Sultan Orazalın: Popýlıstter - kemel keleshegimizge qarsy dushpandar
Ádilettilik saltanat qurmaǵan qoǵamda tek qaıshylyq, qıynshylyq, quldyraý ústemdik etetini belgili. Sondyqtan ádiletsizdikpen memleket, qoǵam, ár adam kún saıyn, birigip kúresýimiz kerek. Halqymyz aıtqandaı, «Ádilet joly – aýyr jol», biraq aýyr bolsa da odan týra jol joq»- deıdi.
Osy oraıda qazirgi kókeıtesti ári qoǵam tynysynda taǵdyrsheshti taqyryptardy qamtyǵan áńgimeni Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkerleri Sultan Orazalın men Mahat Sadyq órbitedi.
Mahat Sadyq: Respýblıka turǵyndaryna Áleýmettik jelilerdiń qoǵamǵa yqpaly telearnalardan basymyraq bolýy keıingi kezde aıqyn baıqala tústi.
Telearnalar efır reıtıngi degen syltaýmen, qajetsiz taqyryptaǵy tok–shoýlarǵa kóp ýaqyt bólýde. Olardyń mazmuny men maǵynasy bulyńǵyr, kóbi erte zamandaǵy ańyz ben ertegi negizindegi el aýzyndaǵy áńgimelerden quralady. Olardyń naqty ýaqytta ómir súrip otyrǵan el turǵyndaryna eshqandaı beretin paıdasy joq. Áıgili telemaman, 85 jastaǵy V. Pozner eshqashanda Reseı tok-shoýlaryna qatyspaǵanyn aıtady.
Sebep sóılep, pikir aıtýǵa jınalǵandar esh daıyndyqsyz keledi. Tek estigen ósek - qaýesetterin aıǵaılap aıtyp, bosqa bet jyrtysady. Halyqqa moraldyq ta, materıaldyq ta berer ónegesi, úlgi – tárbıesi az.
Keshki praım–taım ýaqytynda shyǵatyn Qazaqstan telearnalaryndaǵy tok-shoý budan da soraqy. Sapasy men mazmuny tómen. Efırge qoly bos kez - kelgen kisi shaqyrylady. Sóıtip, eshkimge qajeti joq bos aqyl aıtý jarysy bastalady. Mundaıdy atam qazaq: «Kúltóbeniń basynda kúnde jıyn» degen. ıAǵnı, pátýási paryqsyz sóz báıgesi. Jalpy ejelden «Qazaq» aqyl aıtýdan álemde birinshi oryndaǵy ult degen mátel bar. Osy efırdegi kóp sóz, artyq «aqyldar» qazir turmysymyzda da keń oryn aldy. Qoǵamda jumys isteýdiń ornyna «Úkimet qaıda qarap otyr?»- dep, aqyl aıtýmen «synaqqa syltaý izdeıtin» top kóbeıe tústi. ıAǵnı, memleket qarjysyna memlekettik efır arqyly qoǵamymyzǵa jumysqa enjar, sóz ben syltaýy jáne «aqyldy ıdeıalary» taýsylmaıtyn jastar men «jalańtós saıasatkerlerdi» ózimiz qoldan tárbıelep otyrǵan joqpyz ba?
Sultan aǵa, siz Sovettik Qazaqstan kezinde elimizdiń telearnasynyń bas júrgizýshýsi boldyńyz. Ol kezde qandaı taqyryptar efırde aıtylýshy edi?
