókshe taǵdyryn tolǵady. Zamana syryna tereń úńilgen jazýshy han zamany men zamandastary týraly kóp izdenip, talaı pýblıtsıstıkalyq dúnıelermen qatar, tolǵaý, esselerin jazyp, Qaraýyl Qanaı bı, Buqar jyraý, Qabanbaı men Bógenbaı batyrlar týraly tolǵamdy oılaryn ortaǵa saldy. Kelesi romannyń sulbasy daıarlanǵan sátte Elbasy tapsyrmasymen Abylaıhan týraly kınostsenarıı jazýǵa kirisip, ony abyroımen oryndap shyqty. Onyń mátini 1997 jyly "Juldyz" jýrnalynda jarııalandy da. Alaıda uly qalamgerdiń bul eńbegi ártúrli jaǵdaılarmen ózgeristerge ushyrap, qoldy boldy.
Jazýshynyń tvorchestvolyq turǵydan endigi bir qunarly óristeriniń biri - dramatýrgııa salasy boldy. S. Júnisovtiń "Ajar men ajal" (1967), "Tutqyndar" (1972), "Jaraly gúlder" (1973), "Qyzym, saǵan aıtam" (1973), "Qos anar" (1974), "Ár úıdiń erkesi" (1975), "Qysylǵannan qyz boldyq" (1976), "Krossvord" (1981), "Elim-aı", "Sabalaq Abylaı", "Sáýkele", taǵy basqa pesalary respýblıkalyq jáne oblys teatrlary sahnalarynda qoıylǵan.
Sáken Júnisov - ádebıet pen teatrdyń keleli máselelerin qozǵaǵan júzge jýyq zertteýler men syn maqalalardyń avtory. Dramatýrg-jazýshy óz shyǵarmalarynda minez-qulyq órbitýde, tartys-talas qurýda, keıipkerleriniń ishki-syrtqy álemin daralaýda, olardyń aýzyna sóz salýda esh múdirgen emes. Halqynyń ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn, dástúr-daǵdysyn, jetik biletindigi aıryqsha kózge uryp jatady. Dúnıetanymynyń keńdigi, fılosofııalyq topshylaý deńgeıi ony zamandastaryna etene ete tústi. Jazýshy, dramatýrg jastar ómirine kóbirek den qoıdy. Óz zamandastarynyń turmys jaǵdaıyna qatty mán berdi. Sonyń arqasynda qazaq kórermeni Rázııa, Shárıpa, Baqyt, Battal, Qarasaı syndy sahnalyq keıipkerlerimen júzdesti. Kezinde Áýezovteı zańǵar dramatýrgtiń aspıranty atanǵan, jalǵyz akademııalyq drama teatrynyń kóp jyldar boıy ádebı bólimin basqarǵan Sáken Júnisov shyǵarmashylyǵynyń sahna syryn meńgerýde alǵashqy saptan kórinýi zańdy úderis. Muhań, Sábeń, Ǵabeń sııaqty alyptarmen aralas-quralas bolyp, sońyna ergen Sáken keıinnen "Kemeńger men kóleńkeler" degen drama da jazdy. "Sáken dramatýrgııasynda artıstızm elementteri basym bolyp jatady. Ol onyń - jazýshynyń jeke basynan, bolmys bitiminen týyndaıtyn qasıet. Qalamger tabıǵaty - tunǵan drama ispetti. Týa bitti osyndaı tabıǵı qasıettiń kúshinen de ol qalam, qaǵaz «syrqatyna» ushyraǵan shyǵarmashylyq tulǵa. Sóz joq, ol - qalam ustamaǵan jaǵdaıdyń ózinde ne artıst, ne rejısser, ne ánshi bolary basy ashyq qubylys", deıdi belgili teatr synshysy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Áshirbek Syǵaı. «Sáken Seri - El jaıynda. El - Sáken Seri jaıynda» degen kitapta.
Júnisov kórkem aýdarma salasynda da jemisti eńbek etip, L.Tolstoıdyń, P.Fedorovtyń, V.Kochetovtyń, S.Tsveıgtiń, O.Gonchardyń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan.
