Soǵys kezindegi Shyǵys Qazaqstan: Kóshirilgen kásiporyn, tyldaǵy tynymsyz eńbek
ÓSKEMEN. KAZINFORM — Surapyl soǵysta jeńis jalaýyn jelbiretýimizge Shyǵys Qazaqstan oblysynyń sińirgen eńbegi, qosqan úlesi orasan. Sebebi qan maıdanda jaýǵa atylǵan árbir úshinshi oq osynda quıylǵan.
KSRO-nyń 300-den astam kásiporny óńirge kóshirilip, halyq tynbaı, sińbirýge de murshasy bolmaı jumys istedi. Kazinform tilshisi bul maqalada UOS jyldaryndaǵy Shyǵys Qazaqstandaǵy ahýalǵa úńilip kórdi.
Qorǵasynnyń qyryq paıyzy óndirildi
Uly Otan soǵysy jyldarynda Shyǵys Qazaqstan oblysynyń quramyna 4 qala, 15 aýdan men 184 aýyl kirgen.
Jalpy sany 537 myńnan astam halqy boldy. Onyń 134 myńy qalalarda turǵan. Óńir aýmaǵynda 528 kolhoz, 7 sovhoz jumys istedi.
Bul tarıhı derekter jınaqtalǵan kitaptar men basylymdar O.Bókeı atyndaǵy Óskemen qalalyq kitaphananyń qorynda saqtalyp tur.
Soǵys qarsańynda oblysta 150-den astam ónerkásiptik kásiporyn jumys istep turdy. Onyń ishinde Lenınogor qorǵasyn jáne Ertis mys qorytý zaýyttary, Lenınogor, Sokolnyı, Zyrıan, Beloýsovka kenishteri, Lenıngrad, Zyrıan baıytý kombınattary sııaqty iri kásiporyndar boldy. Ertis ózeninde birinshi sý elektr stansasynyń qurylysy bastalyp jatqan. Budan bólek, óńirdegi óńdeý, tamaq jáne jeńil ónerkásiptik kásiporyndardyń sany 100-ge jýyqtaıtyn. Al 1941 jyldan Shyǵys Qazaqstannyń ónerkásibi áskerı qajettilikterge aýystyryldy. Bizdegi kásiporyndar KSRO-daǵy qorǵasynnyń 40 paıyzyn óndirdi. Jaýǵa atylǵan árbir úshinshi oq osynda quıylǵan. Oblys halqy maıdandy azyq-túlikpen, kıim-keshekpen, tehnıkamen qamtamasyz etti, — deıdi rýhanııat oshaǵy dırektorynyń orynbasary Janat Jıenbekova.
Soǵys bastalǵanda Shyǵys Qazaqstanǵa KSRO-nyń 300-den astam kásiporny kóshirildi.
Onyń ishinde motor jóndeý jáne elektrotehnıka zaýyttary boldy. Olar áskerı qorǵanys ónimderin, onyń ishinde oq-dáriler men jabdyqtardy shyǵaryp otyrdy.
Tek qalada emes, aýyldarda da halyq jappaı eńbek etti. Qyz-kelinshekter shulyq, qolǵap toqyp, maıdanǵa jiberip otyrdy.
Sol kezdegi zaýyttardyń biri — Óskemen qorǵasyn-myrysh kombınaty qazirgi «Kaztsınk» JShS.
— 1942 jyly Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde «Elektrotsınk» zaýytynyń negizgi jabdyqtary Ordjonıkıdze qalasynan (qazirgi Vladıkavkaz) Óskemenge kóshirilgen bolatyn. 1943 jyly jańa zaýyttyń qurylysy bastaldy. Al 1947 jyly 25 qyrkúıekte alǵashqy elektrolıttik myrysh óndirildi. Bizdiń kompanııa sol burynǵy Óskemen metallýrgııalyq kombınatynyń myrysh zaýyty, — dep habarlady kompanııanyń baspasóz qyzmetinen.
Oblys mýzeılerinde soǵys kezindegi kásiporyndarda túsirilgen sýret joq. Sebebi ol kezde fotoǵa túsirýge qatań tyıym salynypty. Dese de Kaztsınk muraǵatynda birneshe sýret saqtalǵan eken.
Otan úshin ot keshkender
Soǵystan keıingi jyldary Shyǵys Qazaqstannyń týmasy, jazýshy Anatolıı Ivanov «Vechnyı zov» atty roman jazǵan. Onda tyldaǵy aýyr eńbek, qatal klımat, jumys kúshiniń, tamaq pen kıim-keshektiń tapshylyǵy naqpa-naq sýretteledi.
Al shyǵysqazaqstandyq jaýyngerler týraly «Bozdaqtar» kitabyndaǵy derekterge súıensek, óńirden 182 604 adam (Ol kezde Abaı oblysy ShQO quramynda bolǵan — avt. eskertpesi) soǵysqa alynyp, onyń 95 870-i qaza tapty.
Tek soǵystyń 4 aıynda segiz áskerı komıssarıatqa 2471 adam maıdan shebine óz erkimen attanýǵa ótinish túsirgen. Onyń ishinde 194-i áıelder.