Sultan Orazalın: Bir aýyz sózben jaýap berý qıyn. Tereńnen tolǵaıyn. Ol kezdegi jaǵdaı, áleýmettik orta basqasha bolatyn. Biz bar taqyrypta baǵyp, artyq ketpeıik dep astarlap ta sóıleıtinbiz. Oıymyzdy efırde ashyq aıta almaıtynbyz. Másele kótersek, Kompartııanyń ıdeologtary men quzyrly organdar sol máseleni qaıdan taptyń dep suraý salatyn. Múmkindigimiz az edi. Men otyzǵa jýyq memleket jáne qoǵam qaıratkerimen televızııada áńgime qurdym. Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músrepov, Ǵabıden Mustafın bastaǵan eń kórnekti jazýshylarmen suhbat jasadym. Sol kezdiń ózinde búginde de kókeıkesti kesek saýal bolyp otyrǵan til taqyrybyn tereńnen taratyp aıttyq. Qazaq qandaı bolǵan, qazirgi jaǵdaıymyz qandaı, bolashaqta qazaq ultynyń tórtkúl dúnıeniń tórinen alar orny qandaı, keleshekke qaı jetistikpen qadam baspaqpyz degen túbirili taqyryptardy kóteretinbiz. Jazýshy Ǵabıden Mustafınniń menimen bolǵan suhbatta «biz ultshyldyqpen kúrestik, sizder ultsyzdarmen kúresesizder», dep aıtqan sózi aforızmge aınaldy. Bul ǵalamat sóz edi. Birinshi basshy Qonaevtan bastap, aýyldaǵy mektep muǵaliminiń sanasyna áser etken ulaǵatty sóz boldy. Ol kezde qazaq máselesin kóterip, ulttyq dúnıetanymdy aıtatyndardy «ultshyldar» dep aıdarlap kústálegen shaq. «Ultshyl» dep atalǵandardyń joly jabylatyn. Qyzmetten qýylatyn, túrmege otyrǵyzbasa sol jaqsylyq edi. Ǵabıdenniń bul sózi kópke oı tastady. Qazir ultshyldyqqa eshkim tejeý qoıyp otyrǵan joq. Aıtylady, jazylady. Sol jerde qalady. Qansha másele kóterilýde. Biraq soǵan kóńil bólip otyrǵan jaýapty qyzmetkerlerdi baıqamaımyz. Bizde qazir sózdiń máni men maǵynasy ketti. Sóz uǵatyn pende qalmady. Bálkim sóz qadiriniń ketýi kósemderdiń kóbeıýinen de bolar. Nebir oıy taıaz jylpaqaılar sheshen bolyp, ultqa janashyr kóringisi keledi. Hákim Abaı aıtqandaı:
Jalyn men ottan
jaralǵan
Sózdi uǵatyn
qaısyń bar?
Partııa jıyp, para alǵan,
Beıildi kedeı baısyńdar.
Qýlyq penen qubyldan
Jalyqsań, jaqsy jansyńdar.
Túzelmese shuǵyldan,
Arsyldar da qalshyldar.
Nesi ómir,
Nesi jurt?
Óńsheń qyrt,
Bas qańǵyrt!
Ne kóp, gazet pen jýrnal kóp. Teleradıo bastan asady. Sodan da kópsózdilik myljyń áńgimege aınalǵandaı. Saıası partııalar men qoǵamdyq uıymdar da jetedi. Ol kezde bir partııa ǵana boldy. Árıne, onyń paıdaly jaǵy men zııandy jaǵy bar. Jalǵyz partııanyń bıligindegi ortańqol fýnktsıonerler el bolashaǵyn belgiledi. Tosyn oı, jańasha pikirge jol bermedi. Ózderiniń tar qózqarasy sheńberinen eshkimdi shyǵarmady. Soǵan qaramastan elge kerek sózdi astarlap bolsa da aıttyq. Búgin jurt oqıtyn ádebıetimizdiń klassıkasy da sol jyldary jazyldy.
Mahat Sadyq: Sanany adamı durys oılaý jolynan azdyrýdyń tike joly – jalǵan aqparat. Ótirikke renjısiz. Qoldan túzetý kelmese, elemeýge tyrysasyz. Birtindep úzilissiz jalǵan nasıhatqa qulaq úırenedi. Túbinde jalǵan aqparat qoǵam sanasyn bıleıdi.
