Siz maǵan óz ana tilinde qansha bala sóıleıtinin aıtyńyz, men sonda sizge ulttyń bolashaǵy týraly aıtyp bereıin ? A. Aıtaly

ASTANA. Qańtardyń 21-i. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ -Elbasynyń bastamasymen qurylǵan Memlekettik tildi damytý prezıdenttik qory ótken jyldyń sońyna qaraı ǵana jumysyn bastaǵan eken.

Az ғana ýaқyt ishinde atalғan қor bıylғy jyly atқaratyn josparlaryn aýқymdandyryp, bekem iske kirisetindeı syңaı tanytyp otyr. Қazirdiң өzinde Қordyң қamқorshylyқ keңesi құrylғan. Oғan Memlekettik hatshy Қanat Saýdabaev tөraғalyқ etedi. Jaқynda Prezıdenttik қor men «Nұr Otan» HDP arasynda Til saıasatyndaғy birlesken қyzmet týraly memorandým da jasaldy. Endigi kүni til mәselesine baılanysty қoғam arasynda yntalandyrý sharalaryna pәrmen berileıin dep otyr. Қordyң ұstanғan maқsat, mұraty da aıқyn ? eң bastysy til salasyndaғy memlekettik organdardyң jұmysyn қaıtalamaı, қoғam arasynda қazaқ tiliniң bedelin arttyrýmen shұғyldaný, әkimshilik resýrstarsyz-aқ jaңashyldyқ izdenisterimen қoғamdy baýraý. Osyғan oraı, Memlekettik tildi damytý prezıdenttik қory қazaқ tiliniң damýyna baғyttalғan jobalarғa birneshe baıқaý өtkizetindikterin jarııalady. Arnaıy baspasөz mәslıhatyn өtkizip, onda Prezıdenttik қor tөraғasy Berik Әbdiғalıev, Қordyң қamқorlyқ keңesiniң mүsheleri Қýanysh Sұltanov, Amangeldi Aıtaly өz oılaryn ortaғa saldy. Aldymen til taқyrybyndaғy baıқaýlarғa toқtalyp өtsek. Birinshi, Prezıdenttik қor қazaқ tiliniң deңgeıin kөterý, mәdenı-rýhanııatyna dem berý maқsatynda қazaқ tiliniң damýyna, patrıottyқ sezimdi nyғaıtýғa, Қazaқstannyң myzғymastyғyna үles қosatyn jobalarғa arnaıy grant taғaıyndaıdy. Baıқaýғa ғylymı ұjymdar, үkimettik emes ұıymdar men қoғamdyқ birlestikter, jekelegen tұlғalar, tipti memlekettik organdar da atsalysa alady. Toқsan saıyn өtkiziletin baıқaýdyң jүldelik қory 100 myң teңgeden 300 myң teңgege deıin bolyp otyr. Ekinshi, baıқaý «Bereke men birliktiң tili ? қazaқ tili» atty eң үzdik jarnamaғa jarııalanady. Baıқaýғa қatysatyn jarnama қazaқtyң tiliniң «Bereke men birliktiң tili» ekendigin baıandaýy қajet. Sol sekildi jarnamany kөrgen nemese estigen jan birden қazaқ tili týraly jyly pikirge bөlenýi tıis. Osy maқsattaғy beınerolıkter, sýretter men plakattar sәýirdiң 15-ine deıin қabyldanady. Baıқaý jeңimpazdaryna 300 myң teңgege deıin syıaқy beriledi. Үshinshi, «Orys tildi basylymdar arasynda memlekettik tildi dәriptegen үzdik maқala» atty baıқaý ұıymdastyrylady. Bұғan қatysýshylar қazaқ tiliniң қoғam tұtastyғynyң kilti ekenin ashyp kөrsetýleri kerek. Sonymen birge, maқala orystildi қaýymdy қazaқ tilin үırenýge shaқyrýy tıis. Қatysam deýshiler өz materıaldaryn maýsymnyң 15-ine deıin jiberse, jeңimpazdar maýsymnyң 28-i, baspasөz kүninde marapattalatyn bolady. Bұndaғy syıaқy қory da 300 myң teңgege deıin bolady. «Қazaқ tilin үıretýdiң eң үzdik әdistemesi» atty taғy bir baıқaý bұl tildi tıimdi әdispen үıretýdiң әdistemesin anyқtaý maқsatynda ұıymdastyrylady. Al