Slovenııalyqtar basyna kótergen belgisiz batyr «Kasıo Sever» Sabyr Qasymov bolyp shyqty — depýtat
ASTANA. KAZINFORM — Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tarıhynda erligi eren bolsa da, esimi erek dáriptelmeı qalǵan batyrlarymyz az emes. Olardyń kóbi bertinge deıin jalpaq jurtqa beımálim bolyp, iz-túzsiz ketken jaýyngerler tizimine qosyldy. Osyndaı belgisiz batyrlar týraly derekterdi izdep, taýyp, búginde 56 tom eńbektiń jaryq kórýine muryndyq bolǵan «Ardagerler uıymy» RQB Ortalyq keńesiniń tóraǵasy, Májilis depýtaty Baqtyqoja Іzmuhambetov sońǵy jyldardaǵy zertteý jumystary jaıly jańalyǵymen bólisti.
— Ózińizdiń jetekshiligińizben «Qazaqstandyq qaharman maıdangerler» jobasy aıasynda biraz zertteýler júrgizilip jatyr. Jeńistiń 80 jyldyǵy qarsańynda qandaı jumystardy qolǵa alyp jatyrsyzdar? Qandaı jańalyqtaryńyz bar?
— Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemelulynyń tapsyrmasyna sáıkes, biz Uly Jeńistiń 80 jyldyǵyna ázirlenip jatyrmyz. Taıaýda úlken saltanatty is-sharalar ótkeli otyr. Osyǵan baılanysty «Ardagerler uıymy» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigi barlyq aımaqta kólemdi jumystar júrgizip jatyr. Biz — ardagerler uıymy sońǵy jyldary eleýli-eleýli jumystar atqardyq. Sonyń bir-ekeýin aıta ketkim keledi.
Birinshisi aıtsaq, 1943 jyly Slovenııa eliniń fashıster basyp alǵan Pover degen aýdan ortalyǵyna Keńes Odaǵy bir top adamdy erekshe tapsyrmamen jumsaǵan eken. Onda sheni joǵary ofıtser kelýge tıis bolady, bularǵa sonyń kózin joıý tapsyrylady. Bir mergen jigit kishkentaı Pover ózeniniń jaǵasynda aǵashtyń ústinde otyryp sol tapsyrmany oryndaǵan. Biraq nemister oqtyń qaıdan shyqqanyn bilip qoıyp, sol jerde onyń ózin de atyp qulatqan da, óldige sanap ketip qalǵan. Keshkisin sol jerden ótip bara jatqan bir dindar adam sol kisiniń tiri jatqanyn kórip, arbaǵa salyp, betin shóppen jaýyp úıine alyp ketipti. Jaýynger sońǵy kúshin jıyp, óziniń kim ekenin aıtqan, biraq 3-4 kúnnen keıin ómirden ótken. Onyń atyn slovenııalyqtar «Kasıo Sever» dep jazyp alypty. Zertteý barysynda onyń eshqandaı «Kasıo Sever» emes, Soltústik Qazaqstannan soǵysqa attanǵan Sabyr Qasymov degen qazaq jigiti ekeni belgili boldy. Osyǵan baılanysty 2019 jyly Qorǵanys mınıstrliginiń uıymdastyrýymen respýblıkalyq pantıonda mańyzdy shara ótti. Elimizdiń belgili ofıtseri Abaı Tasbolatov ekeýimiz sol Pover eldi mekenine baryp, Sabyr Qasymovtyń beıitine topyraq kapsýlasyn salyp qaıttyq. Sol jerdegi is-shara óte úlken dárejede ótti. Ol esten ketpeıdi. Bizdiń tańǵalǵanymyz — jergilikti halyqtyń elin, otanyn qorǵaǵan adamdarǵa degen aıryqsha qurmeti boldy. Biz barǵanǵa deıin jańaǵy beıittiń basyn ózderi kútip ustap otyrǵan eken. Bul — bir oqıǵa.
