Soǵys tehnıkasyna aqshalaı kómek bergen baıanaýyldyq qarııa
PAVLODAR. KAZINFORM — Soǵys jyldary Qazaqstan halqy áskerı tehnıka jasaýǵa 480,3 mln som qarjy qosqan. Bul qatarda Ertis-Baıan óńirinen maıdanǵa qarjylaı kómek bergen azamattar da jeterlik.
ІІ dúnıejúzilik soǵys tarıhyn paraqtasaq, sol jyldary respýblıkamyzda tankiler men ushaqtar jasaý úshin aqsha jınaý qozǵalysy júrgizilgeni belgili. 1941 jyly kúzde BLKJO (Búkilodaqtyq Lenındik Kommýnıstik Jastar Odaǵy) atyndaǵy tank kolonnasyn qurýǵa qarjy jınaý bastaldy.
Nátıjesinde 1942 jyly armııa qazaqstandyq komsomoldardan 45 jańa tank aldy. 1942-1943 jyldary halyqtan jınalǵan qarjyǵa 10 tank kolonnasy, birneshe avıatsııa eskadrılıasy, torpedalyq katerler men jeke ushaqtar jasaldy. Jalpy, soǵys jyldary Qazaqstan halqy áskerı tehnıka jasaýǵa 480,3 mln som qarjy qosty.
Tarıhı derekterge den qoısaq, 1942 jyly KSRO-da bir tankti jasaýdyń shyǵyny — 193 myń som, Il-4 ushaǵy 500 myń som bolǵan eken.
Qazaqtyń belgili balýany, álem chempıony Qajymuqan Muńaıtpasov tank jasaý qoryna jeke qarajatynan 100 myń som ótkizgen. Maıdanǵa kómek bergen mundaı erler Qazaqstannyń qaı túkpirinen bolsa da tabylyp jatty.
Máselen, Baıanaýyl aýdanyndaǵy «3-besjyldyq» kolhozynyń 75 jastaǵy qart múshesi Molsha Shaǵalın tank jasaý qoryna 50 myń som ótkizipti. Molsha ataıdyń el ıgiligi úshin jasaǵan eńbekterin Baıanaýyldaǵy jerlesteri áli kúnge deıin ańyz qylyp aıtyp júredi.
Bizge bul derekterdi Ekibastuz qalalyq «Otarqa» gazetiniń redaktory, qalamger Janargúl Qadyrova usyndy.
Molsha Shaǵalınniń ákesi Shaǵalanyń Alashtyń ardaqty aqyny Sultanmahmuttyń:
«Shyqaı men Shaǵala,
Qoıyń ketti baǵana.
Tepeń-tepeń etesiń,
Qoıyńa qashan jetesiń?» dep keletin alǵashqy óleńiniń keıipkeri ekeninen kópshilik habardar. Sol kezde Sultanmahmut Toraıǵyrov 6 jasta bolǵan eken.
Molsha Shaǵalınnyń ómir jolyn Qalmuqan Isabaev óziniń «Lena qyrǵynynda bolǵan baıanaýyldyqtar» atty eńbeginde tolyq sıpattaıdy.
Jazýshynyń áńgimeleýinshe, 1915 jyly Baıanaýyldyń jigitteri aǵylshyndar Ekibastuzdy ashatyn bolypty degendi estip, osynda keledi.
— 1918 jyldyń kókteminde Ekibastuzda úlken mıtıng ótedi. Tsarev pen Egeýbaev sóz sóılep, Keńes ókimetin jarııalap, aǵylshyndardy ken basynan qýyp shyǵady. Molsha balasy Ybyraı ekeýi biri shahter, ekinshisi ottyqshy bolyp isteıdi. Ol kezde Ekibastuzdy ashtyq jaılaǵan. Kópshilik «Lenın bizdi bul qalpymyzda qaldyrmaıdy, jaǵdaıdy túzeıdi» dep sendi. Aıtqandaı-aq, 1919 jyldyń qysynda Eńbek pen Qorǵanys Keńesiniń arnaýly qaýlysymen Ekibastuzǵa kóp kómek kórsetiledi. Azyq-túlik jetkiziledi, — deıdi Janargúl Qadyrova.
