Sýdyń da suraýy bar ekenin uǵynatyn ýaqyt keldi – maman
QYZYLORDA. KAZINFORM - Syrdarııa ózenindegi sý jaǵdaıy ótkir taqyrypqa aınaldy. Orta Azııadaǵy birneshe eldi boılap aǵatyn Syrdarııa sýynyń deńgeıiniń tómendiginen qyzylordalyq dıqandar birshama qıyndyq kórip keledi. Sondyqtan osy maqsatta sýdy ysyrapsyz paıdalaný jáne únemdeý, jańa tehnologııa engizý máselesi kún tártibinde jıi kóterilip júr. Osy taqyrypta sý sharýashylyǵy salasynyń tájirıbeli mamany Jorabek Nurymbetovpen áńgimede taqyrypqa tuzdyq izdep kórgen edik.
- Ózińiz jaqsy biletindeı, oblysta sý sharýashylyǵyna baılanysty mańyzdy jıyndar ótkizildi. Onda elimizdiń jáne jergilikti tájirıbeli mamandar men ǵalymdar bas qosty. Siz qandaı oı túıdińiz?
- Baıqasaq, bul másele álemde ózekti taqyrypqa aınaldy. Árbir memleket qoldaǵy múmkindik kózin paıdalanyp otyr. Olardyń arasynda sýdy únemdi paıdalaný isinde oń tájirıbesi qalyptasqan elder bar. Darııanyń tómengi bóliginde ornalasqan Syr óńiri úshin sý tapshylyǵy keıingi jyldarda kún tártibinen túsken joq. Byltyr Sý jáne ırrıgatsııa mınıstrligi jumysyn bastady. Bul másele biraz jyldan beri aıtylyp keldi. Ókinishke qaraı, bizde ol komıtet deńgeıinde qalyp qoıdy. Komıtet kóptegen máseleni sheshýge kelgende qaýqar tanyta alǵan joq. Sondyqtan men mınıstrlik qurylýyn qoldaımyn. Ol der ýaqytynda jumysyn bastady.
Mınıstrliktiń júıeli jumys isteýi úshin elimizde «Sý kodeksi» jańadan qabyldanýy tıis dep sanaımyn. Budan buryn ol 2003 jyly ómirge engizildi. Odan beri qansha ýaqyt ótti. Dese de jıyrma jyldan astam ýaqyttan beri oǵan eshqandaı ózgeris engizilmegeni sala jumysyn qojyratyp jibergeni jasyryn emes. Osyndaı sebepterge baılanysty mamandar kodeksti jańadan qabyldaý jóninde aıtyp júrgen edi. Qazirgi tańda kodeks qaıtadan daıyndalyp, quzyrly oryndardyń barlyǵy saraptamadan ótkizildi. Qazir Parlament talqylaýynda jatyr.
- Sý resýrstaryn únemdi paıdalanýda qandaı tájirıbege súıengen abzal?
- Cyr óńirinde eginniń 98 paıyzy sýarmaly júıege negizdelgen. Meniń oıymsha, kodeks durys jasalǵan. Ásirese, sýdy qorǵaý, ysyrabyna jol bermeý máselesine basa nazar aýdarylǵan. Mundaı keleńsizdikke jol bergenderge qandaı sharalar qoldaný qajet ekeni eskerilgen. Kodekste atalǵan mekemeniń quzyretin kúsheıtý tııanaqty oılastyrylǵan.
- Ysyrapshyldyqty aıyppulmen sheshe alamyz ba?
- Kodekste shashpa-tókpelikke jol bergen sharýashylyqtarǵa aıyppul máselesi qamtylǵan. Áıtse de, eskerilmeı qalǵan jaǵdaılar bar. Máselen, olardyń qatarynda ishki sý joldarynda sýdy paıdalanatyn tutynýshylar máselesi bar. Bul problema nazardan tys qalyp qoıǵan. Ádette, bir kanaldyń boıynda bes-alty sharýashylyq ornalasady. Alǵashqy ornalasqany kúrishti aldymen sýarýǵa áreket etedi. Al aıaq bóligindegi sharýashylyqqa sý jetpeı qalýy múmkin. Sonyń saldarynan dıqandar arasynda kelispeýshilik týady. Ony eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Muny oń sheshý úshin bir tetik qajet. Bul jaýapkershilik belgili bir mekemeniń quzyretinde bolǵany durys.