Ekinshi bir jańalyqty aıtaıyn, TMD elderi UOS jaıly kitaptardyń baıqaýyn jarııalady. Soǵan Abaı Tasbolatov ekeýimiz «Kazahstantsy v gody Velıkoı otechestvennoı voıny» degen kitapty jazyp tapsyrǵanbyz. Bizdiń «Qaınar» baspasy osy kitap úshin 1-dárejeli dıplommen marapattaldy. Bul baıqaýdy TMD elderi jarııalaǵanymen, halyqaralyq dárejede ótti.
— Jalpy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy otandastarymyzdyń qıly taǵdyryn zertteýge qalaı keldińiz?
— Men soǵys ardageriniń ulymyn. Meniń ákem 1941 jyldan 1945 jylǵa deıin soǵysqan. 36 jyl munaı salasynda jumys istegen adammyn. Qarapaıym burǵylaýshydan mınıstrge deıingi kóterildim. 1995 jyldan bastap ákemniń júrip ótken jolyn zerttep, sol kezdegi elshilikterge ótinish jasap, murajaılardan kóptegen derek jınaqtaı bastadym, el ishinen de derekter jınaldy. Osy derekterdiń barlyǵyn belgili jýrnalıst Jumabaı Dospanov degen azamatqa tapsyrdyq, ol kóptegen kitapty daıyndady. Bul eńbekterdiń redaktory — Qoıshyǵul Jylqyshıev deıtin azamat boldy, ókinishke qaraı ol kisi ómirden ótip ketti. Sol úsheýimiz 30 jyl osy jumyspen aınalystyq.
— Derekterdi jınaýda qandaı qıynshylyqtarǵa tap boldyńyzdar?
— Áýelde derekterdi qazaqstandyqtar úshin ǵana jınadyq, sońynda búkil keńestik ofıtserlerge beıimdep jınaı bastadyq. Mysalǵa bireýin aıta keteıin, «Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi jas qolbasshylar» degen kitapqa 19-20 jasynda polk, batalon, shtabtardy basqarǵan qazaqtardyń esimi kirdi. Bul buryn-sońdy basqa esh jerde jarııalanbaǵan derekter.
Taǵy bir erekshe kitap — «Qazaqstannyń maıdanger áıelderi» degen 6 tomdyq. Osy kitaptyń ishinde qazaqstandyq 7400-den astam qyz-kelinshektiń soǵysqa qatysqany, onyń ishinde 700-den astamy ofıtser bolǵany týraly málimetter engen. Sonda maıdan dalasyna attanǵan árbir 11-shi qazaq qyzy ofıtser bolǵan.
— Qazaqtyń batyr qyzdary degende esimizge birinshi Álııa, Mánshúk, Hıýaz esimderi oralady. Erligi elenbegen, el tanı bermeıtin de batyr qyzdarymyz bolǵan shyǵar?
— Bizdiń «Keńes Odaǵynyń batyry bolmaı qalǵandar» degen de eńbegimiz bar. Bul qyzdarǵa da, er adamdarǵa da qatysty kitap. Bir keıipker, ol qazaq emes biraq, 4 ret usynylyp, batyr ataǵyn ala almaǵan. 9 kisi 3 retten usynylyp, batyr ataǵyn ala almaǵan. Sondaı adamdardyń ishinde 20-dan astam qazaqstandyq bar. Oǵan endi túrli jaǵdaı sebep bolǵan, qazir keıbir shyndyqtyń sheti shyǵyp jatyr. Olardyń ákeleri ne týystary Keńes odaǵyna qarsy jumys jasaǵany sebepti de shettetilgen.
— 30 jylda qansha kitap jazdyńyzdar?
— 30 jylda 56 kitap shyǵardyq. Bir atap óterlik jaıt, 2023 jyly Máskeýde «Jas aǵa ofıtserler» degen kitapty tanystyrdyq. Sonda «TMD ardagerleri úılestirý keńesiniń» joǵary dárejeli ofıtserleri túregep turyp tyńdap, qatty rıza boldy. Sebebi bul eńbekterde esh jerde basylmaǵan, baǵa jetpeıtin derekter bar. Sondyqtan bul tek bizdiń Qazaqstan úshin ǵana emes, búkil TMD, Reseı jáne Belarýs elderi úshin asa qajet málimetter. Bul jumys áli jalǵasyp jatyr. Mysaly, bir kezde biz Keńes armııasyndaǵy qazaq ofıtserleriniń sanyn 12 myń shamasynda jınaqtaǵan bolatynbyz, al qazir ol 13 myńnan asyp ketti.
