Stalınniń kıtelin sheshkizgen ıt

ASTANA. QazAqparat - Budan jetpis jyl buryn kúrkirep ótken Uly Otan soǵysynda Jolbarys degen qasqyr ıt bir ózi 7 myń 468 mına men 150 snarıadty indetip júrip taýyp, júzdegen myń maıdangerdi ajaldan qutqaryp qalǵan, dep jazady «Aıqyn» gazeti.

Jalpy, Uly Jeńiske jetýge ıtterdiń de eresen úles qosqanyn bilemiz be?

Maqala avtory Tóreǵalı Táshenov 14-ınjenerlik-saperlik brı­gadanyń quramynda Kári Dýnaı­dy kókteı ótip, Praganyń qor­ǵan­dary men Venanyń sobor­laryna deıin mınadan tazartqan Jol­barystyń aýyr jaralan­ǵanyn estigen Bas Qolbasshy Stalın ústindegi kıtelin sheship berip, osyǵan qasqyr ıtti orap ákelýge tapsyrma bergen jáne Jol­barysty Máskeýdegi Jeńis paradyna arnaıy qatystyrǵan. Bul tarıhı fakt týraly sál keıin.

1944 jyldyń tamyz aıynan 1945 jylǵa deıin Rýmynııa, Chehoslovakııa, Vengrııa, Avstrııa aýmaǵyn mınadan tazartqan osy Jolbarys atty qyzmettik qasqyr ıt ózine tapsyrylǵan áskerı tap­syrmany tyńǵylyqty oryn­daǵany úshin «Jaýyngerlik qyz­meti úshin» medalimen marapat­talǵan. Bul soǵys ýaqytynda jaýyngerlik nagradaǵa tórt aıaqty janýar usynylǵan birden-bir oqıǵa.

Aqyldy ıt Jolbarystyń ıesi aǵa leıtenant Dına Solomonovna Volkats - keńestik ataqty ıt baptaýshy Aleksandr Mazoverdiń áıeli. Bala kezinen ıt asyrap ósken. Jolbarys iz kesip tapqan mınany Dına zalalsyzdandyryp otyrǵan. Óıtkeni ıt bir adamǵa ǵana úırenip, sol adamnyń ǵana buıryǵyn oryndaıdy. Iti er­ligimen eldi tańyrqatqan Dına Volkatstyń ózi kásiptik sheberligi úshin Qyzyl Juldyz ordenimen marapattalǵan. Harkovte týyp-ósken Dına 1941 jyly 18 jasynda kınolog mamandyǵy boıynsha soǵysqa alynyp, maıdanda ıt­terdi qyzmettik maqsatqa paı­dalanýǵa baýlyǵan, jaýyngerlerge ıtpen jumys isteýdiń qyr-syryn úıretken.

Harkovte týǵan Dına nemis ovcharkasynyń atyn nege Jol­barys dep qoıǵan? Bizdiń jo­ramalymyz boıynsha, 1935 jyly KSRO-da «Jolbarys» degen fılm túsirilgen, dep jazady maqala avtory Tóreǵalı Táshenov. Onda Taýly Pamırdegi basmashylarǵa qarsy soǵysta shekarashylarǵa qaýip­sizdikti qadaǵalaý jónindegi boıynsha Jol­barys degen ıttiń kóp kómegi tıedi. Sirá, osy KSRO-ǵa keń taraǵan kınodaǵy ıttiń atyna eliktep qoısa kerek.

Soǵys aıaqtalar tusta aýyr jaralanǵan qasqyr ıt veterı­narlyq gospıtalǵa jatqyzylyp, 1945 jylǵy 24 maýsymda ótkeli otyrǵan Jeńis paradyna óz­diginen qatysa almaıtyn kúıde bolady. General-maıor Grıgorıı Medvedev ıttiń aýyr jaǵdaıynan Marshal Rokossovskııdi qulaǵdar etedi. Al Marshal muny dereý Iosıf Stalınge baıan etkende, murtty kósem: «Bul jaraly ıtti meniń kıtelime orap, batyr sol­datqa saı syı-qurmet kórsetip, Qyzyl alańnan aldaryńa kóterip alyp ótińder» dep buıyrady.

