Soltústik Qazaqstandaǵy Qyzyl-Oba mavzoleıi ıÝNESKO tizimine enýi múmkin
Bıyl óńirde alǵashqy arheologııalyq ekspedıtsııanyń shyqqanyna 55 jyl toldy. SQO Tabıǵı-mádenı murany qorǵaý jáne paıdalaný ortalyǵynyń málimetinshe, aımaqta myńnan astam tarıhı-mádenı eskertkish bolsa, sonyń 599-y memlekettik eskertkishter tizimine engizilgen, taǵy 8-iniń respýblıkalyq mártebesi bar. Al olardyń 437-si – arheologııalyq eskertkish: 45-i – tas ǵasyryna, 167-si – qola dáýirine, 205-i – erte temir dáýirine, 20-sy – orta ǵasyrǵa jatady.
1967 jyly SQO-da alǵashqy arheologııalyq ekspedıtsııa jolǵa shyqty. Ýaqyt óte kele Gennadıı Zdanovıchtiń, keıin Vıktor Zaıberttiń orasan eńbegi arqasynda arheologterdiń ujymy qalyptasyp, ǵalymdar óńirdiń arheologııalyq eskertkishterin zertteýge ólsheýsiz úles qosty.
1980 jyly tarıh ǵylymynyń doktory, arheologııa professory Vıktor Zaıberttiń qazaq jerinde ashqan basty jańalyǵy – Botaı qonysy boldy. Botaı – eneolıt dáýirinde óńirde mekendegen taıpalar mádenıeti. Qonysty zertteı kele munda 250 úı bolǵany anyqtaldy, 133 myńnan astam jylqy súıegi tabylyp, zertteldi. Nátıjesinde, jabaıy jylqynyń eń alǵash osy jerde qolǵa úıretilgendigi anyqtaldy. Arheologııalyq ekspedıtsııa barysynda 158 úıdiń orny qazylyp, tastan, qyshtan jáne súıekten jasalǵan túrli sharýashylyq quraldary tabyldy.
Táýelsizdik jyldary ashylǵan eń tanymal arheologııalyq eskertkish – Sergeevka qalasynyń mańynda ornalasqan «Baıqara» kesheni. «Baıqara» ǵıbadat kesheni bizdiń zamanymyzdan burynǵy ІV-V ǵasyrlarǵa tán salynǵan. Munda arheologııalyq qazba jumystary 1997-1999 jyldary aralyǵynda júrgizilgen. Bastapqyda ǵalymdar jerleý orny dep oılasa, keıin qazba jumystary nátıjesinde skıfter dáýirindegi ǵıbadathana ekendigi anyqtaldy.
Al, Qyzyljar aýdany Dolmatovo eldi mekeni mańyndaǵy «Aq ırıı» qalashyǵy 1968 jyly ashylǵanymen, qazba jumystary tek 2003 jyly ǵana bastaldy. Erte temir dáýirine jatatyn qonystyń jalpy aýmaǵy 22 400 sharshy metrdi alyp jatyr. Eskertkishten kúıdirilgen kirpishtiń, súıekterdiń qaldyqtary, oıyp jasalǵan áshekeı izderi bar usaq keramıka fragmentteri bar jádigerler tabyldy. Qalashyq jaqsy oılastyrylyp salynǵan jáne 3 jaǵy jarmen qorshalǵan, ıAǵnı jaý kire almaıtyndaı etip turǵyzylǵan.
Ýálıhanov aýdanyndaǵy «Qyzyl Oba mazary» ıÝNESKO tizimine enýi múmkin. M. Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan ýnıversıteti men «Margulan centre» ortalyǵynyń arheologııalyq ekspedıtsııasy elimizdiń orta ǵasyrlyq tarıhyn zertteýge ólsheýsiz úles qosty. Ǵalymdar toby 2019 jyly Bereke men Qaratal aýyldarynyń mańynan XIV ǵasyrǵa jatatyn 7 keseneniń úıindisin tapqan edi. Altyn Orda dáýiriniń mazarlary Joshy han áýletiniń ókilderine tıesili. Qazba jumystary kezinde altyn áshekeı buıymdar, kirpishti kúıdirý peshteri men sheberhanalar, aryqtar men keramıkalyq ydystardyń qaldyqtary tabyldy.
Arheolog, tarıhshy Tatıana Krýpanyń aıtýynsha, bul ústi tolyq jabylǵan Qazaqstandaǵy ázirge jalǵyz mavzoleı.
«Biz bul eskertkishti zertteı otyra saqtap qalýdy maqsat ettik. Burynǵy qalpyna keltirý úshin jumys istep jatyrmyz. Kelgen adamdar tarıh qoınaýyna kirgendeı kúı keshýi kerek. Bıyl da men qazba jumystary kezinde kóptegen taldaýlar jasadym. Qazirdiń ózinde bul eskertikshtiń óte qundy ekenine kóz jetkizip otyrmyn. ıÝNESKO tiziminen oryn alsa eken dep tileımin. Kóshpeli málenıet tarıhtan laıyqty ornyn alýy kerek», - deıdi Tatıana Krýpa.
Bıyl ǵalymdar «Qyzyl-Oba mavzoleıinde» kirpishten jasalǵan jıyrma shaqty nysandy anyqtady. Sondaı-aq, kirpishti joǵary temperatýrada qyzdyryp, keptiretin birneshe sheberhanany tapty. Qazba jumystary kelesi jyly jalǵaspaq.