Stýdenttik jyldary jalǵan nasıhat pen ultqa qarsy surqııa saıasatty kózben kórdik. Osy kezde respýblıkamyzǵa Qonaevtan keıin basshylyqqa kelgen Kolbın qazaq halqynyń qansha muń-muqtajyn qorǵaı̆myn, «bir jylda qazaq tilin úı̆renip shyǵam» dep kólgirsigenimen, sol ulttan shyqqan nıgılısterdi óziniń astyrtyn arandatýshylyq áreketterinde sheber paı̆dalanǵanyn aı̆týymyz kerek. Oǵan ondaı̆ adamdar qajet edi. Kolbınniń sózi men isi qabyspaı̆ jatty. Halyqtyń kúı̆-jaı̆yn kúı̆ttegen bolyp, bárińdi jarylqaı̆myn dep, bir jaǵynan jar salyp jatsa, ekinshi jaǵynan onyń ulttyq dástúrlerine, belgilerine qarsy shyqty. Onyń bul isine qazaqtyqqa jany qarsy ózimizdiń ulttyq nıgılıster jan-tánimen qyzmet etti. Onyń aýzynan sál-pál syn, unatpaǵan lebiz shyqsa boldy, jańaǵylar ilip ala jóneledi. Kolbınge boı̆ bermesten ınternatsıonaldyq mólsherge saı̆ kelmeı̆tin ulttyq eskertkishterdi óz qoldarymen tunshyqtyryp tas-talqan etýge kiristi. Mysaly, Kolbın: «Men zırattardyń úı̆den de ádemi, tóbe basyna salynatynyn kórdim. Musylmandardyki ádemi. Tiride de birgemiz, ólgende nege bólek jatady» deýi muń eken, janyndaǵy qazaq ıdeologtar taqyrypty ózderi-aq ilip ala jóneldi. Olar sharshap júrgen Kolbınniń araqty basyp jiberip, aýzyna kelgenin osylaısha byljyraı salǵan sózin qazaqstandyq ıdeologııa dárejesine kóterdi. Sol kezdegi bas ıdeologymyz ıslam dini týraly arnaıy baıandama jasap, musylmandyqty áshkereledi. Islam dini eski ádet-ǵuryptardy, dástúrdi saqtap, oǵan áser etip, ultshyldyq kórinisterdi jandandyra túsedi dep synady. Sol sol-aq eken, gazetter men radıoda beı̆itti jappaı̆ áshkerleý bastaldy. Bul endi ultymyzǵa qoldyn jasalǵan kóp qııanattyń bireýi ǵana. Sovet zamanynda osyndaı qanshama masqaradan óttik deseńizshi!
Sultan Orazalın: El bıligindegi ortańqol ıdeologtarymyzdyń oı-órisi sondaı boldy. Qyzmet úshin Máskeý, Kreml suramaǵan talaı surqııa belsendilikke bardy. Qazir de mundaı bar. Ertede ol ultty osylaı ashyq satý bolsa, búginde el ıgiliginen uıalmaı qarajatty urlaý. Jemqorlyq ta ultty satý. Ótkenge salaýat dep keshegimizdi umyta salýǵa bolmas. Jaqsysyn irikteý kerek. Jamanynan sabaq alý – damýdyń baspaldaǵy. Ókinishtisi qajetsiz kereksizdi qaıtalaý kúsheıgen be deımin. Óziń aıtqan taýsylmaıtyn tok–shoýlar men televızııada júrgende munshalyqty kóp emes edi. Ras, ol kezde de elge tanymal qaıratkerler men eńbek ardagerlerin jınap alyp KPSS sezderiniń talaptary turǵysynda jalǵan, jasandy suraqtarǵa jaýaptaryn aldyn ala táptishtep túsindirip, jattaǵandaryn qulshyna aıtqyzyp efırden berdik. Búgingi tok–shoýlar da sondaı. KPSS ornynda jyn-oınaq taqyryp. Qoǵam, damý, mádenıet, ǵylym, demografııa, taǵy basqa áleýmettiń aldynda turǵan ózekti máseleler týraly aıtylmaıdy. Oıǵa oı qosatyn jańa ıdeıa, shyǵarmashylyq tabys, saıasatta, ǵylymda, mádenıette pikirtalas týdyryp júrgen máselelerdiń mańyna barmaıdy. Yrjyń – tyrjyń. Kóldeńen kelgen kók attylar sypyra sóılep, stýdııaǵa jınalǵandardy qytyqtap kúldirgenderine máz.
