Sultan Han Aqquly: Alash avtonomııasynyń ǵana emes, Aqpan tóńkerisiniń de 100 jyldyǵyn toılaý kerek edi
Osy mereıli Alash avtonomııasynyń 100 jyldyǵy qarsańynda belgili alashtanýshy Sultan Han Aqqulymen órbigen suhbatty oqyrman qaýymnyń nazaryna usynamyz.
- Bıyl 100 jylǵa tolyp otyrǵan Alash avtonomııasynyń, ıaǵnı ulttyq memlekettiń qurylymy qandaı edi?
- Rasynda Alash qaıratkerleri ózin-ózi basqarý quqyǵyna ıe bolatynyna 1910 jyly kóz jetkizgen. Sol jyly Sankt-Peterbýrgta Álıhan Bókeıhannyń «Qazaqtar» atty tarıhı-anyqtamalyq ocherki jaryq kórdi. Osy ocherkte 9 oblys, 1 gýbernııa (Astrahan) men Altaı óńiri qazaqtar meken etetin jer retinde kórsetilgen. Onda «osy óńirlerde kez kelgen kelimsek halyqtan qazaqtyń sany kóp» dep jazyldy. ıAǵnı sol kezde-aq bolashaq Qazaq avtonomııasynyń shekarasy belgilengen dep sanaýǵa bolady. Al 1911 jyly Álıhan Bókeıhan men Barlybek Syrttanuly bolashaq Qazaq Respýblıkasynyń Ýstavyn, ıaǵnı Jarǵysyn, búgingi tilmen aıtqanda Konstıtýtsııasynyń jobasyn jasady. Olar usynǵan Konstıtýtsııa jobasy boıynsha Qazaq memleketi - Parlamenttik-prezıdenttik respýblıka bolýy tıis. Onda Premer-mınıstr ınstıtýty aıtylmaǵan. Demek, Alash qaıratkerleri bir jaǵynan Ulybrıtanııanyń, ekinshiden AQSh-tyń úlgisin alǵysy kelgenin aıǵaqtaıdy. Bylaısha aıtqanda, Alash qaıratkerleri sol kezdiń ózinde aldyńǵy qatarly elderdiń ozyq úlgisin almaqqa umtylǵanyn kórsetedi.
Al 1917 jyldyń kókteminde Alash qaıratkerleri Semeıdiń Slabodkasyn (qazirgi Jańa Semeı) Alash qalasy dep atady. Bul neni bildiredi? Birinshiden, 1910 jyly shekara jobasyn belgilendi, ekinshiden, 1911 jyly Konstıtýtsııasy jobasyn ázirlendi, úshinshiden, 1917 jyldyń kókteminde eldiń bolashaq astanasy anyqtaldy. Al Alash avtonomııasy qurylǵannan soń 1918 jyldyń mamyr aıynyń tuńǵysh zańnamalyq qaýlylarynda atalǵan jerler (9 oblys, 1 gýbernııa, Altaı óńiri negizinde) Alash avtonomııasynyń zańdy terrıtorııasy dep jarlyq shyǵardy.
- Álıhan Bókeıhannyń ózi qazaq tarıhyn, sol kezdegi jaǵdaıdy ábden zertteı kele, Reseı sekildi memleketten táýelsizdikti alý ońaı bolmaıtynyn bildi ǵoı. Endeshe Alash arystarynyń ulttyq ustanymynyń qalyptasýyna qandaı sebepter túrtki boldy?
- Rasynda da, Alash qaıratkerleri Eýropanyń ǵana emes, órkenıeti ozyq álemdegi azattyq úshin kúresýshilerdiń neshe túrli joldaryn talqylady. Álıhannyń ózi eń aldymen Kenesarynyń ult-azattyq kúresin, olarǵa deıingi qazaq dalasyndaǵy barlyq qarýly qarsylyqtardy tolyq zerttegen ǵalym. Sony qorytyndylaı kele Alash qaıratkerleri «mynaý alyp ımperııaǵa qarsy biz qarýly kúshpen tótep bere almaımyz, ózimizdi ózimiz bıleıtin quqyqtyq memleket bola almaımyz, memleketimizdi qura almaımyz» degen tujyrymǵa keldi. Sol sebepti olar «otarlaýshy Reseı ımperııasynyń ózin túbegeıli qaıta qurý kerek» degen ustanymdy qoldady. Bylaısha aıtqanda, patshalyq bıliktiń Federatıvtik-demokratııalyq parlamenttik-prezıdenttik respýblıkaǵa aınalýyn tiledi. Álıhan men onyń úzeńgilesteriniń orystardyń demokratııalyq ilgerileýshi partııalardyń qataryna kirý sebebiniń bastysy osy bolatyn.