Stalınniń ıyǵyn tozdyrǵan pogonsyz kóne kıtel dereý barar jerine jetkiziledi. Maıor Alek­sandr Mazover generalıssımýs Stalınniń sur kıtelin jamylǵan Jolbarysty kóterip, Qyzyl Alańdaǵy Bas Qolbasshy turǵan trıbýnanyń aldynan kolonnamen birge saltanatty túrde adymdap ótedi.

Praga, Vena, Býharest pen Kıevti jarylys pen qıraýdan qutqaryp qalǵan, aty ańyzǵa aınalǵan ıisshil ıt Jolbarys jaıynda keıin orystyń Alekseı Vasılev degen aqyny «Stalın men ıt» degen óleń jazǵan. On úsh shýmaq óleńniń tek túıinin ǵana qara sózben aıtsaq, «ol jyldary ıt ekesh ıttiń ózin jaýǵa da, jolǵa da tastamaıtyn ádiletti edik, qazir tutas tarıhty teris tóńkere salatyn boldyq» degenge saıady.

Jolbarystyń aty tek maı­dandaǵy erligimen ǵana shyqqan joq, soǵystan keıin ol kıno­juldyz bolyp, Djek Londonnyń «Aq azý» atty belgili povesiniń jelisimen 1946 jyly ekranǵa shyqqan fılmge túsedi.

Dınanyń senimdi serigi Jol­barys sekildi, ıesine adaldyǵy­men tarıhta qalǵan ıtterdiń sany az emes. Sol Uly Otan soǵysynda sanıtar-ıtter maıdan dalasynan 700 myń jaraly jaýyngerdi jyldam dárigerlik kómek kór­setiletin jerge deıin súırep shyǵarypty. ıAǵnı ıtter 700 myń adamnyń ómirin ajaldan tikeleı qutqarǵan. Salystyrý úshin aıtsaq, maıdan dalasynan 100 jaralyny qutqarǵan jaǵdaıda sanıtar men zembilshige Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn beretin bolǵan. Itterge de aq qardan kórinbeý úshin aq halat kıgizgen. Ómir men ólimniń arpalysy kezinde jaraly jaýyngerge tiri qalý úshin sanaýly sekýndtar kerek, mine, qanǵa boıalyp jatqan sol soldattarǵa birinshi kómekti ıtter kórsetken. Olar borap turǵan oqtyń astymen eńbektep baryp, moıyndaryna asyp qoı­ǵan sanıtarlyq sómkeni jaraly jaýyngerge jetkizip otyrǵan. Jaýynger jarasyn tańyp bol­ǵansha qasynda shydamdylyqpen kútip otyrǵan, sodan keıin ǵana kelesi jaralyǵa attanǵan. Maıdan dalasynda qımylsyz es-tússiz jatqan adamnyń óli ne tiri ekenin ıtter ózine tán qasıetpen qatesiz ajyratatyn bolǵan. Ondaı adam qashan esin jıǵansha qasynan ketpegen. Qatty aıazda qatyp qalmas úshin jaraly adamdy ıtter óziniń ystyq demimen jylytyp, aman alyp qalǵan oqıǵalar da jeterlik. Tipti ólgen jaýyngerdiń janynda ıtter olardyń betinen súıip, kózinen jasy aǵyp, jylap turǵanyna talaı maıdanger kýá bolǵan. Ony olardyń estelik­terinen oqýǵa bolady.