1918 jylǵy aqpannyń bas kezinde Molsha balasy Ybyraıdy jumysqa attandyryp turyp:
— Tynym degendi bilme, qaraǵym, — deıdi, — búgingi tabysymyz túgeldeı Qyzyl Armııaǵa kómekke barady.
Ekibastuzdyqtardyń sol kúngi eńbegine tıgen 35 myń somǵa astyq satyp alyndy da, Máskeýge jóneltildi (Ombynyń «Sovetskaıa step» gazeti, 1920 jylǵy 7 aqpan).
1929 jyly Molsha aýylynyń ózindeı kedeı-kepshigimen bas qosyp seriktik qurysty da, ortaǵa bir túıe, eki ógiz jáne bir sıyr qosty.
1936 jyly Qyzylshilik qonysynda úshinshi besjyldyq atyndaǵy kolhozdy uıymdastyrǵanda Molsha alǵashqy múshelerdiń biri bolyp kirip, ortaǵa tórt qara berdi. 1939 jyly eki bıesinen aqbaqaı qulyn týdy. Sol jyly eki arǵymaq ósirip jatqanyn aıtyp, Voroshılovqa hat jazyp, «bolshevık Molsha» dep qol qoıdy.
Kelesi jyly Molsha Búkilodaqtyq aýyl sharýashylyq kórmesine qatysyp, Máskeýge eki atyn da ala bardy. Ekeýine de «Baıan» degen at berilgen edi.
Attarynyń kórmede joǵary baǵa alǵany sonsha, KSRO Baılanys halyq komıssarıaty sol jyly Molshanyń attary beınelengen pochta ashyqhatyn (otkrytka) shyǵardy.
Al 1942 jyly búkil keńes halqy tank kolonnasyn jasaýǵa jumylǵanda Molsha balalaryn jınap alyp, biz de úles qosýymyz kerek deıdi. Sóıtip 50 myń som qarajat qosyp, I. V. Stalınge bylaı dep hat jazady:
«Men tank kolonnasyn jasaýǵa belsene qatysýdy ózimniń azamattyq boryshym dep sanaımyn. Tank kolonnasyn jasaýǵa bergen qarjymnyń ár somasy qanypezer fashısterdiń basyna oq bop jaýsyn. Sálemmen, bolshevık Molsha».
Kóp keshikpeı baıanaýyldyq qarııa bas qolbasshydan jaýap aldy:
«Qyzyl Armııanyń bronetank kúshine kómegińiz úshin sizge, Shaǵalın joldas, alǵys aıtam. Ózimnen sálem, Qyzyl Armııadan alǵys qabyldańyz. Stalın».
«Pravda» gazetiniń 1943 jylǵy 13 aqpandaǵy sanynda «Baıanaýyl aýdandyq partııa hatshysy Sh. Berdiǵulovtyń „Moskva. Kreml. Tovarışý Stalıný“ degen haty jáne oǵan Stalınniń joldaǵan jaýaby jarııalanǵan.
Al Baıanaýyl aýdandyq «Lenın týy» gazetinde 1944 jyldyń 9 mamyr kúngi sanynda Molsha qarttyń sońǵy on jyl ishinde kolhoz qurylysyn nyǵaıta túsýge óz tarapynan 70 saýlyq, 4 buzaýly sıyr, 6 ógiz, 2 túıe, 34 jylqy bergeni jazylǵan.
Atap óterlik jaıt, soǵys tehnıkasyna qaltasynan qarajat bergen Molshanyń úsh uly birdeı qan maıdanǵa attanǵan.
1900 jyly týǵan Báken Molshauly 1941 jyly soǵysqa attanyp, general Vlasovtyń armııasynda bolyp, keıin tórt jylyn nemis kontslagerinde ótkizedi. 1945-1954 jyldar aralyǵynda Habarovsk ólkesinde Stalın lageriniń zobalańyn keship, keıin aqtaldy. 1985 jyly ómirden ótken.
1904 jyly týǵan Omar Molshauly Volgograd maıdanynda soǵysqan. 1983 jyly dúnıeden ótti.
1911 jyly týǵan Jańabaı Molshauly Dnepropetrovskide, Rýmıanııada soǵysty, beıbit jyldary ustaz bolyp eńbek etti. 1992 jyly kóz jumdy.
Eske sala keteıik, Pavlodarda Mánshúk Mámetova paıdalanǵan samaýyr saqtaýly tur.