SQO-daǵy Altyn orda dáýiri eskertkishterin zertteý sensatsııaǵa aınalýy yqtımal
ASTANA. KAZINFORM – 2019 jyldan beri Soltústik Qazaqstan oblysynda Altyn orda dáýiriniń eskertkishi – «Qyzyl oba» qorymyn zertteý júrgizilip keledi. 2021 jyly-aq atalǵan qorymnyń respýblıkalyq mańyzy bar eskertkishter tizilimine qosylý faktisiniń ózi nysannyń mańyzdylyǵynan syr shertse kerekti. Óıtkeni, atalǵan tizimge kirý úshin 3 jyl ýaqyt kútý qajet bolatyn. Ázirshe, «Qyzyl oba» arheologter úshin ústin-ústin tosyn syılar shyǵaryp, túrli saýal týyndatyp jatyr. Osy oraıda Tarıhı-mádenı muralardy qorǵaý jáne qoldaný ortalyǵynyń bólim meńgerýshisi Janat Baımúsenov Kazinform agenttigi tilshisine qazba jumystary men artefaktilerdi tabý qalaı júrgizilgeni jaıly aıtyp berdi.
Tipti sonaý Reseı patshalyǵy kezindegi derekkózderde Ýálıhanov aýdany aýmaǵynda jerleý oryndary ekendigi aıtylady. Remızov, Falk, Mıller bul jerde aqsúıekterdiń qorymy bar ekendigin aıtyp ketken. Keıinirek bul jaıynda Ahmet Baıtursynuly qalam terbese, keńes zamanynda bul máselemen Qazaq arheologııasynyń negizin qalaǵan Álkeı Marǵulan men Kemel Aqyshev aınalysqan edi.
«Qorym úsh oblystyń – Soltústik Qazaqstan, Aqmola jáne Pavlodar oblystarynyń túıisinde, Sileti ózeni alqabynda ornalasqan. Bul jer qıyryna kóz jetpes jazyq dala, jeli de qatty. 2019 jyly Pavlodar pedagogıkalyq ınstıtýty Margulan Sentre mekemesiniń jetekshisi Tımýr Smaǵulov M. Qozybaev atyndaǵy SQMÝ-men birlesip, qazba jumystaryn bastap, jerleý ornyn tapqan-dy. Qazba jumystary qyrkúıek aıynda qolǵa alyndy. Jumystardy nelikten kúzde bastaý týraly sheshim qabyldanǵanyn túsindire de keteıin. Mazardyń ornynda shartty belgi turǵan edi. Ol opyrylyp qulaǵan keze qýys paıda bolyp, odan kirpishter kórinip turdy. Qaza bastaǵan kezde qabirge tap boldyq. Orta jastaǵa er adamnyń súıegin, janynan altyn syrǵa taptyq», - dedi Janat Baımúsenov.
Qysta qazba jumystary toqtatyldy. Al 2020 jyly tarıhı nysan basyndaǵy jumys tolyqqandy qolǵa alyndy. Eskertkishterdi qorǵaý ortalyǵynyń qyzmetkerleri eki apta ishinde shatyr lagerin quryp, keıinnen jergilikti joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri men Margulan Sentre qyzmetkeri keldi. Jan-jaqtaý qaraý barysynda aýmaqta 6 mazardyń ornalasqany anyqtaldy. Bastapqyda birinshi tabylǵan jerleý ornyn zertteý týraly sheshim qabyldandy. Ol kóptegen tosyn syıǵa sep ákelip, biraz dolbar men boljamǵa da túrtki boldy.
