Stalınnen alǵys alǵan qazaq kim?
Taǵdyrdyń taýqymetin meıilinshe tartqan aqsaqal balalarynan qalǵan urpaqtaryn jetimsiretpeı, joqshylyqtyń dámin tatqyzbaı ósirdi. Solardyń biri, qarııanyń tuńǵysh nemeresi - Yqylasqyzy Úrpatsha. Osy oraıda, QazAqparat tilishisi Áıteke bı kentinde turatyn tyl ardagerimen - tutas bir zamannyń tiri kýásimen áńgimelesti.
- Úrpatsha apa, eń áýeli ákeńiz jaıly estelikterge toqtalsaq...
- 1932 jyly Qazaly aýdany 7-shi aýyl Stalın kolhozynda dúnıege kelgenmin. Bir ókinishtisi men ákemniń - Yqylas ekenin, onyń qandaı kisi bolǵanyn bilmeı óstim. Bir jasqa jetpeı, ıaǵnı toǵyz aılyǵymda ákeden, úsh jasta shesheden aıyryldym. Kónekózder ákemniń kolhozda jumysshylar kooperatsııasynyń bastyǵy bolǵanyn aıtady. Estýimshe, Qazalyǵa jınalysqa baryp kelgennen keıin kóp uzamaı qaıtys bolǵan. Syrqaty ábden aýyrlasa kerek. Meni qaıran qaldyrǵany - ákem marqumnyń aqtyq demi úziler shaqtaǵy sońǵy sózinde: «Úrpatshamdy ákelshi, qara tabanyn mańdaıyma basaıyn», - dep kúbir etipti. Bir jasqa tolmaǵan sábıiniń - myna meniń tabanymdy mańdaıyna basyp: «Aıhaı!..» - dep meıirlenip, buıryqty taǵdyrǵa rıza keıippen kúlimsiregen kúıi júre bergen eken.
Jeńgeleri ákemdi «Baram bala» dep ataǵan eken. «Baram» sóziniń baıybyna bara almadym. Máni ne, maǵynasy qandaı túsine almadym. Áıteýir, kempirler meni kórgende «júris-turysy, jaýyryny «Baram balaǵa» tartqan» dep aıtyp otyrýshy edi. Soǵan qaraǵanda, ákeme uqsaǵan ekenmin ǵoı dep oılaımyn osy kúni. Al aýyldas aǵamyz Ómirzaq Bısenov ákeńmen qurdas edim dep aıtyp qalǵany esimde. 18 jasqa deıin men kókem (Talqanbaı) men apamnan (Hanym) týǵanmyn dep oılap júrdim, áke-sheshemniń fánı dúnıelik bolǵanyn bilmeıtinmin. Úlkenderdiń ısharasynan mende suraq týdy. Sóıtip, dastarhan basynda kókem men apama: «Áke-sheshem kim?» dep tosynnan suraq qoıdym. Ekeýi kináli adamdaı tosylyp qaldy da kóz jastaryna erik berip, «burynnan aıtamyz dep júr edik» dep bárin egjeı-tegjeıli túsindirdi. Tyńdap bolyp: «Talqanbaeva edim, búginnen bastap Yqylasova bolamyn. Aǵalarym bilmesin, kóńiline keler» dedim de shyǵyp kettim, tólqujatymdaǵy tegimdi ózgerttim.
- Áke-shesheden erte aırylǵanyńyzben ata-ájeńizdiń arqasynda jetimdik azabyn kóp tartpaǵan bolarsyz?
- Dál solaı, aınalaıyn. Talqanbaı kókem men Hanym ájemniń qolynda óstim, tárbıesin kórdim. Tula boıy tuńǵyshtarynan qalǵan jalǵyz tuıaq bolǵasyn ba, álde alǵashqy nemeresi bolǵasyn ba, kóńilime kóleńke túsirmedi. Aýyl-aımaqtaǵy aǵaıyn da, jaqyn-jýyq jamıǵat renjitken kezi bolǵan emes. Ákemniń bes inisi, ıaǵnı aǵalarym - Baqbergen, Jaıbergen, Aıbergen, Taıbergen meni alaqandaryna salyp aıalady. Degenmen kóńilge qaıaý salarlyǵy, páshıstik jaý Sábettik Odaqqa shabýyl jasap, soǵys oty tutanǵanda sol bes aǵam da armııaǵa alyndy.