Qazir sýǵa qatysty mekemeler ishki sharýashylyq kanaldar jumysyn baqylaı almaıdy. Oǵan qatysty shaǵyn jáne orta kásipkerlikti qorǵaý týraly zań talaby bar. Sonyń saldarynnan sharýashylyqtar sýdy ortaq paıdalanýda kelispeı jatatyn jaǵdaılar bar.
- Sý shyǵynynan ózge aqysyna qatysty da túrli pikir bar. Ashyǵyn aıtyńyzshy, biz qaı deńgeıde júrmiz?
- Aıta ketsek, «Sýdyń da suraýy bar» degen sóz endi mánin aıshyqtaıtyn kez keldi. Kemshilikke jol bergen sharýashylyqqa qandaı talap qoıa alamyz? Kóp jaǵdaıda keıbir sharýashylyq basshylary sý aqysymen kúzde eseptesetinin aıtady. Biraq keıde sol ýáde oryndalmaı qalady. Qazirge deıin ony retteıtin tetik bolǵan joq. Amalsyzdan olardy sotqa berýge májbúrmiz. Oǵan qanshama ýaqyt ketedi. Eki ortada aqsha qunyn joǵaltady. Jalpy, myna jaǵdaıdy túsinýimiz tıis. Qarjy ýaqytynda tólengen jaǵdaıda kóp jumysty júıeleı alamyz. Máselen, gıdrotehnıkalyq qurylystar ýaqytyly jóndelip, olardy tazalaýǵa múmkindik týar edi.
Aıta keterligi, kodekste sý júıelerin bir mekemege bekitý máselesi eskerilmeı qalǵan. Bul – jıi kóterilip júrgen másele. Oblysta egesiz jatqan sý joldary bar? Ony kim tazalaıdy? Keńestik kezeńde ol memleket esebinen júzege asty. Sharýashylyqtar ony jan-jaqty paıdalanady. Alaıda, oǵan jaýap beretin mekeme joqtyqtan sý joldaryn tazalaý qolǵa alynbaıdy. Endigi kezekte olaı jasaýǵa eshbir negiz joq. Mundaı kanaldarǵa jaýap beretin bir mekeme bekitilgeni jón. Sonda ǵana nátıje shyǵady. Bárine esep jasalýy qajet.
- Kishi Araldyń taǵdyryna qatysty da árqalaı pikir aıtylyp jatyr…
- Kishi Araldy saqtap qalý – Syr óńirine ǵana qatysty emes, búkil dúnıejúzine tán ekologııalyq jaǵdaı. Jańa sý kodeksinde kishi teńizge bólek sý lımıtin qarastyrý jóninde usynys aıtylyp jatyr. Lımıt máselesi Syrdarııanyń boıynda jatqan barlyq memleketke ortaq bolýy tıis. Elimizdiń 50-60 paıyz bóligi transshekaralyq ózender boıynda ornalasqan. Sý kózderi bastaýyn Qytaı, Reseı, Orta Azııa elderinen alady. Tyǵyryqtan shyǵatyn jol qaısy? Endigi kezekte sý resýrstaryn únemdi paıdalanýdy tolyq jolǵa qoıǵanymyz jón.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev elimizde 9 sý qoımasyn salý jáne 120 gıdrotehnıkalyq qurylysty jóndeý jóninde tapsyrma berdi. Onyń ishinde bizdiń oblystaǵy 26 gıdrotehnıkalyq qurylys pen sý júıeleri bar. Olardyń joba-smetalyq qujaty daıyn bolǵannan keıin qarjy respýblıkalyq bıýdjet esebinen qarastyrylady. Bul jumystar júzege asqannan keıin sý paıdalaný koeffıtsıentin 70-75 paıyzǵa kóterýge bolady.