«Mazardy tazartý jumystaryn bastaǵan kezde ǵuryptyń qabattan 12 sm bıiktiktegi kirpishterdiń jaqsy saqtalǵanyn kórdik. Jerleý orny tolyqtaı qazyldy. Syrtqy perımetri boıynsha onyń kólemi – 13,2h10,3. Syrtqa qaraǵanda – tórtburyshty, ishi tórtburyshty – 5,9h5,9. Baǵyty ońtústik-batystan soltústik-shyǵysqa – Mekkege qaraı. Qabyrǵasynyń eni tań qaldyrdy – 120 sm-ge jýyq. Jerleý edeni tórtburyshy kirpishpen órilgen. Іshinde kirpishpen qalanǵan baspaldaqpen túsetin 4 qabir tabyldy. Bireýi buǵan deıin aıtqanymdaı er adam, ekinshisi – áıel adamǵa, qalǵany balalarǵa tıesili. Balalardyń biri shamamen 13-14, al ekinshisi 7-9 jasta. Áıel keýdesindegi sábımen tabyldy. Jerleý túrine qaraǵanda er adamnyń erterek jerlengenin baıqaýǵa bolady. Sábıli áıel men balalar ártúrli ýaqytta jerlengen. Onyń qabirinde aǵash qaldyqtary pen metall buryshtamalar qabyldy. Bul múrde salynǵan tabyttyń ilinip turǵanyn bildiredi. Adam qysta ómirden ozǵan kezde múrdeni tabytqa salyp, kún jylynyp jerdi qazýǵa múmkindik bolatyn kóktem aıy týǵanǵa deıin ilip qoıatyn ǵuryp bolǵan. Olardyń ómirden ozýyna qatysty túrli nusqa bar. Mazardyń uzaq saqtalýy men onyń qurylymy aqsúıekter molasy ekendigin bildiredi. Áıelden qola aına tabyldy. Balalardyń biriniń belinen 1337 jyldary shyǵarylǵan 4 altyn tyıyn tabyldy. Bul Altyn ordany Ózbek han bılegen kezeńge tuspa-tus keledi. Múrdeler kenep qapta bolýy, onyń keıinnen shirip ketýi de yqtımal. Munan bólek, kıimderinen altyn japsyrmalar da bolǵan. Tıyndardy qazba jumystarynyń ekinshi aıynda taptyq. Arheologtardyń qýanyshynda shek bolǵan joq. Biz onyń shyǵarylǵan merzimin birden baıqap, sóz qaı dáýir jaıynda bolyp otyrǵanyn túsinemiz», - dedi Janat Baımúsenov.
Arheologter jerleý ornynan tabylǵan muranyń Altyn orda dáýirine tıesili ekendigin kirpishten birden baıqaǵan. Tek sol dáýirde ǵana kirpishti sharshy pishinde quıǵan bolatyn. Olar óndiris tehnologııasy boıynsha biregeı sanalady ári kútkenińnen áldeqaıda jeńil bolyp shyǵady. Myqty, uzaq ýaqytqa tózimdi ári jaqsy saqtalady.
«Soltústik Qazaqstan – bul negizinen jaılaý, turaqty qonystar bolmaǵan degen senimdi úırenip qalǵanbyz. Al bul jerden mazar tabylyp otyr. Olardy qystaýda nemese turaqty turatyn jerde ǵana turǵyzǵan. «Kirpishti qaıda jasaǵan?», «Olardy qaıdan alyp keldi?» degen saýaldarda birden týyndaıdy. Mazardan 50 metr jerde tabıǵı tereńdeý jer bar, ony qazaqtar saı dep ataıdy. Ony zertteı kele, bir bóliginiń qoldan jasalǵanyn anyqtadyq. Formasy óte túzý bolyp shyqty. Mazardy qazý barysynda qabyrǵasynyń ortasynda óte kóp shyǵyr tabyldy. Olardy shoı taspen toltyrýǵa paıdalanǵan. Jasandy saıdyń janynan kirpish synyqtary da tabyldy. Biz shyǵyrdy saıdan sý alý úshin qoldanylǵan dóńgelekte kádege jaratqan degen nusqaǵa peıil tanytyp otyrmyz. 2022 jyly maqsatty túrde qonys oryndaryn izdedik. Margulan Sentre toby mazardan ońtústikke qaraı, Sileti ózeniniń boıynda kirpish quıatyn sheberhana ornyn tapty. Onyń aýdany óte kólemdi. Bul jaıt sheberhananyń birnesheý bolǵandyǵyn bildirse kerek. Pesh, onyń negizin taptyq. Sol jerden topyraq pen kirpish shyǵarýǵa qajetti ózge de zattar alynǵan. Mazar men sheberhana bar. Al adamdar qaıda turǵan? Bıyl da izdeý jumystary júrgiziledi. Eger qonys ornyn tabar bolsaq, onda bul Qazaqstan tarıhyndaǵy betburysty kezeń bolary haq. Óıtkeni, biz qalalar elimizdiń tek ońtústiginde bolǵan degenge ǵana moıynsynyp úırengenbiz», - dedi ortalyq ókili.
