Soǵys kezinde jeke qarjysyna ushaq satyp alǵan qazaqtyń ataqty baıy týraly ne bilemiz?

ASTANA. QazAqparat - Keńes bıligi ult basyna temir noqtasyn kıgizip, óz ámirin júrgizgen tustan bastap, buryn qazaq qoǵamynda jaqsy, qadirli adamdar sanalatyn baı men bı, molda men oqymysty jaman adamdar bolyp dáripteldi. ulttyń sanasy, túsinik kózqarasy, tirshilik daǵdysy alabóten ózgeristerge ushyrady.

Onda olar qazaqqa sorly ediń, qarańǵy ediń, kózińdi ashtyq, baı-kedeı bop bólinip bir-birińdi qanaýshy ediń, barlyǵyńdy baqytty ettik dedi. Osyǵan sendik. Buryn jaqsy atap júrgenimiz jaman bolǵan soń, qalǵan qara halyqtyń ne qadiri qalsyn. Alash qaıratkeri Mirjaqyp Dýlatuly aıtqandaı: «halyqtyń endi baı-kedeı, jas-kári, jaqsy-jamannyń aıyrmasy bitip, bári birdeı sorly boldy, Bári birdeı muńly boldy».

Al shynaıy ómirde qazaq qoǵamyndaǵy dáýleti tasyǵan baılar anaý aıtqandaı ozbyr, halyqty bılep-tóstep, qanaıtyn toptar emes edi. Qazaq áýelden ornymen aıtylǵan bir aýyz sózge toqtaıtyn, ónerli men bilimdini baǵalaıtyn, rýhanı baılyqty zattyq baılyqtan artyq sanaıtyn halyq. Tarıhta qazaq jurty handyq memleket ornatyp, úlken ulystar men rýlarǵa bólinip basqarylyp otyrǵan. Sol dáýirde ulystyq mártebe alý nemese bir rýly el atanyp tanylýy úshin olardy basqaratyn aqyly kemel, parasatty bıi, jaý shapsa qorǵaıtyn ataǵy shyqqan batyry, elin ash-aryq, kedeılik kúıge túsirmeıtin baq qonǵan baıy bolýy kerek deıtin sharttary bolǵan. Qazaqtyń «Baı» degen sózi baılyqty ǵana týra maǵynalaǵan uǵym emes, sondyqtan ózge halyqtyń «dáýletti» degen sózimen de sáıkes kelmeıdi. 1840 jyly qazaq tilin jaqsy biletin Bronevskıı degen general qazaq jerin zertteı otyryp mynadaı baılam jasaǵan. «Qazaqtyń «baı» degen uǵymy orystyń «bogatyı» degen sóziniń balamasy emes. Baı bolý úshin ataǵynan at úrketin úlken tulǵa bolý kerek. Materıaldyq ıgilikterge ıelik etýmen birge, aqyl-oıy tolysqan adam bolýy kerek», - deıdi Bronevskıı.

Qazaq baılarynyń ótken qoǵamdaǵy orny men mártebesi, elge sińirgen eńbegi óz aldyna bir bólek áńgime. Qazaqtyń qut daryǵan, baıtaq jatqan yrysty dalasynda nebir dáýleti tasyǵan ataqty baılardyń bolǵany da belgili. Sol baılar keshegi kúnge deıin kóshpeli halyqtyń ortaq jıǵan qory men qazynasy bolyp keldi. Biz osy aıtylǵan paıymdarymyzdyń dáleli retinde qazaqtyń myńǵyrtyp mal aıdaǵan jomart baılarynyń sońǵylarynyń biri Basbaı Sholaquly Bapın týraly baıan etpekpiz.

Basbaı Sholaquly 1889 jyly qazirgi Qytaı jerindegi Tarbaǵataı aımaǵynyń Shaǵantoǵaı aýdanynda týǵan. Basbaı baılyǵy tasyǵan dáýletti otbasydan shyqpaǵan. Biraq at jalyn tartyp minip, azamat bolǵan soń, ákesi enshige bergen 150 qoı, bir úıir jylqynyń babyn taýyp, kúıine kóńil bólip ósirip, erinbeı istegen eńbekqorlyǵymen baılyǵyn eseleı túsedi. Jyldar óte kele onyń baılyǵy lyqsyp, ataǵy alysqa ketedi. Endigi jerde dáýleti tasyǵan, mol baılyqtyń ıesi ǵana emes, qoǵamnyń bedeldi, qadirli azamattarynyń birine aınalyp, atymtaı jomarttyǵymen jurt kózine túsedi. Aınalasyndaǵy halyqtyń kem-ketigin bútindep ǵana qoımaı, eldiń, memlekettiń aýyrtpalyǵyn jeńildetýge atsalysatyn iri qaıratker tulǵa dárejesine jetedi.

Basbaı Sholaqulynyń jeke adamdarǵa jasaǵan jaqsylyqtary men zattyq kómekteri kúndelikti ómirde san márte qaıtalanyp jatatyn qubylys ispetti edi. Sondyqtan da, Biz Basbaı baıdyń el attaǵan iri isterge kómek qolyn sozǵan jomarttyǵyn sóz etpekpiz. 1941 jyly ol shetelde turyp-aq, qazaq baýyrlary qan keship jatqan Ekinshi dúnıejúzilik soǵys maıdanyna 500 atty er-turmanymen jiber­edi. Bul týraly jazýshy Zeınola Sánik zertteý maqalasynda dáıekti derekter keltirgen. «Sovet úkimetine bes júz atty er-turmanymen jetkizip berýge jaýapty bolǵan Qaldybaı degen aqsaqalmen jolyqtym. Qaldekeń: «Eı, Zeınolla! Lenıngradtaǵy bir murajaıda Basbaı týraly qujattar bar. Sonyń sýretterin aldyr­sańshy», - dep ótinish aıtyp edi...» - dep jazady jazýshy aǵamyz. Osy Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde, 1940 jyly Japonııamen soǵysyp jatqan Qytaı armııasyna da 200 atty kómekke ataǵan.