Qazaqtar mundaıdy ejelden qysyr áńgime deıdi. Qystyń uzaq keshinde erikkennen ermek izdegender ótken men ketkendi terip, iske tatyr pátýáleri bolmaǵan soń, aıtylatyn kók ezý qyrt-myrt dúnıe. Sanany turmys aıasynan shyǵarmaýdyń qazirgi aıla –sharǵysy. Abaı atamyz mundaı metamorfozany jiliktep túsindirip aıtyp ketken.
Mahat Sadyq: Kommýnıstik ıdeologııanyń respýblıkamyzdaǵy ókilderi ortańqol oı-órisimen qazaqtyń sanasyna qoqys toltyryp ketti. Sol qajetsiz mıdy ýlaǵan jalǵan nasıhatpen táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary qatty kúres júrdi. Siz Sovet Odaǵy kezinde ekinshi satyǵa túsken ana tilimizdi kóterý úshin aıanbaı qyzmet ettińiz. Memlekttik til komıtetin basqardyńyz. Mınıstr boldyńyz. Sol jyldardy eske túsirip ótsek…
Sultan Orazalın: Ómir degen toqtaýsyz, qarbalas qubylys. Búgin jasaǵan isińiz erteńgi kúnniń ólsheminde eleýsiz qalýy yqtımal. Aıtarym, sol kezderde Soltústik muzdy muhıttyń seńindeı siresip jatqan til saıasatyn ornynan qozǵadym. Eki jarym jyl Til komıtetin basqarǵanda qazaq tiliniń janashyry bar ekenin, qazaq tili táýelsiz memlekttiń bas tili ekenin jalpy qoǵamǵa túsindire aldyq. Men basqarǵan kezde Til komıtetiniń quzyry myqty edi. Alqa jınalysymyzda kez kelgen mınıstrliktiń tilge qatysty atqaryp otyrǵan jumystaryn qarap, eshkimge jaltaqtamaı sheshim shyǵara alatynbyz. Oblys ákiminiń qyzmetine de baǵa beretinbiz. Mınıstrler men ákimder Til komıtetimen sanasatyn, synymyzdan qorytyndy shyǵaratyn. Qazirgi «Til týraly» zańdy bir jyl boıy aıtys –tartyspen Parlamentte qabyldattym. Osy zańnyń qazaq tiline berer mártebesi az emes. Tek sony oryndatý kerek. Zańdy jazamyz, qabyldaımyz. Másele sol zańdardy buljytpaı oryndatatyn tetikterdiń bolýynda.
Mahat Sadyq: Til taqyrybynda shetelden mysal keltireıin. Til týraly birinshi zańdy frantsýzdar qabyldaǵan. Avtory prezıdent Mıtteran. Qytaıda til jazýy degen komıtet bar. Al til máselesin qatty qolǵa alǵan Baltyq jaǵalaýyndaǵy Lıtva, Latvııa men Estonııa elderi. Olar tildi buzatyndarǵa arnap zańdyq negizi bar aıyppulmen jazalanýyn engizdi. Bizdiń tilimizdiń damymaı otyrǵany jemqorlyqtyń kesiri emes pe?