Ózi de tekti jerden shyqqan Sákeńniń iri bolmaıtyn jaıy joq edi. Eldegi qarııalardyń aıtýyna qaraǵanda, Sáken óz ákesi Nurmaqtan góri, arǵy atasy Júniske kóbirek uqsaıtyn kórinedi. Júnis uzyn boıly, atjaqty, qyr muryndy, qyran qabaqty, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı eńgezerdeı kisi bolypty. Sonysyna qaramaı jyldam, yńǵaıly bolǵan desedi. El ishinde oqys oqıǵalar bolmaı turmaıdy. Bireý sýǵa ketip bara jatsa, endi bireýi órt ishinde qalsa - aldy-artyna qaramaı qoıyp ketip, aqyry qutqaryp alyp shyǵatyn jaryqtyq Júkeń eken. Sákeńniń, ásirese, minez jaǵy osy atasyna tartypty. Ózi ákesi Nurmaq búkil ǵumyryn aǵartýshylyq jolynda sarp etken, oqymysty hám qaıyrymdy kisi bolypty. Anasy Maǵrıpa da ustazdyq etken, kózi ashyq kisi bolatyn. Bertinirekte dúnıe saldy.
Bıyl jazýshynyń týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı, elimizdiń túkpir-túkpirinde túrli eske alý sharalary ótip jatyr. Osyndaı ıgilikti shara jaqynda Astana qalalyq Til basqarmasynyń uıymdastyrýymen Q.Qýanyshbaev atyndaǵy qazaq drama teatrynda da boldy. Sákenniń shyǵarmashylyǵy, jeke azamattyq qasıetteri jóninde bul keshte biraz syrdyń tıegi aǵytyldy. Kesh barysynda onyń qalamdas inileri QR Parlamenti Senatynyń depýtaty Jabal Erǵalıev, aqyn Serik Turǵynbekuly, Tólegen Qajybaı, Jazýshylar odaǵynyń Astana bólimshesiniń tóraǵasy Nesipbek Aıtuly taǵylymdy áńgime shertip, halyq ártisi Qaırat Baıbosynov, dástúrli ánshi Erlan Rysqalı ánmen órnektedi. Jıynǵa S.Júnisovtiń uly - Janbota, nemereleri - Ámir men Álıhan jáne qaryndasy Roza qonaq boldy. Osy jerde qaryndasy Roza Júnisovanyń Sáken serini el esinde qaldyrý jóninde kóptegen sharalarǵa muryndyq, joqshy bolyp júrgenin de aıta ketken jón.
Mereke barysynda kópshilik teatr ártisteriniń somdaýymen Sákenniń «Qysylǵannan qyz boldyq» dramasynan jáne jazýshy týraly túsirilgen derekti fılmnen úzindi tamashalady. Sonymen qatar, qalamgerdiń kitaptarynan kórme uıymdastyryldy. Kókshetaýdan "Jer shoqtyǵy" degen ádebı-mádenı jáne qoǵamdyq jýrnal shyǵady eken. Osy jýrnal jazýshy mereıtoıyna oraı arnaıy nómir ázirlep, jazýshynyń sýretkerlik sıpatyna arnalǵan maqalalar shoǵyryn bergen. Tólegen Qajybaı basqarǵan osy jýrnal redaktsııasyna jurtshylyq rızashylyqtaryn bildirip jatty.
Búdan buryn bir-eki jyl týrasynda elordada onyń ózi turǵan úıge eskertkish taqtasy ornatylǵan edi. Degenmen, jazýshynyń esimin máńgilik este qaldyrý úshin Kókshetaýda eskertkishin ornatyp, mektepterge esimi berilse degen tilekter de basqosýlarda aıtylyp júr.
Osy arada sóz reti kelgende, aıta ketetin jaıt: Sákendeı klassıkke aınalǵan qalamgerge budan úlken qurmet kórsetilip jatsa jón bolar edi. Astanadaǵy Qýanyshbaev teatrynyń zaly shaǵyn ǵana eken. Osy mereıtoı ústinde onyń 80 jyldyǵyn budan da saltanatty etip, respýblıkanyń qoǵamdyq jurtshylyǵyn keńinen qatystyra otyryp, aýqymdy shara retinde ótkizse, jazýshynyń tańdamaly shyǵarmalary jınaǵyn shyǵarsa degen tilek kóńilde qaldy.
Árıne, jazýshynyń shyǵarmashylyǵyn baıandaýǵa bir maqalanyń aıasy tarlyq etetini sózsiz. Sáken shyǵarmalary dıssertatsııalyq eńbekterdiń de nysanasyna aınalyp jatqanyn ınternetti aqtaryp otyrǵanda baıqadyq. Bul oraıdaǵy tıisti sózderdi ádebıet synshylary, belgili qalamdas zamandastary men inileri aıtar degen oıdamyz.
P.S. Maqalany ázirleý barysynda Amanjol Esmaǵulov, Sábıt Jámek sııaqty kókshetaýlyq ǵalymdardyń zertteýleri, belgili aqyn Serik Turǵynbekovtiń estelikteri, ınternet materıaldary paıdalanylǵanyn oqyrman qaýymnyń qaperine salǵymyz keledi.
Saılaý Abylaev