Ǵalymdar jalpy ıt ataýly­nyń aqyl-oıynyń damýy eki jasar balanyń aqylymen birdeı ekenin anyqtaǵan. Bul degeniń ıtterdiń óte sezimtal, aıtqan sóz­der men ymdardy uǵýmen qatar, qarapaıym matematıkalyq esep­terdi sheshe alatynyn ańǵartady. Al arnaıy úıretilgen ıtterdiń qabileti odan áldeqaıda zor bola­tyny anyq. Onyń ishinde nemis ovcharkasy álemdegi eń aqyldy ıt bolyp sanalady.

Soǵys bastalar aldynda bu­rynǵy Keńes Odaǵynda qyzmettik maqsatqa úıretilgen 40 myń ıt bolsa, soǵys aıaqtalarda KSRO áskerı maqsatqa úıretilgen ıtter sany boıynsha álemde birinshi oryn­ǵa shyǵypty. Itpen shuǵyl­danatyn 168 jekelegen áskerı bólimder qurylǵan.Tehnıka men at júre almaıtyn jerlerde ıt­terdi shana súıretýge paıdalanǵan. Itterdi qarsy kele jatqan tankiniń astyna túsýge de paı­dalanǵan. Ol úshin olardyń moı­nyna mına salynǵan qapshyq ilip qoıady. Tankiniń astyna kirgende mına ózdiginen jarylady. Jaý tankısteri mundaı kamıkadze-ıtterden záre-quty qalmaı qor­qatyn bolǵan. Keıbiri tipti teris buryla salyp qashady eken. Osyn­daı ózin qurbandyqqa shal­ǵan ıtter­diń arqasynda jaıraǵan jaý tankileriniń sany 300-den asady. Bul degeniń eki tank dıvı­zııasyn qatardan shyǵarǵanmen teń. Itter 15 myń sharshy sha­qy­rymnan asa­tyn aýmaqty tekserip, mınadan tazartypty. Temir jolda zaýlap kele jatqan poıyzdyń dál al­dyna jarylǵysh zat tastap jiberip, ózi ol aradan tez jy­lystap úlgeretin ıtter de bolǵan. Sondaı jyldamdyǵymen aty shyqqan, jaýdyń on vagony men temir jolynyń edáýir bóligin qıratqan dıversant Dına degen ıt qartaıǵansha ómir súripti. Djek degen barlaýshy ıttiń kó­megimen 20 «til» qolǵa túskeni de atalǵan soǵys tarıhynda tańba­lanyp qalǵan.

Tarıhta soǵyssyz da máńgige aty qalǵan ıtter az emes. Ǵaryshqa alǵash ret 1957 jyly Laıka atty ıt ushyrylǵanyn bilemiz. 1960 jyly 19 tamyzda Baıqońyr ǵa­rysh aılaǵynan bortynda Belka jáne Strelka atty ıtteri bar «Spýtnık-5» korabli ushyrylǵan. Belka men Strelkanyń saıahaty adamzattyń Jer aınalasynda orbıtalyq ushýy múmkin ekendigi týraly tujyrym jasaýǵa ıtermeleıdi.

Ǵaryshqa ushqan bul ıtter sapardan keıin avıatsııalyq jáne ǵarysh medıtsınasy ınstıtýtynda turady, ol jerden olardy bala­baqsha men mektepterge kórsetý úshin aparyp otyrǵan. Birneshe aıdan keıin Strelka jaryq dú­nıege alty kúshik ákeledi. Olar­dyń bireýi AQSh prezıdenti Djon Kennedıdiń zaıyby Jak­lınge syıǵa berilipti. Belka men Strel­ka qartaıǵansha ómir súredi.

Al budan 70 jyl buryn, 1945 jyly 24 maýsymda Qyzyl alańda bolǵan Paradqa 50 myń soldat pen ofıtser qatysqan. Sol sol­dattardyń qatarynda jetektelgen ıtter batalony da aıaqtaryn birdeı alyp, sappen júrip ótken.Soǵan qaraǵanda, uǵymtal ıtter osy bir sáttiń tarıhı mańyzyn shynymen de túsingen bolýy múm­kin...