Sultan Orazalın: Tildi aqshanyń kúshimen ornyqtyrý múmkin emes. Men Til komıtetin basqarǵanda jalaqydan basqa qarajat kózi bolmady. Sonda da talaı jumystar atqardyq. Keıinnen Til komıtetine mıllıardtap qarjy quıyldy. Oqýlyqtardyń túr–túri shyǵaryldy. Tegin til úırený kýrstary bar. Ókinishtisi, yqylas pen nıet joq. Qadaǵalaıtyn organ men suraıtyn adam joq. Bos jatqan qarjy kim kóringenniń ıeliginde, kóldeńen kók attynyń jemqor astaýynda joǵaldy.
Mahat Sadyq: Sol jep ketkenderdi bárimiz bilemiz. Quǵynǵa tússe, janashyrlyq jasaımyz. Zııaly ǵoı, keshireıik, deımiz. Jemqorlyq qylmystary keshirilmeýi kerek. Basqa emes, Tilge bólingen aqshany urlaǵandardy keshirý qazaqshylyqtyń qandaı kórinisi. Qurdymǵa ketýdiń qandaı ólshemi?
Sultan Orazalın: Batpańdap kirgen aýrý mysqyldap shyǵady. Men sovettik ıdeologııa tártibinde óstim. Shashymnan bashpaıyma deıin sol tárbıe sińgen. Іshki toqtam, túısik bar. Al sony bilmeıtinderge ne aıtamyz. Evreı jurty qyryq jyl boıy baqyt izdep jer kezgeni sodan. Quldyq sanadan qutylý úshin ýaqyt qajet. Jemqorlar - quldyq sanamen ýlanǵan beısharalar. Úndistandy alyp qarańyz. Aǵylshyndardyń otarynda bizben salystyrǵanda az boldy. Táýelsizdik alǵaly da qashan. Áli quldyq sanadan shyǵa almaýda. Halyqtyń sanasyn tazartý úshin naqty jumystar atqarylýy mindet. Naqtylyqsyz is ilgeri baspaıdy. Qur sóz, jalań urandarmen jarǵa jyǵylamyz. Ózińiz de baıqaǵan shyǵarsyz, keıingi kezde popýlıster tórge oza bastady. Mine naqty iske, kemel keleshegimizge qarsy dushpan osy popýlıstter. Dúnıede oqymaǵan nadannan, oqyǵan nadan óte qaýipti.
Mahat Sadyq: Sovettik zamanda Jazýshylardyń bılik pen qoǵamǵa yqpaly erekshe kóp boldy. Qazaqsha jazyp, bala–shaǵalaryn jetkizdi, oqytty, bedelin salyp qyzmet áperdi. Biraq sol balalary ákeleriniń kitaptaryn oqı almaıdy. Túsinbeıdi. Ana tilin bilmeıdi. Tipten qajetsinbeıdi.
Sultan Orazalın: Aıtsam, janym túrshigedi. Aqıqat shyndyq. Sovettik kezeńge keshirimmen qaraýǵa bolar. Ol kezde oryssha oqymasań - adam bolmaısyń degen uǵym jeńip turdy. Orystyń bilimin ıgersen, qazaqtiki qajet emes degen senim sanany bılegen kez edi. Sonyń saldarynan myqty qazaqtardyń tektiligi – asyl qasıetteri parasattylyq úlgisi urpaqtan-urpaqqa jetpeı, ulttyq kodpen jalǵasatyn sabaqtastyq úzildi. Tektilik dástúr qasıeti úzilgen-buzylǵan jaǵdaıda sol etnos qurıdy. Otarshylyq kezeńinde halqymyzdy osy tektilik qasıetinen aıyrýǵa aıryqsha kúsh saldy. Sovettik kezeńde oqyǵan ult zııalylarynyń ultjandylyqtan qashý áreketi, balalaryn jappaı orys mektepterinde oqytýy ǵasyrlar boıǵy boıymyzǵa atanyń qany, ananyń sútimen daryp, súıekke bitken asyl tektilik qasıetimizden aıyrdy.
