Sý tasqyny keler jyly da qaıtalana ma
Bıyl kóktemde bolǵan sý tasqyny elimizdiń basym aımaǵyn ábigerge salǵany belgili. Myńdaǵan úıdi sý shaıyp, memleket shalǵaıdaǵy halyqty qaýipsiz jerge kóshirýge májbúr boldy. Bári qalpyna keldi, áıtse de aldaǵy jyldary tasqynnyń qaıtalanbasyna kepil joq. Saladaǵy sarapshylar qandaı boljam aıtýda, daıyndyq júrgizilip jatyr ma? Kazinform tilshisi osy taqyryp tóńireginde taldaý jasap kórdi.
Keńes zamanynan keıin sý qoımalaryn salý báseńdegen
Aldymen tabıǵı apat kezinde mańyzdy sanalatyn sý qoımalarynyń jaǵdaıyna toqtalyp ótsek. Qazaqstandaǵy sý qoımalarynyń 33 paıyzy 1950-1970 jyldary salynsa, 48 paıyzy ótken ǵasyrdyń 70-90 jyldary turǵyzylǵan. Qazir el aýmaǵynda barlyǵy 405 sý qoımasy bar. Onyń eń eskileri – 1910 jyly Almaty oblysy Aşybulaq pen Tereń-Qara óńirlerinde salynǵan. Al 195 sý qoıma 1970-1990 jyldarǵa tıesili.
Bir qyzyǵy, salystyrý retinde aıtar bolsaq, sonaý 1910-1920 jyldary Qazaqstan aýmaǵynda 2 qoıma salynsa, 2000-2010 jyldary da bar bolǵany 2 qoıma salynypty. Jalpy, sý qoımalaryn salý keńes zamanynda qarqyndy júrgizilgen. Al Táýelsizdik jyldarynda birshama báseńdegeni kórinedi, naqtyraq, 1991 jyldan bastap 16-sy ǵana salynǵan.
Alaıda respýblıkadaǵy 400-den astam sý qoımasyn mamandar kóp ne az dep baǵalap jatpaıdy. Kóktemde iri sý qoımalarynyń ózi kemerinen asqanyna qaraǵanda, jetkiliksiz kórinedi. Salaǵa jaýapty vedomstvonyń pozıtsııasy anyq – qoımalar sanyn kóbeıtý kerek. Bıyl qazanda Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi múddeli memlekettik organdarmen birlesip, Sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynyń erejelerin qaıta qarady. Eldiń sý qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin tujyrymdamada jańadan 42 sý qoımasyn salý, 37 sý qoımasyn rekonstrýktsııalaý jáne 14 myń shaqyrymnan astam sýarý kanaldaryn jańǵyrtý jaıly jazylǵan.
Qaraýsyz qalǵan bóget kóp
Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń naýryz aıyndaǵy dereginshe, Qazaqstanda aqaýy bar gıdrotehnıkalyq qurylysjaılardyń (GTQ), bóget-plotınalardyń sany 537-ge jetken. Bulardyń bári kezek kúttirmeı shuǵyl jóndeýdi talap etken.
Bul az bolsa, tekseris kezinde qoldanystaǵy 1 502 GTQ-nyń ishinde 535-iniń, ıaǵnı, úshten bir bóliginen astamynyń tıisti tehnıkalyq qujattary joq bolyp shyqqan. Bular – memleket tarapynan esh baqylaýsyz qalǵan obektiler sanalady.
Vedomstvonyń habarlaýynsha, atalǵan GTQ-lardyń negizgi bóligi kommýnaldyq menshikte. Sondyqtan osy bóget-plotınalar, kanaldar men sý qoımalarynyń jaı-kúıin qadaǵalap, aqaý anyqtalǵan jaǵdaıda, ony jóndeýge ákimdikter jaýapty. Biraq jergilikti bıliktiń mundaı mindettemesin oryndaýyna mamandarynyń shtat sany jetpeıdi, qarajat tapshylyǵy da qolbaılaý.
Joǵaryda aıtylǵan 1 502 obekti turaqty tekserýdi talap etedi. Bularǵa 405 sý qoımasy, 247 damba-bógen, 461 bóget-plotına, 118 sý toraptary, 271 toǵan jatady. Anyqtalǵandaı, osy negizgi tirek GTQ-lardyń ishinde respýblıkalyq menshiktegisi – 331, kommýnaldyq menshiktegisi – 936, jeke menshikke berilgeni – 229. Al taǵy altaýy ıesiz jatyr.
