Soǵys jyldarynda Atyraý munaı óńdeý zaýyty qalaı salynǵan
ATYRAÝ. KAZINFORM — Atyraý munaı óńdeý zaýytynyń irgesi soǵys jyldarynda qalanǵan. Bul — elimizdegi eń alǵashqy munaı óńdeıtin kásiporyn.
«Asa qupııa» tańbasy bar qaýly
Atyraý munaı óńdeý zaýytynyń baspasóz qyzmeti usynǵan aqparatqa qaraǵanda, KSRO memlekettik Qorǵanys komıteti 1943 jyldyń 14 sáýirinde № 3181 qaýly qabyldaǵan. «Asa qupııa» tańbasymen belgilengen qaýlyda 4 munaı óńdeý zaýytynyń qurylysyna alań daıyndaý aıtylǵan.
Sonyń biri — burynǵy Gýrev qalasyndaǵy munaı óńdeý zaýyty. Jańa óndiris orny bastapqyda № 441 zaýyt dep atalǵan. Óndiris ornyna Jaıyq ózeninen eki jarym shaqyrym qashyqtyqtan alań daıyndalǵan.
Jańa zaýyttyń tehnıkalyq jobasyn amerıkalyq «Badjer jáne uldary» kompanııasy ázirlegen. Bul jobaǵa túzetý engizý KSRO Munaı ónerkásibi halyq komıssarıatynyń № 1 tresiniń, al jergilikti jaǵdaıǵa yńǵaılaý «Embimunaıjoba» kásipornynyń mamandaryna júktelgen.
Munaı óńdeý zaýytynyń qurylysy KSRO ІІHK Aerodromdyq qurylys bas basqarmasynyń 3-shi basqarmasyna júktelgen.
Gýrevke 1943 jyldyń 18 mamyrynda kólik tehnıkasy men Aerodromdyq qurylys bas basqarmasynyń qyzmetkerleri bar alǵashqy eshelon kelgen. Qurylys basqarmasyna ınjener, podpolkovnık Ivan Romanovskıı jetekshilik etken.
— Taqyr jer. Tegis betinen kógal ataýlynyń bárin óshirip tastaǵan. Bul óńirdegi tabıǵattyń ǵumyrnamasynan múldem syzylyp tastalǵandaı, shóp te, aǵash ta joq. Kúnniń ystyǵynan kúıip ketken osy sor óńirge soǵys kúnderi zaýyt pen janyna qala salý kerek. Biraq munda úı salýǵa qajet tas joq. Tek shań men tuz ǵana. Alaıda zaýytty salý jáne iske qosýdy tez atqarý kerek. Basqa amal joq, — dep jazypty óziniń esteliginde Ivan Romanovskıı.
1944 jyly zaýyt qurylysy qarqyndy júrgizilip, sheshýshi kezeńge aıaq basqan. Sol kezde qurylys jumystaryna 10 myńnan astam adam tartylǵan.
Jylý elektr ortalyǵy, sý bógeti, sý taratqysh, tazartqysh nysandar, káriz jáne jylytý jelileri, turǵyn úı qalashyǵy salynǵan.
— Tehnologııalyq qondyrǵylar turǵyzyldy. Jeltoqsannyń alǵashqy kúnderinen sý bógetinde, JEO-da, sýmen jabdyqtaý jáne káriz júıelerinde qurylǵyny keshendi synaqtan ótkizý, iske qosý, jóndeý jumystary bastaldy. 1945 jylǵy 1 qańtarda zaýyttyń jylý-elektr ortalyǵy paıdalanýǵa berildi. Osy jyly tehnologııalyq qondyrǵylardyń, turǵyn úılerdiń, zaýyttyq jáne mádenı-turmystyq maqsattaǵy nysandardyń qurylysy qarqyn aldy. Peshnoı aralyndaǵy nysandardyń, zaýyt pen atalǵan aralǵa deıingi munaı qubyrynyń, munaı qabyldaýǵa arnalǵan rezervýarlyq parktiń qurylysy jedeldetildi. Tehnologııalyq qondyrǵylardy montajdaý, ashanany, órt sóndirý deposyn, basqarma ǵımaraty men hımııalyq zerthanany salý qarqyndy júrgizildi. Jańa qalashyqtyń qurylysy 18 aıda salyndy, — delingen zaýyt usynǵan aqparatta.