Biz bunda 19-20 jasta ásker basqarǵan jas qolbasshylardy, qyzdarymyzdy, eren erlik kórsetken adamdardy engizdik.
Joǵaryda Keńes odaǵynyń batyry ataǵyna usynylyp, ala almaǵan adamdar jaıly aıttyq qoı. Sol usynylǵan adamdardyń sanyn eseptep qaraǵanda búkil odaqtyń 15 respýblıkasynyń ishinde Reseı men Ýkraınadan keıin Qazaqstan 3-oryn alady eken. Osynyń ózi bizdiń jaýyngerlerdiń qandaı erlikpen soǵysqanynyń birden-bir kórsetkishi dep oılaımyn.
— Bul eńbekter qansha tırajben basylyp shyqqan?
— Biz bul eńbekterdi alǵash Atyraýdaǵy «Atyǵaı» baspasynan azǵantaı ǵana tırajben shyǵardyq. Bıyl 80 jyldyqqa baılanysty Aqparat mınıstri Aıda Ǵalymqyzynyń tikeleı basshylyǵymen birqatar kitabymyz qaıta shyǵyp jatyr. Sol múmkindikti paıdalanyp, biz bul eńbekterdi kitaphanalarǵa, tıisti mekemelerge taratatyn bolamyz.
— Bul zertteýlerdiń, jumystardyń negizgi maqsaty eleýsiz qalyp ketken, erligine tıisti baǵa berilmeı qalǵan batyrlardy dáripteý, keń nasıhattaý ǵoı. Sol mıssııa oryndalyp jatyr ma? Tanylmaı qalǵan azamattar qanshalyqty keń dáriptelip júr?
— Bizge aımaqtardan jıi keletin suranys onomastıkaǵa baılanysty, ıaǵnı soǵysqa qatysqan ákesi, atasynyń atyn mektepke, kóshege berý jóninde usynystar kóp túsedi. Biraq qazirgi tańda onomastıka zańyna baılanysty tártip bar. Jasyratyny joq, biraz jyl buryn osy tártiptiń saqtalmaı qalǵandyǵy da kórinip jatyr. Árkim óziniń aǵaıyny, atasy, ákesiniń atyn tyqpalaǵan, sondyqtan bul tártipke qazir úlken jaýapkershilikpen qarap otyrmyz. Sol sebepti ondaı eren erlik kórsetkeni keıin málim bolǵan adamdardyń esimderi belgili bolý úshin murajaılarda túrli jumystar júrip jatyr. Ony iske asyryp jatqan — «Ardagerler uıymy». Biz atqarýshy organdarmen, Úkimetpen bul máselelerde tikeleı jumys istep otyrmyz.
— Qazir elimizde ardagerlerge barlyq jaǵdaı jasalǵan ba? Sizderdiń uıym tarapynan qandaı qoldaý kórsetiledi?
— Jyl basynda UOS ardagerleriniń sany 126 adam ǵana bolǵan, qazir odan da azaıyp kele jatyr. Men sońǵy 9 jyl osy «Ardagerler uıymyn» basqaryp kelemin, osy aralyqta barlyq ardagerdi turǵyn úımen qamtamasyz ettik. Jyl saıyn kerekti dárejede kómek kórsetildi.
Bir úlken jobany atap ótkim keledi, sol joba aıasynda aımaqtardaǵy kómekke muqtaj ardagerler sol óńirdegi isker adamdarǵa bólinip berilgen. Bul úkimet kómegi emes, jeke kásipkerler. Alǵash ony Atyraý oblysynda bastadyq. Osydan 2 jyl buryn Qyzylorda jáne Soltústik Qazaqstan oblysyn qostyq, taǵy 3 oblysty daıyndap jatyrmyz. Osy joba aıasynda jaǵdaıy qıyn, jasy kelgen adamdarǵa kómek kórsetip otyrmyz.