Sońǵy 100 jyl ishinde 90 paıyzǵa kemigen ıtbalyqtardy qalaı saqtap qalýǵa bolady?
de jaqsy túsinedi. Soǵan qaraı olar teńizdi lastamaý, onyń jan-janýarlaryn saqtap qalý jaǵynan tıisti sharalar da qoldanyp otyr. Ókinishke qaraı sol sharalardy bireýler shyn nıetimen atqarsa, endi bireýler ony kózboıaýshylyqqa salyp, tabıǵat bergen baılyqqa tek materıaldyq qundylyq retinde qaraıtyn sııaqty. Eger teńiz jaǵalaýy elderi Kaspııge shyn máninde janashyrlyq tanytyp, jaýapkershilikti ustanatyn bolsa, bálkim jaǵdaı dál búgingideı ýshyqpaıtyn da edi.
Bulaı deıtin sebebimiz búgin Kaspıı jaǵalaýy elderiniń sarapshylary Astanada bas qosyp, joǵalyp bara jatqan ıtbalyqtardyń jaǵdaıyn aıtyp, dabyl qaqty. Sarapshylar keltirgen málimetterge súıensek, ekologtardyń jan ushyrǵan aıqaıy sebepsiz de emes sııaqty. Kaspıı teńizindegi jalǵyz ǵana sútqorekti janýar bolyp esepteletin ıtbalyqtardyń sany sońǵy 100 jyl ishinde 90 paıyzǵa kemipti. Qalyptasqan jaǵdaıǵa logıkalyq turǵyda baǵa beretin bolsaq, 100 jylda 90 paıyzǵa kemigen janýar endigi 10-15 jyl ishinde kózden múldem ǵaıyp bolady. Buny túsiný úshin úlken maman bolýdyń da qajeti joq. Sóıtip bolashaqta biz bul janýardy ol týraly túsirilgen derekti fılmder arqyly tek teledıdardan ǵana kóretin bolamyz. Bul árıne boljam. Alaıda tabıǵat baılyǵyna degen búgingideı kózqaras ózgermeıtin bolsa, boljamymyz qanshama jantúrshigerlik bolsa da kúnderdiń kúninde shyndyqqa aınalary sózsiz. Baqandaı bes memleket mamandarynyń jan ushyra shyrqyrap otyrǵandary osydan bolar.
Jalpy, Kaspııdiń ıtbalyqtaryna qatysty másele búgin ǵana kóterilip otyrǵan joq. Ol osyǵan deıin aıtyla-aıtyla jaýyr bolǵan problema. Teńizdiń qazaqstandyq jaǵalaýynan ıtbalyqtardyń talaı márte top-tobymen qyrylyp jatqandyǵy jónindegi aqparattar buryn da jıi jarııalanatyn. Atalmysh máseleniń ýshyqqany sonshalyq, mamandar ony tipti vedomstvoaralyq komıssııanyń otyrysynda qaraýǵa májbúr boldy. Onda tıisti sheshim qabyldanyp, atqarylýy tıis sharalardyń jospary bekitilgenimen, «baıaǵy jartas, sol jartas» kúıinde qalyp otyrǵan kórinedi. Bunyń ózindik sebebi de bar. Itbalyq Kaspııdiń belgili bir aýmaǵyn ǵana mekendeıtin emes, reti kelgende teńizdiń bir betinen ekinshi jaǵyna jıi kóship otyratyn ań. Sondyqtan ol teńizdiń qaı elge tıesili aýmaǵyna qandaı jaǵdaıǵa dýshar bolyp jatqandyǵyn da baqylaý ońaı sharýa emes. Sondyqtan teńiz jaǵalaýy elderi bas qosyp, ár memleketten ıtbalyqtardy qorǵaıtyn aımaq ashý qajet dep sheshipti. Bul týrasynda sóz qozǵaǵan elimizdiń Qorshaǵan ortany qorǵaý vıtse-mınıstri Eldana Sádýaqasovanyń aıtýynsha, erekshe qorǵalatyn aımaqty ashý jónindegi bastamaǵa uıytqy bolyp otyrǵan Kaspıı teńizine qatysty ekologııalyq baǵdarlama Ǵalamdyq ekologııalyq qordyń donorlyq kómegi esebinen 10 jyldan beri júzege asyrylyp keledi. Onyń aıasynda teńiz jándikterin qorǵap qalyp, múmkindiginshe olardyń sanyn arttyrýǵa qatysty is-sharalar turaqty túrde iske asyrylýda. Qazaqstan óz kezeginde atalmysh qujatqa qatysty mindetterin tolyǵymen oryndap keledi. «Biz tipti 5 jyldan beri teńizde joǵalyp bara jatqan janýarlardy aýlaýǵa qatysty berilgen jeńildikterdiń ózin paıdalanýdan bas tartyp otyrmyz. Biz sonymen qatar teńizden aýlanatyn balyqtardyń ábir túrine belgili kólemde shekteý qoıyp, teńizdiń bıoáleýetiniń saqtalýyna yqpal etip otyrmyz. Al mundaı talaptardy teńiz jaǵalaýynyń elderiniń barlyǵy birdeı oryndap otyr dep aıta almaımyz. Degenmen bul baǵyttaǵy jumystar sońǵy ýaqytta birshama jandana tústi», dedi vıtse-mınıstr.