Ǵalymdardyń boljamynsha, dál osy jerde Petropavl qalasynan 750 shaqyrym jerde, Saryarqa tósiniń eń qıyr soltústik ólkesinde Altyn ordanyń áli kúnge beımálim mádenı jáne saıası ortalyǵy bolǵan.
«2021 jyly eskertkishterdi mýzeıge túrlendirý jumystary júrgizilgen bolatyn. Sol ýaqytta biz qorym sharshy dep oılaǵan edik. Qabyrǵasynyń eni, kirpish pishini jáne qurylys túrine qaraı ol Joshy han, Áýlıekól kesenelerine birshama uqsas. Bul jaıt ta qorymnyń aqsúıekterge tıesili ekendigin dáleldeıdi. Daıyndyq barysynda tuǵyrbet alań taptyq. Onyń tómengi qabaty óńdelmegen, al tómengi qabaty kúıdirilgen kirpishpen órilgen. Barlyq faktor jıyntyǵy munyń Shyńǵys urpaǵyna tıesili aqsúıekterdiń qorymy ekendigin jáne Altyn orda soltústik aımaqta tek qana jaıylym retinde paıdalanbaǵandyǵyn bildiredi. Múmkin, bul onyń beımálim jáne saıası ortalyǵy shyǵar», - dep atap ótedi ol.
Taǵy bir qyzyqty fakti – mazar Mekke jaqqa qarap tur. Bul - Islamǵa tán dúnıelerdiń biri. Degenmen, tabylǵan artefaktiler putqa tabynýshylyq bolǵanyn aıǵaqtaıdy. O dúnıede qajet bolatyn nemese ol jaqqa ótýge septigin tıgizetin zattar birge jerlengen. Al Islamda ólgen adamnyń qabirine bógde zattar salýǵa bolmaıdy. Bálkim putqa tabynýshylyqtan tolyq arylmaǵan, degenmen Islamǵa kóshý endi bastalǵan kóshpeli kezeń bolýy da yqtımal.
«Qyzyl obanyń» taǵy bir qupııasy – arheologtardyń qabyrǵanyń joǵary jaǵynan esik ornyn taba almaýy. Ne ol tym joǵaryda, ne shaǵyn esik túrinde bolǵan nemese adamdar múrdeni jerlep, ústinen mazar salǵan.
«Qazir mazardyń ústinde angar sııaqty qurylys tur. Biz eskertkishtiń saqtalǵanyn qalap otyrmyz. Jáne de oǵan múmkindik boldy. Bir kezderi syrtqy faktorlardyń áserinen qorǵaý úshin japtyq ta, ǵalymdar da, týrıster de qabyrǵasyn búldirmeýi úshin ishine baspaldaq jasadyq. Angardyń eskertkishi esh zııany joq. Bul mazardy barynsha saqtaýǵa septigin tıgizdi. Ol jerde mazar áli bar. kirpishten salynǵan belgisiz jerústi qurylysyn taptyq. Eskertkishti Botaı sııaqty uzaq zertteýge týra keletin shyǵar», - dep esepteıdi Janat Baımúsenov.
«Qyzyl obanyń» arheologııalyq qundylyǵy jaıly buǵan deıin arheolog, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, M. Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan ýnıversıteti Arheologııa oqý-ǵylymı ortalyǵynyń jetekshisi Anatolıı Pleshakov ta aıtqan bolatyn. Ol aýqymdy qazba jumysyn júrgizý qajettigine nazar aýdartqan-dy.
«Sol bir kezeńdi túsiný úshin aýqymdy qazba jumysyn júrgizý qajet. Ol jaıynda biz ózge aýmaqtardy zertteýden bilemiz. Endigi ýaqytta oblysymyzda da tereńirek bilý múmkindigi týyp otyr. Bul aýqymdy qazba bolady. Bizdiń tapqanymyz – bul tek bastamasy, ol jaqta istelinýi tıis dúnıeniń bir túıiri ǵana», - dedi ǵalym.