- Balalyq bazaryndaǵy bala shaǵyńyzǵa soǵys qalaı áser etti?
- 1941 jyly soǵys bastalǵanda birinshi klasta oqyp júrdim. Zulymdyqtan aman, qııanattan ada, júregi taza bala emespin pe, tynyshtyq pen soǵystyń aıyrmasyn ajyrata bilmeıtin. Aıbergen aǵam áskerge attanǵaly jatqanda: «Alaqaı-alaqaı, Aıbergen aǵam áskerge ketetin boldy», - dep aıqaılap, asyr salyp qýanǵanym esimde. Sonda Jylqybaı aǵamnyń áıeli Dámetken jeńgemniń: «Onyń nesine qýanasyń?» - dep keıip tastaǵany bar. Sál keıinirek Jaıbergen aǵam da áskerge ketti. Onda da soǵystyń salmaǵyn sezine qoımadym. 1942 jyl bolsa kerek, Baqbergen aǵam maıdanǵa attanarda ǵana soǵystyń saldary sumdyq bolatynyn bildim. Úlkenderdiń «Barǵan adam qaıtpaıdy» degenin túsingende, tóbe-quıqam shymyrlap ketti. Aǵam mingen arbanyń artynan qalmaı, janaryma jas tolyp, aǵyl-tegil shyńǵyryp jylaǵanmyn jáne óksigim birazǵa deıin basylmady.
Soǵys bastalmas buryn úsh aǵam (Jylqybaı, Baqbergen, Jaıbergen) otaý tikken. Qarý asynyp, jaýmen jaǵalasýǵa ketken olardyń áıel, bala-shaǵasy bar. Balalardyń eń úlkeni men edim. Sonda bir shańyraq astynda on tórt jan turyppyz. Ol zamanda enshi alý degen bolmaıtyn. Barlyǵymyz - Talqanbaı kókem men Hanym ájemniń qamqorlyǵyna bólendik. Qanattyǵa qaqtyrmaıdy, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaıdy. Ekeýiniń de jany siri, tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin tynym tappaıdy. Eńbekqor, naǵyz jer emgen adamdar. Aq júgeri, naıman júgeri, tary ekti. Baý-baqsha ónimderin de ósirdi. Al jınalǵan astyqty uraǵa bastyryp qoıatyn.
Dúrbeleń soǵys kezi, aýylda qalǵandar - shal-kempir, qatyn-qalash jáne bala-shaǵa. Bári damyl kórmeı erteli-kesh, keń dalada eńbek etti. Men de birinshi klastan bastap otaq otadym. Ózim qatarly oıyn balasynyń úıden shyǵyp, jerdiń basyna jetkenshe kóz jasy tyıylmaýshy edi-aý... Adamdardyń adaldyǵyn qarańyz, toıyp tamaq jemese de, ashqursaq júrse de, bir túıir dán almaıtyn hám urlamaıtyn. Astyqty jıyp, Qojabaqy sovhozyna aparyp ótkizetin.
- El aýyzyndaǵy áńgimege sensek, soǵys jyldarynda Talqanbaı Úrkimbaevqa eńbekqorlyǵy úshin Stalınniń ózi alǵys bildirgen desedi. Osy ras pa?
- Ras bolǵanda qandaı! Talqanbaı kókem ókimetke 104 put astyq pen 17 bas mal berdi. Hanym ájem maıdangerler úshin teri ılep, ton, qolǵap, shulyq tigip, tapsyrdy. Kókemniń 104 put astyq bergeni Bas qolbasshy Iosıf Stalınniń qulaǵyna shalynǵan. Sóıtip, ol «Pravda» gazeti arqyly kókeme alǵys aıtqan. Gazet soǵysta júrgen Baqbergen aǵamnyń qolyna tıgen, keıin ony elge jetkizgen. Alaıda, bertin kele, basylymnyń saqtaýly júrgen osy nómirin joǵaltyp aldyq. Stalınniń alǵysynan keıin ile-shala sol kezdegi aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy Tuńǵyshbaı Segizov te «Bolshevıktik kolhoz úshin» gazeti betinde kókeme alǵysyn jarııalady.