Alǵashqy janarmaı qashan alynǵan?
Zaýyttyń alǵashqy janarmaıy 1945 jylǵy 8 qyrkúıekte óndirilgen. Sol kezde № 441 zaýyttyń ónim óńdeý qýaty 800 myń tonnany quraǵan.
— Memlekettik komıssııa 1945 jyldyń 1 qazanynan 17 qarashaǵa deıin zaýytty ónerkásiptik qoldanysqa engizý úshin qabyldaý júrgizdi. Zaýyt quramyna 17 ónerkásiptik nysan, «Turǵyn úı qalashyǵy» shaǵyn aýdany kirdi. Tehnologııalyq qurylǵylar negizgi nysan bolyp sanaldy. Bul — termııalyq krekıng jáne munaıdy tikeleı aıdaý bloktarymen quramdastyrylǵan, katalıtıkalyq krekıng jáne tazalaý, gazofraktsııalyq jáne kúkirtti qyshqyldy alkıldeý qondyrǵylary. Sol zaýytta ortalyq zerthana jumysyn bastady, — dep málim etti zaýyttyń baspasóz qyzmeti.
Máselen, katalıtıkalyq krekıng jáne tazalaý qondyrǵysyn iske qosý úshin 30 sorǵy jabdyǵyn synaqtan ótkizilgen. Týrbokompressorda synaq, 9 reaktorda katalızator júrgizilgen. Atalǵan qondyrǵy 1946 jyldyń basynda tolyq iske qosý, tehnologııalyq rejımge shyǵarylǵan.
Shıkizat qondyrǵysynyń ónimdiligi — jylyna 346 myń tonna bolǵan. Bastapqyda qondyrǵynyń shıkizaty Bakýden ákelingen. Keıin jergilikti munaıdan jasalǵan dıstıllıatqa aýystyrylǵan.
1946 jyly taǵy bir qondyrǵy iske qosylǵan.
Bul — gazofraktsııalyq qondyrǵy. Oǵan jylyna 325 myń tonna shıkizat jetkizilgen. Qondyrǵyda jylyna 83,8 myń tonna avıatsııalyq komponent, 52,6 myń býtan-býtılen fraktsııasy, 6,8 myń tonna ızobýtan, qurǵaq otyn gazy óndirilgen.
Sol jyly qoldanysqa berilgen kúkirtti qyshqyldy alkıldeý qondyrǵysynan birneshe ónim alynǵan.
Jylyna 34,3 myń tonna avıatsııalyq alkıljanarmaıy, 3,8 myń tonna avtojanarmaı komponenti, 12,7 myń tonna paıdalanylǵan býtan-býtılen fraktsııasy, 0,68 myń tonna propan alynǵan. Bul ónimderdi alý úshin jylyna 52,4 myń tonna shıkizat qajet bolǵan.
— Zaýyt 1960 jyldan keıin Atyraý oblysyndaǵy ken oryndarynan óndirilgen aýyr shaıyrly munaıdy óńdeýdi arttyrdy. Sol kezeńde jergilikti munaıy qaıta óńdeý kóleminiń 35-40 paıyzyn qurady. Máselen, 1961 jyly Gýrev munaı óńdeý zaýytynda óńdelgen shıkizattyń 36 paıyzy Embi ken oryndarynan alynǵan. Shyǵys ken oryndaryndaǵy «qara altynnyń» 36 paıyzy, Túrkimen ken oryndarynan alynǵan munaıdyń 28 paıyzy óńdeldi, — deıdi zaýyttan.
Al byltyr Atyraý munaı óńdeı zaýytynda óńdelgen munaıdyń kólemi 5 mln 547 myń tonnadan astam munaı óńdelgen. Bul — rekordtyq kórsetkish.
Bir jylda 5 mln 55 myń tonnadan asatyn taýarlyq ónim shyǵaryldy. Onyń ishinde 1 mln 646 myń tonna avtobenzın, 1 mln 658 myń tonna dızel, 213 myń tonna suıytylǵan munaı gazy, 188 myń tonna áýe otyny bar. Óńirlerge 4 mln 910 myń tonnadan astam ónim jóneltilgen.
Eske sala ketelik, budan buryn tuńǵysh munaı óńdeýshi qazaq áıeli Záýre Qumarovanyń jolyn nemeresi jalǵastyryp júrgenin jazǵan edik.