Sotty tikeleı efır arqyly ótkizý – halyqtyń quqyqtyq mádenıetin kóteredi – Baýyrjan Azım
TÚRKІSTAN. KAZINFORM – Búginde tsıfrlandyrý – sot júıesinde de nátıjeli iske asyp jatyr. Tipti, sot otyrystaryn tikeleı efır arqyly kórýge bolady. Elektrondi is júrgizýde de tyń tájirıbeler qoldanylyp júr. Sot salasyndaǵy ózge de jańashyldyqtar týraly QR Sot ákimshiliginiń Túrkistan oblysy boıynsha departament basshysynyń orynbasary, Ádep jónindegi ýákil Azım Baýyrjan Abýbakırulymen suhbattastyq.
– Baýyrjan Abýbakıruly, sot dese bizdiń kóz aldymyzǵa sýdıa keledi. Al, sot júıesinde sotpen qatar Sot ákimshiliginiń qyzmetkerleri jumys isteıdi. Osy oraıda, Qazaqstandaǵy Sot ákimshiligi jaıly aıtyp ótseńiz...
– Qazaqstandaǵy Sot ákimshiligi týraly sóz bastamas buryn, onyń álemdik túrlerin atap óteıin. Negizinen Sot ákimshiliginiń álemde úsh negizgi model qoldanylady:
1) Ádilet mınıstrligi janynan (Fınlıandııa, Latvııa, Estonııa);
2) Joǵarǵy Sot janynan (Reseı Federatsııasy, Qyrǵyz Respýblıkasy);
3) avtonomdy model (Danııa, Irlandııa, AQSh, Lıtva).
Jahandyq aýqymda biryńǵaı tásilderdiń bolmaýy qandaı da bir modeldiń tıimdiligine qatysty pikirtalas týǵyzyp otyr. Sondyqtan 2023 jyldan bastap Qazaqstan úzdik tájirıbelerdi eskerip, sot ákimshiliginiń ózindik modelin engizdi. Qazaqstan egemendikke qol jetkizgennen keıin sottardy materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý, qarjylandyrý jáne kadrlyq qamtamasyz etý jónindegi fýnktsııalar Ádilet mınıstrliginiń qaramaǵynda boldy. Ol úshin Ádilet mınıstrliginiń qurylymynda Sot júıesiniń jumysyn uıymdastyrý departamenti jumys istedi.
Sot júıesiniń táýelsizdigin nyǵaıtý jáne sot qyzmetine ádilet organdarynyń yqtımal aralasýyn boldyrmaý maqsatynda «Sot júıesiniń táýelsizdigin kúsheıtý jónindegi sharalar týraly» 2000 jylǵy 1 qyrkúıektegi № 440 Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń janynan Sot ákimshiligi jónindegi komıtet (budan ári – Komıtet) quryldy, oǵan sottardyń qyzmetin qamtamasyz etý fýnktsııalary berildi. Osylaısha Sot ákimshiligi atqarýshy bıliktiń qaramaǵynan shyǵarylǵan bolatyn. Komıtet jergilikti sottardy, sýdıalardyń jalpy shtattyq sanyn, bilim berý, qaıta uıymdastyrý nemese joıý boıynsha usynystar ázirledi, sýdıalardyń biliktiligin arttyrýdy qamtamasyz etti, sýdıalar men atqarýshylyq is júrgizý organdary qyzmetkerleriniń júkteme normatıvterin ázirledi, sot prıstavtarynyń qyzmetine uıymdastyrýshylyq jáne ádistemelik basshylyqty, jergilikti sottarda sot statıstıkasyn júrgizýdi jáne t.b. júzege asyrdy.
Sot ákimshiligi júıesin jańartý maqsatynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy quqyq qorǵaý qyzmeti men sot júıesiniń tıimdiligin arttyrý jónindegi sharalar týraly» 2010 jylǵy 17 tamyzdaǵy №1039 Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Komıtet bazasynda Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń janyndaǵy Sottardyń qyzmetin qamtamasyz etý departamenti (Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń apparaty) (budan ári – Departament) quryldy.12 jyl ishinde Departament bıýdjetti ákimshilendirýden jáne sot júıesiniń ınfraqurylymyn damytýdan basqa kadrlyq jáne uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq máselelermen, sot júıesin tsıfrlandyrýmen, memlekettik qyzmetter kórsetýmen jáne t.b. aınalysyp keldi. Bul rette departamenttiń jáne onyń aýmaqtyq bólimsheleriniń mártebesi men ókilettikteri sottardyń jumysyn jaqsartý jónindegi mindetterdi tolyq kólemde iske asyrýǵa, quqyq qorǵaý, ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdarmen tolyq ózara is-qımyl jasaýǵa múmkindigi shekteldi, osy tán emes fýnktsııalar sot tóraǵalaryna júkteldi.