- Otan qorǵaý jolynda keýdesin ot pen oqqa tósegen aǵaıyndy Talqanbaevtar týraly tarqatyp aıtyp berseńiz...
- Baqbergen men Jaıbergen aǵam soǵystan aman-esen ortamyzǵa oraldy da, qalǵan úsheýinen «qara qaǵaz» keldi. Aıbergen men Taıbergen aǵam otbasyn qurmaǵan, bozbala shaǵynda sheıit boldy. Soǵysta mert bolǵan úlken aǵam Jylqybaıdyń da súıegi bir saıdyń salasynda qaldy-aý. Onyń jary Dámetken Óteqojaeva elge syıly boldy. Ony sovhozdyń turǵyndary «Kommýnıst shesheı» deıtin. Shúberekten tikken qaltasyn moınyna asyp alyp júretin. Shynshyl, tik minezdi, qaıratty jáne jumysker kisi. Ol Qonaevtyń tusynda Qazaqstan Kompartııasynyń sezine qatysqan.
Al elge oralǵan Baqbergen aǵam sovhoz dırektorynyń orynbasary, brıgadır boldy. Tipti, sıyrdy da baqty. Onyń ózi bir oqıǵa. Jaıbergen aǵam gıdrotehnık maman bolyp jumys isteıtin. Bir jınalysta aýdandyq partııa komıtetiniń apparatynda qyzmet atqaratyn Shamsha Májenov deıtin kisi Jaıbergen aǵammen sózge kelip qalady da: «Sen jumystan shyǵasyń, endi sıyr baǵasyń», - dep salqyn keıippen zildene sóıleıdi. Sonda brıgadır Baqbergen ornynan atyp turyp: «Oqýyn jaqynda ǵana bitirgen, jumysqa endi aralasyp jatyr edi. Onyń ornyna sıyrdy men baǵaıyn», - deıdi. Mine sóıtip, bir kúnde brıgadır baqtashy bolyp shyǵa keledi.
Shyndyǵynda, soǵysta bes ret jaralanyp, esin jıǵan Baqbergen aǵamnyń sovhozda istemegen jumysy qalmady. Qolynan kelmeıtini joq edi. Sondyqtan bolar, onyń keýdesi «Qyzyl Tý», «Eńbek ardageri» sııaqty orden-medaldarǵa toly bolatyn.
Qamqorshy aǵam maǵan «Singer» degen tigin mashınasyn satyp alyp bergende qatty qýandym. Sonymen shalbarlardy qysqarttyryp, kıimderdi jamattyratyn. Olardy jarly-jaqybaılarǵa, jesir áıelderdiń balalaryna úlestirip beretin. Jazda jaılaýǵa, qysta qystaýǵa qonys aýdararda eń aldymen jetim-jesirlerdiń úıin jyǵysyp, kóshirisetin. Árdaıym aınalasyndaǵylarǵa kómek qolyn sozýǵa daıyn turatyn.
Kókem men aǵalarymnyń arqasynda týǵannan beri tarlyq, kemdik kórmeı jadyrap júrdim. Birin aıtyp, birine ketti deı kórme, sózimniń basynda olar meni alaqanyna salyp, aspandatty dedim emes pe, shyndyǵynda solaı. Baqbergen aǵam men Jaıbergen aǵamnyń sáıgúlikteri - sur jorǵasy, qara qasqasy bolatyn. On jyldyqty Qazaly qalasyndaǵy M.Gorkıı atyndaǵy №17 mektepte oqydym. Sonda atyna ózimen birge atyna mingestirip, oqýǵa aparyp tastaıtyn. Senbide alyp qaıtady. Kıimniń de táýirin kıdim.