Aıta ketkim kelgeni, bıyl bizge Alash avtonomııasynyń 100 jyldyǵymen qatar, jyl basynda Aqpan tóńkerisiniń 100 jyldyǵyn toılaý kerek edi. Óıtkeni, ol jaıly Ahmet Baıtursynulynyń bolshevıkterge qosylar aldynda: «Qazaq halqy Aqpan tóńkerisin qandaı qýanyshpen qarsy alsa, Qazan tóńkerisin sondaı qorqynyshpen, úreımen, kúdikpen qarsy aldy» dep aıtqany bar. Sol kezdegi qazaq qaıratkerleriniń basym kópshiligi Aqpan tóńkerisin Batys maıdanda qarsy aldy. Qazaq shyrt uıqyda jatqanda Álıhan Bókeıhan Batys maıdannan «Aınalaıyndar, bastaryńa bostandyq keldi. Endi baıaǵydaı partııa-partııaǵa bólinip qańǵyrmańdar! Tize qosyńdar! Endi senderge ómirde bolmaǵan tarıhı múmkindik berilip otyr. Ol - bostandyq. Sol bostandyqty paıdalanyp, memleket quryp alyńdar» dep telegramma jiberdi.
- «Qazaq jeriniń joqshysy» kitabyńyzda Álıhan, Ahmet jáne Mirjaqyp úshtiginiń qurylǵan kezeńin erekshe atap ótesiz. Alash arystarynyń ustanymy bir jerden shyqqanyna kúmán joq, biraq osy úshtikti erekshe atap ótýińizdiń sebebi nede?
- Álıhan ne istemesin, ne is josparlamasyn - birden-bir júzege asyrýshysy kim boldy? Olar - Ahmet pen Mirjaqyp! Biz Alashtyń úsh arysy deımiz. Úsh arys ózderiniń isimen búkil qazaq zııalylarynyń basyn biriktirgen joq pa!?
Alash partııasy ne úshin 1917 jyly quryldy? Patsha manıfestke qaramastan, qazaqqa tizesin batyrýdy qoıǵan joq. Eger 1905 jyly Qazaq partııasy quryla qalsa, 1907 jyly 3 maýsymdaǵy jarlyǵynan keıin (ıaǵnı saılaý zańyn ózgertkennen keıin, 6 mıllıonǵa jýyq qazaq báribir saılaý quqyǵynan aıyryldy) qazaqtar Dýmaǵa depýtat saılaı almady. Onda bizge partııanyń qajeti qansha? Al sol kezeńde partııa qurylǵan jaǵdaıda ol bolys saılaýlaryna aralasyp, el ishinde abyroıy aırandaı tógiler edi. Sondyqtan, 1907-1917 jyldyń aralyǵynda partııa qurýdyń eshqandaı qajettiligi bolǵan joq. Sol aralyqta partııa qurylǵan bolsa Alash arystarynyń esimderi qýǵyndaýshy Patsha bıligine málim bolyp keter edi. Sol sebepti, Alash arystary bir-birimen baılanysyn kórsetpedi.