— Biz soǵys kezindegi oblystaǵy ahýal men jerles maıdangerler týraly aýqymdy zertteý jumystaryn júrgizdik. Óńir turǵyndary áskerlerdiń barlyq derlik bólimine shashyraı qabyldandy. Túrli shaıqastarǵa qatysyp, naǵyz qaharmandyq kórsetti. Mysaly, Brest qamalyn qorǵaýshylardyń arasynda Shyǵys Qazaqstannan júzden astam adam boldy. Olardyń kóbisi aqtyq demi qalǵansha shaıqasyp, jaý shabýylyn toıtaryp baryp kóz jumdy, — deıdi Janat Jıenbekova.
Qazaqstanda qurylyp jatqan áskerı bólimderge shyǵysqazaqstandyqtar da kóptep alyndy. Uly Otan soǵysy jyldarynda barlyǵy 20-dan astam dıvızııa men 50-ge jýyq jeke quram jasaqtalǵan.
Mysaly, 238-shi atqyshtar dıvızııasynyń qataryn Almaty, Semeı, Óskemen qalalarynyń jaýyngerleri toltyrǵan.
Adam qany sýdaı aqqan soǵysta antalaǵan jaýmen aıanbaı shaıqasqan 63 shyǵysqazaqstandyqqa Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen. 45 myńnan astam jaýynger túrli ordendermen jáne medaldarmen marapattaldy.
Eren erligimen kózge túskenderdiń qatarynda Іzǵutty Aıtyqov (1922-1944), Vladımır Myza (1915-1944), Qasym Qaısenov (1918-2006), Qumash Nurǵalıev (1925-1988), Tólegen Toqtarov bar.
— Novgorod oblysy Starorýsk aýdany Borodıno selosy úshin bolǵan urystarda 8-gvardııalyq Panfılov dıvızııasynyń 23-gvardııalyq atqyshtar polkiniń pýlemetshisi Tólegen Toqtarov erekshe kózge tústi. Al Kýrsk shaıqasynda Ulan aýdanynyń týmasy, gvardııa aǵa serjanty Hamza Muhamadıev qaza tapqan vzvod komandıriniń ornyna basshylyqty ózi qolǵa alady. Onyń jaýyngerlerdi sheber úılestirýiniń arqasynda jaý júzdegen tankisinen aıyrylǵan. Hamzanyń ózi tankke qarsy qarýdy qolǵa alyp, segiz tankti joıǵan. Lenıngrad túbindegi jan alysyp, jan berisken aıqastarda Maksım ıÝjakov erlik jasady. Ol aranynan ajal atqylap jatqan jaý dzotyn keýdesimen jaýyp, talaı qarýlasynyń ómirin saqtap qaldy. Osy erligi úshin 1-dárejeli Otan soǵysy ordenimen marapattalǵan, — dep jazylǵan «Bozdaqtar» kitabynda.
Partızan jazýshy Qasym Qaısenovti tanystyryp jatýdyń ózi artyq bolar. Al Іzǵutty Aıtyqov Ulan aýdany Uranhaı aýylynyń týmasy.
1942 jyly soǵysqa attanyp, Kalının, Kýrsk, Volgograd oblystaryn azat etýge qatysqan. Bir ózi 50-ge jýyq fashıstiń janyn jáhannamǵa attandyryp jibergen batyr 1944 jyly maıdan dalasynda qaza tabady.
Dál janynan jarylǵan snarıad eki aıaǵy men bir qolynan aıyryp, dárigerler 12 ota jasap aman qalǵan Qumash Nurǵalıev jaıly ardager jýrnalıst Ýálıhan Toqpataev qalam terbegen.
Onyń soǵystan keıingi jyldaryn ustazdyq jolǵa arnaǵan batyr jaıly «Tulǵa» atty maqalasynda mynadaı úzindi bar:
— Qumashtyń beıbit ómirdegi jolynyń da buralańy kóp. Sarmóńkedegi muǵalim kezinen bastap Boran orta mektebiniń otyz jyl dırektory bolǵan tustarǵa deıin nebir aıtys-tartysty, jazý-syzýdy bastan keshirdi. «Qol-aıaǵynyń joqtyǵyn buldap, úkimet basshylarynyń aldyna kóldeneń túsip jatyp alady, sodan zárezap bolǵan olar mektebine kerek-jaraqty sonaý qıyrdan alǵyzady. Qulqyny zor, bas paıdasyn ǵana oılaıdy» degen sýmańdaǵan sózdi de estigen kózi tirisinde. San márte tergep-tekserildi. Qylmysy bolsa sottalyp ketpeı me?! Qumash mektebi Odaqqa áıgilendi. Úkimet músheleri, mınıstrler ózderi keldi márttikke bas ıip. Ata-ana men shákirt júregine ıneniń jasýyndaı daq túsken joq. Eńbek Qyzyl Tý, Lenın ordenderin halqy taqty onyń óńirine, Halyq muǵalimi atandy. Nurǵalıevsiz muǵalimder sezi ótpeıtin boldy. Súıegi sol mektepten shyqqanda Qumekeńniń qadirin halqy túsingen, búkil aýdan bolyp kúńirenip, aza tutqan.
Surapyl soǵystaǵy batyr babalarymyz ben tyndaı eńbektengen tyl eńbekkerleriniń tartqan taýqymeti men kórgen beınetin elestetýdiń ózi qorqynyshty. Sondyqtan olardyń erligi esh umytylmaýǵa tıis.
Eske sala keteıik, buǵan deıin biz Talǵat Bıgeldınov jaıly týystarynyń estelikterin jarııalaǵan edik.