Basbaı atamyzdyń márttigin álemge áıgilep, dańqyn shyǵarǵan taǵy bir oqıǵa jeke ózi aqsha shyǵaryp soǵys ushaǵyn satyp alýy edi. Keńes odaǵy jáne Qytaı eliniń aralasýymen Koreıa túbeginde tutanǵan soǵysqa (1950-1953) Qytaıda búkil el boıynsha kómek ataý naýqany bastalady. Ataqty baıǵa qol jaıa kelgen úkimet adamdaryna asqan jomarttyǵyn tanytyp soǵys ushaǵyn alyp berýge ýádesin berip qaıtarady. Mine, sol 1951 jyly Soltústik Koreıaǵa kómekke ataǵan ushaqqa ketken Basbaı baıdyń malynyń tizimi saqtalǵan. Oǵan 4 myń qoı, 100 jylqy, 100 sıyr, 100 túıe, 100 sári altyn ataǵan eken. Yrysy shalqyǵan baıdyń sol ushaq satyp alýǵa ketken shyǵynynyń orny úsh jyldyń ishinde qaıta tolypty. Basbaı Koreıaǵa ushaqty syılaıtyn kezde, soǵys ushaǵy degen nárseni ózi kózimen kórmekshi bolyp áýejaıǵa kelgen soń: «Áttegen-aı, mynadaı ekenin bilgende ekeýin syılasam bolǵandaı eken, qos aqqýdaı birge ushyp, birge qonatyn», - depti. Sol joly mıllıardtar elinen tek eki adam ǵana ushaq ataǵan. Biri - qazaqtyń baıy Basbaı bolsa, ekinshisi qytaılyq baı káspker Chań Shıańıý.

Búgingi kúni qazaq baıynyń osy erligin ulaǵattap, eske alyp turý úshin Basbaıdyń kómekke ataǵan soǵys ushaǵyna uqsas tıptegi ushaqty Shaǵantoǵaı aýdanyndaǵy alańǵa kórmege qoıǵan. Al Qytaıdyń Lııaýnyń ólkesiniń Koreıamen shekaralas Ganduń degen qalasynda da Basbaıdyń úlken sýreti qoıylǵan. Sýrettiń aıaq jaǵyna «Koreıaǵa soǵys ushaǵyn syılaǵan qazaqtyń úlken baıy Bashbaı Sholaquly» dep jazylǵan eken.

Basbaı Sholaquly　óziniń aýyl-aımaǵynyń da qoǵamǵa, halyqqa asa zárýlik týdyryp otyrǵan áleýmettik salasyn únemi qoldap otyrdy. 1936 jyly ol týǵan aýylyna aǵartý isin damytý úshin, mektep salýǵa 500 qoı ataıdy. Dál osy jyly Tarbaǵataı elektr stantsııasyn salýǵa 700 qoı, 70 jylqy, 70 sıyrdyń qarjysyn beredi. 1941 jyly 5500 ıýan (on myń qoıǵa teń) qarjy atap, Sháýeshek-Shaǵantoǵaı tas jolyndaǵy Emil ózenine kópir salǵyzdy. 1945 - 1947jyldary ol Qytaıdaǵy qazaqtar turatyn úsh aımaqtaǵy azattyq tóńkerisine 1000 qoı, 100 sıyr, 250 at jylý ataıdy.

Basbaı osynshama ataq, dańqy shyqqanyna qaramastan ómirde qarapaıym, halyqpen etene jaqyn júretin, astamdyǵy joq, peıili keń jan bolǵan. Sondyqtan da Qytaı bıligi halyq arasyndaǵy zor bedeli men qoǵamǵa sińirgen eleýli eńbegin eskerip, Basbaı Sholaqulyna 1945- 1952 jyldar aralyǵyndaǵy ótpeli kezeńderde Tarbaǵataı aımaǵynyń (7 aýdany bar) ákimi, sot mekemesiniń bastyǵy sekildi jaýapty qyzmetterdi usynady.

Basbaı Sholaquly 1953 jyly 4 qarashada Qytaıdyń ishki qalalaryn aralap júrip tosyn naýqastan Hańjý degen qalada qaıtys bolǵan. Súıegi arnaýly ushaqpen Shynjańǵa jetkizilip týǵan aýylyna jerlenedi.

Ókinishke oraı keıingi jyldary Basbaıdyń artynda qalǵan urpaqtary bul mol baılyqtyń eshbir ıgiligin kóre alǵan joq. 1958 jyly Qytaıda baılardyń malyn tárkileý bastalady. 1966-1976 jyldar aralyǵyndaǵy «Mádenıet tóńkerisi» dep atalǵan zor naýqanshyldyqta «baılardy qurtý» saıasaty tipten qatal júrgizildi. Osy kezde Basbaı otbasy da qýǵynǵa ushyrap kóp jábir tartady. Ashtyq pen panasyzdyq, qatań baqylaý astyndaǵy aýyr eńbek dińkeletken urpaqtary kedeıshilikten kúnderin áreń kóredi. Tek, 1976 jyldardan keıin ǵana Basbaıdyń jazyqsyz jazalanǵan urpaqtary aqtaldy. Sýrette: Basbaı Sholaquly Tarbaǵataı aımaǵynyń ákimi bolyp turǵan ýaqyttaǵy qoly qoıylyp, móri basylǵan buıryq qaǵazy. Baqytjol Kákeshuly