Kóptegen GTQ ótken ǵasyrdan beri, 30-50 jyldan astam ýaqyt kúrdeli jóndeýden ótpegen, álige deıin qoldanysta turyp qaýiptiligi joǵary obektige aınalyp ketti. Bógender, bógetter, sý qoımalarynyń birazy jekemenshikke berildi. Mysaly, balyq ósirip, aýlaý úshin kásipkerge senimgerlik basqarýǵa berilgen Aqtóbedegi Maǵadjan sý qoımasynyń plotınasyna qajet kútim jasalmaǵan. Saldarynan 2024 jyldyń 5 sáýirinde bóget jarylyp, Hromtaý aýdanyndaǵy úsh aýyl jáne Aqtóbege jaqyn ornalasqan saıajaı qaýymdastyqtaryn sý basyp qaldy. Kúırep, 15,8 mıllıon tekshe metr sýdy tómenge aǵyzyp jibergen bóget 1985 jyly qoldnanysqa berilip, kútim kórmegen.
Kem-ketiktiń biri sý qoımalary ıeleriniń jaýapkershilik almaýynda, naqtyraq, jazanyń tym jeńil bolýynda sekildi. Ákimshilik kodekstiń qoldanystaǵy 299-babynyń jańa 359-1-bapqa aýystyrylǵan úshinshi jáne tórtinshi bólikteri boıynsha, ıaǵnı, «Bógetterdi deklaratsııalanatyn bógetterge jatqyzý ólshemsharttaryna sáıkes keletin tejeýish gıdrotehnıkalyq qurylysjaılardy qaýipsizdik deklaratsııasy bolmaı paıdalanǵany» úshin 25 AEK (92 300 teńge) ǵana aıyppul salynady. Eń aýyr jazasy – ákimshilik jaza qoldanylǵannan keıin bir jyl ishinde qaıtalanǵan jaǵdaıda iri kásipkerlik sýbektilerine 400 AEK (1 476 800 teńge) aıyppul arqalatady. Qazir bul jazany aýyrlatý baǵytynda jumystar istelýde, degenmen aıyppul birneshe ese ósip qana qoıady, ıaǵnı, qoımalardy qaraýsyz qaldyrǵan ıelerine qylmystyq jaýapkershilik kózdelmeıdi.
Qazaqstanǵa sý qoımalary kerek pe?
Bıylǵy tasqyn sabaq boldy ma, qazir sý salasyna jaýaptylardyń belsendiligin baıqap otyrmyz. Mysaly, Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi men «Qazsýshar» mamandary Nıderland elinen kelgen ǵalymdarmen birlesip, tasqyndy boljaý, aldyn alý boıynsha tájirıbe jınaqtap jatyr. Osy oraıda biz Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligine qarasty Sý qoryn paıdalaný jáne qorǵaý salasyndaǵy memlekettik baqylaý basqarmasynyń basshysy Sáken Átelge saýal joldaǵan edik. Onyń aıtýynsha, keler jylǵy sý tasqynyn boljaý ázirge múmkin emes.
– 2025 jyly tasqyn bola ma, joq pa – boljaýǵa áli erte. Sebebi qys boıy jaýǵan qardyń mólsheri áli anyqtalǵan joq. Kóktemgi tasqyn qaýpi qysta qansha mólsherde qar jaýǵanyna, kún jylyna bastaǵanda qanshalyqty tez erıtinine baılanysty. Osyǵan qaramastan Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi kóp jumystardy qolǵa alýda. Qazir ózenderdiń deńgeıin baqylap, dambalar men sý arnalaryn nyǵaıtý jumystary atqarylý ústinde.
Sý qoımalaryna qatysty jumystar istelýde. Ortalyq, Soltústik, Shyǵys pen Batys Qazazqstandaǵy árbir qoımanyń sýyn 70 paıyzǵa deıin azaıtyp jatyrmyz. Kópjyldyq taldaý nátıjesinde osy sheshimge keldik. Qoımalardyń jumys rejımin «Qazgıdromet» gıdrologııalyq boljamdardy bergennen keıin túzetemiz, – dedi maman.
Osyǵan deıin bul másele talaı ret aıtyldy, jazyldy. 2021 jyly akademık Málik Bórlibaev bizge «sý qoımalary tabıǵı protsesterdi buzady» dep aıtyp qalǵany este. Keıbir elderdiń qoımalardy kerisinshe buzyp jatqanyn aragidik oqydyq. Sáken Átelge de mazalaǵan taqyryp jóninde aıtqan edik.
– Keıbir elderde ekologııalyq máselelerge baılanysty sý qoımalaryn buzý úrdisi bar. Degenmen Qazaqstanda qoımalar tepe-teńdikti saqtaýǵa, tabıǵatty qorǵaý men ınfraqurylymdy jaqsartýǵa qajet bolyp tur. Ár sý qoımasy salynarda mamandar onyń qorshaǵan ortaǵa áserin baǵalaıdy. Bul protsess ekojúıeni qorǵaý men qalpyna keltirýde mańyzdy.
Qazir sý qoımalary zamanaýı tehnologııalardy qoldana otyryp, ekologııalyq standartpen salynady. Sý tapshylyǵy bolǵanda aýyl sharýashylyǵyn saqtap qalýǵa, turǵyndardy sýmen qamtamasyz etýge paıdalanylady. Ózenderdiń aǵysy sol arqyly retteledi, kóktemgi tasqynda bul óte qajet nárse. Sondyqtan Qazaqstan úshin sý qoımalaryn salý ázirge qaı jaǵynan alyp qarasaq ta tıimdi, – dep tolyqtyrdy ol.