sarapshylar jeңimpaz dep tanyғan joba қor tarapynan kitap nemese қajetine қaraı arnaıy dıski bolyp kөp danamen jaryқ kөredi. Besinshiden, Memlekettik tildi damytý prezıdenttik қorynyң arnaıy syılyғy da taғaıyndalatyn bolady. Ondaı syılyқ қazaқ tiline, қazaқ ұltynyң mүddesine қyzmet etken, өmirin osy jolғa arnaғan jekelegen tұlғalarғa jyl saıyn bes atalym boıynsha beriledi. Jүldeniң jalpy қory 2 mln. 500 myң teңgeni құraıdy. Қoғam nazaryn aýdarýғa baғyttalғan taғy bir baıқaý «Қoғamdyқ til ınspektsııasy» fotobaıқaýy bolyp otyr. Bүgingi kүni fotobaıқaýdy respýblıkalyқ «Aıқyn» gazetimen birlesip өtkizý týraly kelisim jasalғan. Osy baıқaýғa kez-kelgen қarapaıym oқyrman қatysa alady. Қatysýshy өzi tұrғan aýmaқta kөshelerdegi jarnamalar men bılbordtarda memlekettik tilde jazylғan қatelerdi fotoғa tүsirip, ony gazet redaktsııasyna jiberýi tıis. Toқsan saıyn өtkizýi josparlanғan bұl baıқaýdyң jүldelik қory 50 myң teңgege deıin bolady. Prezıdenttik қor bastamashy bolyp otyrғan bұl baıқaý sharalary қazaқ tiliniң memlekettik til mәrtebesin alғanyna 20 jyl tolýyna oraı ұıymdastyrylýda. Al қomaқty jүldelik syıaқylardy құraıtyn baıқaýlardyң қoғamғa berer әseri de mol bolary sөzsiz. Degenmen de, өtken 20 jylda til mәselesinde jetpegen jetistikterge birden sekirip shyғamyn deýge de bolmas. Osy үshin de tildiң tartymdylyғy, talaptylyқ, yntalylyқ jәne қoғam sұranysyn týdyrýshylyқ sharalaryna қordyң bet bұrýy құptarlyқ jaıt. Jalpy, til mәselesine қatysty bүgingi kүnge deıin aıtylmaғan sөz қalmaғan sekildi. Biraқ nәtıjege kөptiң kөңili tolmaıdy. Sondyқtan da, bұdan keıin sol olқylyқtardyң ornyn toltyrý үshin Prezıdenttik қordyң keshendi қadamdarғa barýyna týra keledi. Bұndaı basa nazar aýdarýғa tұrarlyқ shara týraly baspasөz mәslıhatynda Amangeldi Aıtaly da aıtyp қaldy. Onyң өzi negizinen tildiң әleýmettik problemasyna jәne balalar әdebıetine қatysty bolyp otyr. «Meniң oıymsha, til saıasatynyң negizgi ortasy otbasy bolýy tıis. Bұl tұrғydan kelgende, balalardy oқytý, balabaқshada, mektepte joғary oқý oryndarynda memlekettik tilge basymdyқ berýdiң jөni bөlek. Ғylym salasynda, joғary oқý oryndarynda, BAҚ-ta tilge қatysty birshama өzgerister kөrinip tұr jәne jalpy қoғamnyң birtindep memlekettik tilge basymdyқ berip otyrғany, tipti bұl tұrғyda қoғamdyқ ұıymdar men қozғalystar tarapynan қysym kөrsetýler de boldy dep aıtýғa negiz bar. Mysaly, keshegi kүni ғana jaңa tөlқұjatқa baılanysty mәseleni alaıyқ. Zııaly қaýymnyң jedel үnқatýynan, bıliktiң sony dereý sezip, өz қatelikterin tүzetýge kirisýinen қoғamdyқ pikirdiң aıқyn basymdylyқ kөrinisin aңғarýғa bolady. ıAғnı, bir taraptan biz қoғamda alғa jyljýshylyқtar bar dep aıta alamyz. Biraқ, қazaқ tiliniң problemasyndaғy basty nazar aýdararlyқ jaғdaı қaısy? Osyny tereң zertteý үshin memlekettik til mәselesi boıynsha әlemniң birқatar elderindegi jaғdaı jөnindegi әdebıetterdi aқtaryp shyқtym. Osy jaıynda toқtala ketsem. Nege bүgingi AҚSh bilim alý үshin, jұmys isteý