1909 jyly Álıhan ózi tańdap otyryp, Ahmet Baıtursynuly jazǵandaı emıgratsııaǵa Samarǵa ketedi. Ahmet Baıtursynulyna Álıhan «Sen dala ólkesinen ketýiń kerek» deıdi. Ahmet sondyqtan Orynborǵa tartady. Ne úshin? Jurttyń kóbi Ahmet kezinde muǵalimder semınarııasyn tańdaǵany úshin Orynborǵa ketti dep oılady. Joq! Óıtkeni, Samar men Orynbordyń arasy - uzaq emes. Máselen, «Qazaq» gazeti qyspaqqa tap bolyp, kótere almastaı aıyppul salynǵan kezde Álıhan ne isteıdi? Dereý páýeskege otyryp alyp, Orynborǵa tartady. Sóıtip, Ahańdy túrmeden alyp shyǵyp, gazettiń aıyppulyn tólep berip otyrǵan. Olar resmı bıliktiń kózinshe bir-birimen jaqyndaspaýǵa tyrysty.
- Alashtyń 100 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq konferentsııalar men iri aýqymdy sharalar respýblıka boıynsha uıymdastyryldy. Jalpy Alash ıdeıasyn halyqqa nasıhattaý, jastarǵa sińirý jumysy qalaı?
-Bul jumystyń kemshin jeri az emes. Degenmen, asa nazar aýdaratyn jaıt bar: barlyq óńirde Qostanaıda, Aqtóbede, Pavlodarda, Almatyda iri konferentsııalar bolyp ótti. Semeıde Álıhannyń eskertkishi ashyldy. Astana qalasynda bir emes, eki halyqaralyq konferentsııa uıymdastyryldy. Nazar aýdarsańyz, jurtshylyqtyń kópshiligi shatasyp jatyr, bıyl Alash partııasynyń 100 jyldyǵy emes... Ol jaı ǵana saıası partııa. Meıli, ol qazaq tarıhyndaǵy tuńǵysh partııa bolsyn, biraq onyń ult tarıhynda sonshalyqty mańyzy joq. Tipti Alashordanyń 100 jyldyǵy deý de qate. Jyl boıyna ǵylymı nemese qoǵamdyq is-sharalardyń barlyǵy da úlken saıası qatelikpen «Alash partııasynyń 100 jyldyǵyn», «Alashordanyń 100 jyldyǵyn» toılady. Kópshiligi «Alash avtonomııasynyń qurylǵanyna 100 jyl toldy» degendi durys aıtpady. Eń basty, másele - osy!
Álimhan Ermekulynyń «Saryarqa» gazetine: «Biz 12 jeltoqsanda saǵat úshte azan shaqyryp, Alash avtonomııasyn qurdyq» deıdi. Al 1926 jyldyń 26 tamyzynda qurylǵan Qazaq avtonomııalyq keńestik respýblıkasy - Alash avtonomııasynyń quqyqtyq murageri. Demek, biz bıyl Alash avtonomııasynyń ǵana emes, qazirgi Qazaq avtonomııasynyń qurylǵanynyń 100 jyldyǵyn toılaýymyz kerek. Ekinshiden Qazaq handyǵy 1847 jyly Kenesary han qaza bolǵannan keıin birjola ydyrap, tarıh sahnasynan ketken bolsa, arada týra 70 jyl ótkennen keıin 1917 jyly Alash qaıratkerleri qazaqtyń ulttyq memlekettiliginiń irgesin qaıta kóterdi.
Taǵy bir eskeretin jaıt, jeltoqsan aıynda bolǵan ekinshi emes, úshinshi jalpyqazaq sezi ekenin esten shyǵarmaý kerek. Óıtkeni, birinshi jalpyqazaq sezi 1917 jyldyń 2-8 sáýirinde bolǵan. Ony qazirgi ýaqytta Torǵaı oblysy qazaqtarynyń sezi dep atap júr. Bul sol sezderdiń ishindegi eń alǵashqy úlken sezi edi. «Oblystyq sez» degen aıdarmen ótkenimen, ol naǵyz jalpyqazaq sezi bolatyn. Oǵan alty oblystan 300-den astam depýtat, Túrkistannan arnaıy ózbek kósemderi keldi. Al 21-26 shildede ótken jazǵy birinshi jalpyqazaq sezi dep júrgenimiz - ol ekinshi jalpyqazaq sezi bolady. Endeshe jeltoqsanda bolǵan - úshinshi jalpyqazaq sezi. Ony biraq quryltaı sezi dep ataý kerek. Óıtkeni, oǵan barlyq qazaq oblystarynan bir-bir ókilderinen kelgen bolatyn.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