Mamannyń sózinshe, sý tasqyny tabıǵı tsıkldyń bir bóligi retinde qaıtalanyp turatyny ras. Qardyń erýi men jaýyn-shashynǵa baılanysty ózenderdegi sý deńgeıi kúrt artady. Mamandar tasqynnyń aldyn alý maqsatynda bıyl 7 oblysta jańa qorǵanysh dambalaryn salǵan eken. Qaraǵandy men Pavlodar oblysynda halyqty tasqynnan qorǵaý úshin 30 shaqyrymnan astam dambalar turǵyzylypty. Budan bólek, bıyl 1200 shaqyrym ózen arnasy tazartylyp, 78 shaqyrym aýmaq tereńdetilgen.
Qaı boljamnyń da dáldigi joq
Jalpy, bir qaraǵanda elimizde gıdrologııa salasyna qatysy bar ǵylymı uıymdar kóp sekildi. Sonyń biri – «Geografııa jáne sý qaýipsizdigi ınstıtýty». Ortalyqtyń basqarma tóraǵasynyń orynbasary Saıat Álimqulovpen baılanysyp, tasqyn taqyrybyna qatysty suraqtarymyzdy qoıyp kórdik. Alaıda maman máseleniń aıtarǵa jeńil dúnıe emesin jetkizdi.
– Sý taqyrybyna kelgende dál boljam jasaýdyń múmkindigi joǵyn eshkim eskermeıdi. Kúzde jańbyr jaýady, qysta jer qatyp, qar jaýyp, ol kóktemde erip úlgermeı jatyp qaıta jaýynǵa bógedi. Odan bólek, tabıǵı protsesterde bir eritip, bir qaıta qatyryp otyrady, túrli jylymyqtar bar. Kóktemdegi sý aǵynyna kún sáýlesiniń de áseri tıedi. Mine, myńdaǵan faktordyń aralasýymen kóktemdegi jaǵdaı túziledi. Onyń árqaısysyn dáldikpen boljap otyrý múmkin emes. Úsh kún burynǵy boljamnyń óziniń dáldigi 70 paıyzdan aspaıdy.
Dúnıejúzilik gıdrometeorologııalyq ortalyqtyń ózi bul jaǵdaımen jaqsy tanys. Olar kúzde nemese qysta aldaǵy kóktemniń qalaı bolatynyna boljam bermeıdi. Qorytyndylaryn kóktem kelgende ǵana jarııalaıdy.
Biz tasqynnyń aldyn alǵymyz keledi. Ol úshin eń bastysy qaýip-qaterdi baǵalaýymyz kerek. Qazaqstanda yqtımal sý tasıtyn aımaqtar kórsetilgen karta bar. Ony ǵylymı negizde ǵana túsindire alamyz, – dedi S. Álimqulov.
Basqa da múmkindikter eskerilmeı jatyr
Negizi salaǵa qatysty biz bilmeıtin dúnıe kóp. Ǵaryshtaǵy Jerdi qashyqtyqtan zondtaý seriginiń túsirgen sýreti arqyly sý tasqynyna boljam jasap, qaýip-qaterine monıtorıng jasaýǵa bolady. Bul – Jerdi qashyqtyqtan zondtaý ǵylymynyń ıntellektýaldy esebi dep atalady. 2014 jyldan Jer orbıtasynda júrgen KazEOSat-1 jerseriginiń múmkindigi shekteýli. Degenmen sý tasqyny bolatyn oshaqtardy dál kórsetip bere alady eken. Shamasy, ákimdikter KazEOSat-tyń múmkindigin paıdalanbaı otyrǵan syńaıly. Áıtpese «Qazaqstan ǵarysh sapary» ulttyq kompanııasy jerdi, sonyń ishinde Qazaqstan aýmaǵyn kúnde sýretke túsirip otyrady.
Sýretter Tótenshe jaǵdaılar qyzmetine tegin beriledi. Al basqa múddeli organdarǵa tapsyrys berý arqyly alady. Fotolardan qaı mańda qar bar nemese joǵyn anyq kórýge bolady.
Sý tasqynyn boljaý máselesinde «Qazgıdromet» ujymynyń da róli mańyzdy. Taqyrypty qozǵaý kezinde biz mekemege baılanysqa shyǵyp, mamandardyń kózqarasyn bilmekke talpynǵan edik. Alaıda baspasóz qyzmeti saýaldarymyzdy jaýapsyz qaldyrdy.
Sonymen, 2025 jyly sý tasqyny qaıtalana ma – ázirge eshnárse anyq emes. Alaıda az da bolsa daıyndyqtyń, aldyn alýǵa qamdaný áreketiniń baryn bildik. Aldaǵy ýaqytta biz máseleni jyly jappaı, oblys ákimdikterine habarlasyp, daıyndyqtaryn baǵamdaıtyn bolamyz.