Onyń sózine qaraǵanda, Qazaqstan tarapy qazir ár eldiń aýmaǵynda ıtbalyqtardy erekshe qorǵaýǵa arnalǵan aımaq qurý jónindegi kontseptýaldy qujat qabyldaýdy usynyp otyr. Atalmysh qujatta ıtbalyqtardy qorǵaý men olardyń sanyn arttyrýǵa qatysty atqarylatyn sharalardyń jáne qajetti resýrstardyń kólemi belgilenbek. Al Qazaqstan mundaı mindetterdi osy kezdiń ózinde oryndap otyr. Naqtyraq aıtqanda, Kaspııdiń qazaqstandyq jaǵalaýy búginniń ózinde-aq erekshe qorǵalatyn aımaq bolyp esepteledi. «Endi biz osyndaı talap-tilekterdi, mindetterdi ózge de memleketter oryndasa degen nıettemiz», dedi mınıstrdiń orynbasary.
Teńiz ıtbalyqtaryna qatysty qazaqstandyqtardyń «jarǵaq-qulaǵy jastyqqa tımeı» shyrqyraýy negizsiz emes. Sebebi ıtbalyqtardyń jaǵdaıy tabıǵatty qorǵaý salasyndaǵy eń ózekti degen máselelerdiń biri. Onyń sheshilmegeni óz aldyna, problema ýaqyt ótken saıyn ýshyǵyp barady. Halyqaralyq qorshaǵan ortany qorǵaý odaǵynyń ıtbalyqtardy álsiz qorǵalǵan janýarlar qatarynan jer betinen joǵalyp bara jatqan jándikterdiń qataryna qosýy - Qazaqstanǵa atalmysh problemanyń zardabyn tartyp otyrǵan el retinde naqty sharalar qoldanyp, ony Úkimet deńgeıine deıin kóterýge múmkindik týyp otyr. Qalyptasqan jaǵdaıdy retteý úshin 5 memleket kúsh biriktirip, óz aımaqtarynda ıtbalyqtardy qorǵaıtyn erekshe aımaq qurý qajet dep otyr. «Osy turǵydan alǵanda Kaspıı ekologııalyq baǵdarlamasynyń mańyzy asa zor. Sebebi onyń aıasynda atqarylǵan ister nátıjesin berip otyr», dedi E.Sádýaqasova.
Endeshe, Kaspııdiń ıgiligin arttyryp, tabıǵat baılyǵyn qalpyna keltiremiz degen sarapshylardyń ıgi bastamasyna sáttilik tileıik. Jobanyń barynsha nátıjeli retimen júzege asyrylǵany basqany qaıdam, Qazaqstan úshin birinshi kezekte mańyzdy. Keshe Aralynan zardap shekken elge búgin Kaspııiniń qudiretinen aıyrylý ońaıǵa soqpaıtyny anyq. Mańǵystaý oblysynyń Tabıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paıdalaný men retteý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary Orynbasar Toǵjanovtyń aıtýynsha, basqarma ókilderi Mańǵystaý oblysy ákimdiginiń tapsyrmasymen Kaspıı teńiziniń qazaqstandyq sektorynyń, onyń ishinde Mańǵystaý bóliginde aeroǵaryshtyq qashyqtyqtan baqylaý tetigin paıdalana otyryp, monıtorıng júrgizýde. Bıyl 4-shi ret júrgizilip otyrǵan monıtorıng jumystarynyń 2008 jylǵy qorytyndysy boıynsha Kaspıı teńizi aımaǵynan 1 myń 474 lastaný núkteleri baıqalǵan. Al 2009 jyly bul kórsetkish 1,5 myńnan birshama asqan. Basqarma ókilderi jaǵdaıdyń munshama máz emestigine qaramastan, jaǵdaıdyń sonshalyqty qaıǵyly emestigine sendirip baǵýda. Sony ózinde bul kóńilge ýaqytsha ǵana demeý bolarlyq dúnıe kórinedi. «Qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kóresiń», demekshi qaýiptiń kókesi elimizde taǵy munaı, gaz óńdeıtin oryndar ashylyp, olar tolyq kólemde jumys isteı bastaǵanda paıda bolatyn sııaqty. Árıne bul da aldyn ala boljam jáne teńizdiń lastanýyna tóngen qaýip te tıisti organdar men mekemelerdiń, kásiporyndardyń jumys sapasyna baılanysty. Degenmen «saqtyqta qorlyq joq». Olaı bolsa, sarapshylardyń da aldyn ala dabyl qaǵyp, qaýiptiń aldyn alýǵa tyrysýy ońdy is boldy. Osy oraıda aıta ketetin másele - búginde ıtbalyqtardyń kúrt azaıyp ketýine tek adamzat ómirimen baılanysty faktorlar ǵana emes, tabıǵı faktorlar da áser etip otyrǵan kórinedi. Aıtalyq, sońǵy ýaqyttarda jahandyq jylymyqtyń saldarynan teńizdegi muzdyqtardyń qalyptasý úderisi jaısyz júre bastaǵandyqtan, jańa týǵan ıtbalyq kúshikteri ózdigimen júzip úırengenshe baýyryn tósep jatatyn tabıǵı orta - kók muzdyń kólemi de qysqaryp barady. Al tirshilik ortasynyń buzylýy qaı janýarǵa bolmasyn, ońaıǵa soqpaıtynyn ǵalymdar únemi aıtyp keledi. Biraq ázirge mundaı problemanyń qaýipti sıpat alýyna negizinen adamdardyń beıǵamdyǵy men enjarlyǵy, ashkózdigi sebep bolýda.