Sot bıliginiń táýelsizdigin qamtamasyz etý, sot júıesin odan ári jetildirý jáne sot ákimshiliginiń tıimdiligin arttyrý maqsatynda «Sot ákimshiligin jańǵyrtý jónindegi sharalar týraly» 2022 jylǵy 8 qyrkúıektegi №1002 Memleket basshysynyń Jarlyǵymen Departament mártebesi boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń apparatyna teńestirilgen Qazaqstan Respýblıkasynyń Sot ákimshiligi bolyp qaıta quryldy.
Onyń mindetteri:
– sot ákimshiligi salasyndaǵy memlekettik saıasatty qalyptastyrý;
– sot tóreligin táýelsiz júzege asyrý úshin qajetti ári jetkilikti jaǵdaılar jasaý;
– sot júıesi men sottardyń qyzmetin jetildirýge baǵyttalǵan júıeli reformalardy ázirleý bolyp belgilendi.
Jańa mártebe Sot ákimshiligine jáne onyń departamentterine sot tóraǵalaryn ózine tán emes ákimshilik fýnktsııalardan bosatyp, memlekettik organdarmen jáne qoǵammen tıimdi ózara is-qımyl jasaýǵa múmkindik berdi.Іske asyrylyp jatqan saıasat sheńberinde sottardy ońtaılandyrý, olardyń ınfraqurylymyn jaqsartý jáne sýdıalar men sot qyzmetkerlerin áleýmettik qamtamasyz etý boıynsha jumystar jalǵasýda. Bul reformalarda BUU-nyń sýdıalar men advokattardyń táýelsizdigi jónindegi arnaıy baıandamashysynyń usynystary negizge alyndy.
– Sózińizge qarasam, sot júıesin tsıfrlandyrýdy sot ákimshiligi qamtamasyz etetin kórinedi. Osy oraıda sot júıesindegi tsıfrlandyrý týraly qysqasha aıtyp berińizshi...
Sot qyzmetiniń barlyq kezeńi tsıfrlandyrýmen qamtylǵan: talap qoıýlar men qujattardy berý, isterdi avtomattandyrylǵan bólý, elektrondyq ister men hattamalar (sot protsesterin aýdıo, beınetirkeý), isterdi qashyqtan jáne eksaýmaqtyq qaraý, sot aktilerin tsıfrlyq kómekshiler arqyly daıyndaý, sot isterimen onlaın tanysý.
Elektrondyq sot isin júrgizýden SMART-sot tóreligine kóshý júzege asyryldy. Memlekettik organdar men uıymdardyń aqparattyq júıelerimen ıntegratsııalaý arqyly sot aqparatyn qosa alǵanda, derektermen almasý protsesin jedeldetý úshin biryńǵaı aqparattyq keńistik quryldy.2022 jyldan bastap sottarda jasandy ıntellekt elementteri, onyń ishinde robottandyrý engizilýde.
2023 jyldyń jeltoqsan aıynan bastap jasandy ıntellekt elementterin qoldana otyryp, «Sot praktıkasynyń tsıfrlyq taldaýy» iske qosyldy. Baǵdarlama sot sheshimderiniń mánin túsinýge, olardy bir-birimen salystyrýǵa, daýdyń belgili bir túri boıynsha aýytqýlardy anyqtaýǵa úıretilgen. Bul qural biryńǵaı sot praktıkasyn qalyptastyrýǵa kómektesedi, óıtkeni talap qoıý kezinde sýdıa uqsas isterdi sotta tipti kassatsııada qaraý nátıjelerin kóredi.
Sot praktıkasyn qorytýlardy saqtaý platformasy iske asyryldy. Ol «Sot praktıkasy» servısimen ıntegratsııalanǵan, sýdıalar men sot júıesiniń qyzmetkerlerine isterdiń naqty sanattaryn izdeý boıynsha sot aktilerine, sot praktıkasyn qorytý men taldaýǵa qol jetkizýge múmkindik beredi. Sottarmen ózara árekettesýdi ońaılatatyn jáne sýdıalardyń jumysyn jeńildetetin basqa da elektrondyq qyzmetter jumys isteıdi.