Tamshylatyp, jańbyrlatyp sýarý ádisi Jambyl, Túrkistan, bizdiń oblystyń ońtústik aýdandarynda paıdalanýǵa bolady. Al kúrishke qoldanýǵa kelmeıdi. Aımaqtaǵy irgeli sharýashylyqtar ózine qarasty alqaptardyń basym bóligin tegistep, sýdy meılinshe tıimdi paıdalanyp otyr. Sol arqyly sý shyǵynyn 15-20 paıyzǵa deıin azaıtty. Oblys ákimi kodekste lazerlik tegisteý isin jolǵa qoıǵan sharýashylyqtardy qoldaý jaǵy da eskerilýi qajet ekenin nazarǵa saldy. Bizdiń oblys úshin tıimdi tásil retinde baǵalaımyz. Іshki kanaldardy tazalap, jerdi lazerlik ádispen tegisteýge jol ashqanymyz durys.
Oǵan qoıylatyn talap ta joq emes. Birinshiden, munda paıdalanylatyn sý taza bolýy tıis. Oǵan darııanyń sýyn birden paıdalana almaısyń. Eki-úsh márte tazalaýdan ótkizýge týra keledi. Qazir jańbyrlatyp sýarý ádisimen darııa sýyn paıdalanyp júrgen sharýashylyqtar aldymen sýdy tundyryp alady. Odan keıin ızraıldik tehnologııa boıynsha qajetti maqsatqa jumsaıdy.
- Avstralııalyq «Rýbıkon» kompanııasynyń qurylǵysy týraly ne aıtasyz?
- Munyń tıimdiligi qajetti sýdy dálme-dál mólsherde bólip bere alady. Endigi kezekte ony «Qyzylorda sol jaǵa» magıstraldy kanalyn da iske qosamyz. Dese de myna máselege nazar aýdarǵanymyz jón. Avstralııada sý júretin kanaldyń barlyǵy betondalǵan. Árbir tamshy sý tıisti maqsatyna jumsalady. Bizde olaı emes. Keleshekte biz de oǵan kóshemiz. Ony eshkim joqqa shyǵara almaıdy.
- Elimizde jerasty sýynyń 0,8 paıyzyn ǵana kádege asyrylyp otyr eken. Bul jóninde oıyńyz qandaı?
- Ony kókónis-baqsha daqyldaryn paıdalanýǵa ábden bolady. Toqsanynshy jyldarǵa deıin oblysta 40-50 metr tereńdikte qazylǵan 167 drenajdy skvajına halyqqa qyzmet kórsetti. Ókinishke qaraı, búginde sol skvajınalardyń nebári 18-i jumys istep tur. Tıisti qarjy bólinse, qalǵanyn qaıtadan qalpyna keltirýge múmkindik bar. Jalpy jerasty sýyn paıdalaný arqyly birqatar problemany sheshýge bolady. Alaıda keıbir ósimdikke keri áseri bar. Aǵashtyń kóktemeı qalýyna da áser etedi.
Keńestik kezeńde ǵalymdar Syr óńiriniń aýa raıy, klımattyq jaǵdaıy, topyraǵyn zerttedi. Sol arqyly 238 myń gektar alqapty ınjenerlik júıege keltirdi. Oǵan kezinde qanshama qarjy jumsaldy. Oblystyń kúrish sharýashylyǵyna beıimdelý sebebi bar. Máselen, bizdiń aımaqta Aral teńizi ornalasqan. Eger óńirde kúrish ekpegen jaǵdaıda odan ushqan tuz qorshaǵan ortaǵa kóptegen zııanyn tıgizedi. Ǵalymdar osyndaı máseleniń barlyǵyn basty nazarda ustaǵan.
Oblysta jylyna kem degende 70-75 myń gektar kúrish egilýi tıis. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda ekologııalyq tepe-teńdikten aırylyp qalamyz. Ol úlken apatqa soqtyrýy múmkin. Qazirge deıin oblysta 89-90 myń gektar kúrish egilip keldi. Árıne, ony sál azaıtýǵa bolady. Degenmen tolyq kólemde kúrishten bas tartýǵa eshbir negiz joq.