Bizdiń aldyńǵy tolqyn aǵalarymyz shetinen klassık edi. Biraq balalaryn oryssha oqytty. Orys mektebine berdi. Ol jaqsylyqqa jetkizbedi. Aıtsam mysaldar óte kóp. Biz sony kózimizben kórdik...
Sondyqtan da meniń zamandastarym balalarymyzǵa qazaqsha bilim berý úshin Almatydaǵy jalǵyz qazaq mektebin jaǵaladyq Jıyrma shaqyrym jerdegi mektepke avtobýspen balalarymyzdy tasydyq. Meniń qurdastarym Muhtar Maǵaýın, Ábish Kekilbaev balalaryn qazaqsha tárbıeledi. Bári úsh-tórt til bilip shyqty. Alys –jaqyn elderde bilim aldy. Urpaqtarymyz Táýelsizdik jolynda qyzmet etýde. Zaman túzeldi. Qazir bári basqasha ǵoı. Sóıtse de zııalylar jaǵy balalaryn qazaqshaǵa tárbıeleýge yntasyz. Jaqsysyn qadirlep syılaý, tóbege kóterip qurmetteý eldiktiń belgisi. Soǵan búgingi qazaq qoǵamyn úıretý kerek, tárbıeleý kerek. Keıde burynǵyny dáriptep, qazirgini jamandaımyz. Ertede Abaıdy, Shákárimdi sabaǵan da óz qazaǵymyz. Bári salystyrmaly. Bastysy kókiregi oıaý, sanasy joǵary ulttyq ulaǵattarǵa adal adamdarǵa keńinen qoldaý kórsetilýi kerek. Qoǵam Ádilettiń aq týyn ustanýy – berekeli bolashaǵymyzdyń kepili.
Mahat Sadyq: Ádilettilik ustanymyn atap ótken Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń ákesi, belgili jazýshy Kemel Toqaevtyń «Uıasynan bezgen qus» romanyn qaıtalap oqyp shyqtym. Shyǵarma avtory óz kitabynda uly Abaıdyń: «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» taǵylymyn jan – jaqty damytady. Tereńnen tolǵaıdy. Tamyrdan tartady.
«Qazaqy uıamyz – taza, pák uıa. Sodan bezseń - azǵyndaısyń» degen ıdeıany murat etken týyndynyń bas keıipkerleri quqyq qyzmetkerleri - qazaq ultynyń ar–uıatty, mal–jannan bıik qoıatyn moraline súıenip óz mindetterin oryndaıdy. Jazýshy sol kezdegi ádebıette aıtylmaıtyn Ult taqyrybyna toqtalyp, aǵaıynnyń ala bolmaýyn keıipkerleriniń áreketimen baıandaıdy. Qazaqtyń bir–birine ádiletti qarym–qatynasy el birligin, yntymaǵyn, ult uıasyn qadirlep – qasterleýge bastaıdy degen kókeıtesti oıyn romandaǵy sıýjettermen jerine jetkize pisiredi. Jazýshylyq ónerdegi eń qıyn mashaqat – keıipkerdiń jan tolqynystaryn beıneleý. Árbir shyǵarmadaǵy oqıǵalar, oılar men sezimder tolǵanysy Kórnekti qalamger Kemel Toqaevtyń shyǵarmalaryndaǵy keıipkerlerdiń ómiriniń tanymy men talǵamy, saraptaýy men saralaýynyń jemisi – ÁDІLETTІLІK bolǵan. Ony biz jazýshynyń barlyq kitaptarynan kezdestiremiz. Jazýshynyń asyl muraty elimizdiń bolashaq baǵytyn aıqyndaýǵa bastaý salǵany – kemel keleshegimizdiń kepili.