Sonymen qatar sot otyrystaryn onlaın formatta áleýmettik jeliler arqyly ótkizý tájirıbesi qoldanylyp júr. Nátıjesinde, sot protsesteri áleýmettik jelilerdiń qoldanýshylary úshin tikeleı efırde ashyq júrgizildi. Mundaı qadam jurttyń sot júıesine senimin nyǵaıta tústi deýge bolady. Sot protsesterin tikeleı efır arqyly ótkizýdiń taǵy bir utymdy tusy bar. Azamattardyń quqyqtyq sana-sezimi ózgerip keledi.
Zańger mamandyǵyna degen qyzyǵýshylyq artty. Jastar zań salasyndaǵy mamandardy úlgi tuta bastady. Munyń bári qoǵamda kásibı maman bolý qundylyǵyn dáripteýge múmkindik beredi. Meńinshe, sotty tikeleı efır arqyly ótkizý jurttyń quqyqtyq mádenıetin kóterýge oń áserin tıgizetin bolady.
Sonymen qatar mundaı praktıka elimizde Zań men Tártip qaǵıdatyn ornyqtyra túsedi. Ádil sot – elimizdiń tiregi. Sondyqtan sot bıligi qashanda minsiz bolýy kerek dep sanaımyn.
– Bilýimizshe, Siz departament basshysynyń orynbasary ǵana emessiz. Ádip jónindegi ýákil qyzmetin atqarasyz. Bul qandaı qyzmet?
– Ádep jónindegi ýákildiń qyzmeti – qyzmettik ádep normalarynyń saqtalýyn jáne memlekettik qyzmet, sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl týraly zańnama men Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik qyzmetshileriniń ádep kodeksin buzýshylyqtardyń aldyn alýdy qamtamasyz etý qyzmetin júzege asyrady. Sondaı-aq óz fýnktsııalary sheginde memlekettik qyzmetshiler men azamattarǵa keńes beretin memlekettik qyzmetshi deýge bolady.
Ádep jónindegi ýákil óz quzyreti sheginde mynadaı fýnktsııalardy júzege asyrady:
– Memlekettik qyzmetshilerge Qazaqstan Respýbıkasynyń memlekettik qyzmet, sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl salasyndaǵy zańnamasynyń jáne Ádep kodeksiniń taraptaryn saqtaý máseleleri boıynsha konsýltatsııalyq kómek kórsetedi;
– Memlekettik qyzmetshilerdiń zańdarda belgilengen shekteýler men tyıymdardy saqtaýyna yqpal etedi;
– ózi jumys isteıtin memlekettik organ basshylyǵynyń tapsyrmasy boıynsha memlekettik qyzmetshilerdiń qyzmettik ádep normalaryn buzýfaktileri boıynsha jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishterin qaraıdy;
– ujymda jalpy qabyldanǵan moraldyq-ádeptilik normalaryna sáıkes keletin ózara qatynastar mádentetin qalyptastyrýǵa járdemdesedi;
– Memlekettik qyzmetshilerdiń quqyqtary men zańdy múddeleri buzylǵan jaǵdaılarda, olardy qorǵaýǵa jáne qalpyna keltirýge baǵyttalǵan sharalardy qabyldaıdy.
– Memlekettik qyzmetshilerdiń qyzmettik ádep normalaryn saqtaýyn monıtorıngteýdi jáne baqylaýdy júzege asyrady.
– Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik qyzmet, sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl salasyndaǵy zańnamasyn jáne Ádep kodeksin saqtaý máseleleri boıynsha memlekettik qyzmetshilermen túsindirý jumystaryn júrgizedi.
– zańnamada belgilengen tártippen tıisti laýazymdy adamdarǵa qyzmettik ádep normalaryn buzýǵa jol bergen memlekettik qyzmetshilerdiń jaýapkershiligin qaraý týraly usynymmen júginedi;
– qyzmettik ádep normalaryn buzýdyń profılaktıkasy maqsatynda ózge de qyzmetti uıymdastyrady.
– Ýaqyt bólip, súbeli suhbat qurǵanyńyz úshin alǵys bildiremiz.