Baýyrlarym 1949 jyly Aqtóbe pedagogıkalyq ınstıtýtyna túsirip, 1952 jyly bitirip shyqtym. Teńimdi taýyp, turmysqa shyqqannan keıin de qaryndasyna degen baýyrmaldyq janashyrlyǵyn jalǵastyryp, qamqorlyǵyn toqtatpady. Qazirgi Temirjol kóshesinen jer alyp, jeti bólmeli úı salyp berdi. Osydan-aq, keń júrekti, darhan kóńildi baýyrlarymnyń qandaı ekenin bilýge bolady. Qudaıǵa shúkir, aǵalarymnyń balalary da syılastyqtyń sara jolymen júrip keledi. Órkenderi óssin!
- Úrpatsha apa, ózińizdiń eńbek jolyńyz jaıly syr shertseńiz?
- 1941 jyldan, ıaǵnı soǵys bastalǵannan aıaqtalǵansha, onyń ber jaǵynda 10 synyp bitirgenshe Stalın kolhozynda egis sharýashylyǵynda jumys istedim. Ol shaqta balalarǵa deıin jumysqa jegiletin. Mektepten keıin Aqtóbe pedagogıkalyq ınstıtýtynda bilim aldym. Oraıy kelgende aıta keteıin, oqýda júrgende tús kórdim, túsimde bir is kórdim: Hanym ájem aýrýhanada «Úrpatsham qaıda? Úrpatsham qaıda?» dep alasuryp jatyr. «Áje, mundamyn ǵoı» dedim de janyna jaqyndadym. «Keldiń be, qalqam? Endi óz qolyń óz aýyzyńa jetti. Endi men ketemin» dedi... Oıanyp kettim! Kóp tústiń biri shyǵar dep jorymadym. Sóıtsem, túsim tegin emes eken. Oqýda júrgende ájemniń demi taýsylypty. Dúnıeden kósher aldynda «Qyz bala bolsa da «oqımyn» dep aýyldan jyraqqa ketip edi. Aıtpaı-aq qoıyńdarshy eshteńe» degen tilegin jetkizgen eken. Sheshe ornyna sheshe bolǵan qaıran ájem-aı, úzilip bara jatsa da meni esinen shyǵarmady ǵoı...
Aqtóbedegi oqýymdy támámdap, Áıteke bı kentindegi №420 mektepke jumysqa ornalastym. Tarıh páninen sabaq berdim. Bir jyl jumys istep, ózimizge kórshi turatyn Qarajan Ádilbaev degen azamatqa turmysqa shyqtym. Ol kisi de muǵalim. Ekeýmiz birge jumys istedik.
- Apa, beınettiń zeıneti bar emes pe?
- Álbette! Zeınetke shyqqansha №420 mektepte tarıh páni boıynsha múǵalim bolyp jumys istedim. Bir oqýshy eki alyp qalsa, ýaıym jeıtin edik. Úlgerimi jaqsarsyn dep ony úıge ákelip, úıretetinmin. Jumysta eńbegim sińgeni úshin keýdeme «Eńbek ardageri» medalin qurmetpen taqty. Ekinshidúnıejúzilik soǵys kezinde eńbek etkenim úshin 1948 jyldyń 5 sáýirinde SSSR Joǵary Soveti Prezıdıýmynyń Ýkazymen «Eren Eńbegi» medalimen marapattady. Eńbek demalysyna shyqqannan keıin Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń 50, 60 jáne 70 jyldyq medaldaryn berdi. Soǵys kezindegi «Eren Eńbegi» medalimen marapattalǵanym úshin soǵys ardagerleri qataryna teńestirildim. Shúkir! Marapat maqtan emes, eńbektiń elengeni dep bilemin. Ákim-qaralar mereke saıyn quttyqtap, sálem berip kelip turady. Órkenderi óssin!
Ómirime rızamyn. Qazir halqymyz beıbit kún keship jatyr, Táýelsizdigi bar, eljandy Elbasshy bar. Ne kıemin, ne jeımin demeıdi, qoly qımyldaǵannyń aýzy da qımyldaıdy. Ata-babalardyń, asyl ájelerdiń beınetiniń arqasynda osyndaı kúnge jetip otyrǵanymyz kóńilge shýaq uıalatady.
- Áńgimeńizge rahmet!