үshin, қolaıly өmir sүrý үshin өzinshe bir «Mekkege» aınalyp otyr? Ne sebepti bұlaı? Tipti amerıkandyқtar өz tilderin үıretýge eshkimdi kүshtep otyrғan joқ қoı?! Osy tұrғydan alғanda, әlemdik tәjirıbeniң өzi jұrttyң өmir sүrýge қolaıly, әleýmettik baқýaқyttylyғy saı, zaңdylyқ, tәrtip pen demokratııanyң saltanat құrғan elinde өmir sүrýge ұmtylatynyn kөrsetedi. Sondyқtan da, sondaı elge tartyla otyryp, sol eldiң tiline sөzsiz basymdyқ beredi. ıAғnı, biz өtken 20 jyl boıy shyndyғynda da tildi nasıhattaýғa kөp kөңil bөldik te, tildik mәseledegi әleýmettik өlshemderge jýyқtaғamyz joқ. Mәselen, biz Baltyқ jaғalaýy elderiniң tәjirıbesi týraly kөp aıtamyz. Әrıne bұl elderdegi til saıasatynda belgili bir nәtıjeler barshylyқ. Biraқ, soғan қaramastan «Nege ұltym orys bola tұryp, jarty mln. estondyқtyң tilin үırenýge tıispin? Bұl til maғan ne beredi? Eston tilin bile otyryp, men AҚSh-taғy, Germanııadaғy sekildi aýқatty өmir sүre alamyn ba joқ pa?» degen sұraқtar sol elderdiң қoғamynda әrdaıym týyp otyrady. Estondyқ jәne latvııalyқ mұғalimder men dәrigerlerdiң «Elimdi sүıemin, memleketimdi jaratpaımyn», dep ұran salyp, sherýge shyққany bar emes pe?! Sol әleýmettik sala қyzmetkerleri «meni oқýғa mәjbүrleıdi, oқyp shyққanymmen bұl memlekette қalaı өmir sүremin», degendi aıtady. Sondyқtan da, kez-kelgen қoғamda kez-kelgen problemada әleýmettik mәsele aldyңғy қatarғa shyғady. Osy tұrғydan kelgende azamattardyң belgili bir tildi meңgerýdi taңdaғan kezinde, eң bastysy olardyң sol tildi memlekettik til bolғandyғynan ғana emes, sondaı-aқ sol tildiң әleýmettik basymdyқtary үshin taңdaıtynyn tүsinetin de ýaқyt jetti. Al Қazaқstanda biz osyndaı қazaқ tiline degen basymdyқty әli kүnge jasaı almaı kelemiz. ıAғnı, elimizdegi kez-kelgen azamat қandaı ұltқa jatatynyna қaramastan, қazaқ tili arқyly jaқsy jұmysқa ornalasyp, jaıly өmir sүrýine jaғdaı bolatynyna senýi tıis edi. Biraқ solaı bolmaı tұr ғoı. Shyndyғynda da, azamattyқ pen tildi taңdaýda eң birinshi әleýmettik jaғdaı maңyzdy bolyp otyrady. Sondyқtan da biz bүgingi kүni қazaқ tiliniң mәrtebesin әleýmettik jaғdaılarmen tereң baılanystyrýymyz қajet. Қazaққa da, basқaғa da bұl tildiң bereri, қaıtarymy bolýy tıis. Әrıne, osy tұrғydan alғanda Prezıdenttik қor aldaғy ýaқytta қajetti baғdardy belgileýi shart. Til problemasy қoғamnyң barlyқ қatynasymen bir jıyntyқta қaralýy қajet», dedi A. Aıtaly. Onyң aıtýynsha, Prezıdenttik қordyң aldaғy jұmysynda basa nazar aýdaratyn taғy bir mәsele қazaқ tilindegi balalar әdebıetine қatysty bolýy tıis. Өıtkeni ұlttyң bolashaғy tilinde bolatyn bolsa, eң aldymen sol tildi saқtaıtyn ұrpaққa jaғdaı jasalýy tıis. «Siz maғan өz ana tilinde қansha bala sөıleıtinin aıtyңyzshy, sonda men sizge ұlttyң bolashaғy týraly aıtyp bereıin. Mүmkin biz barlyқ қarajatty taralý tırajy өte az, bazardaғy құny өte joғary bolyp otyrғan balalar әdebıetine aýdararmyz?! Bұl týraly da oılanýғa týra keledi. Sondyқtan da memlekettik tildi damytý Prezıdenttik қory til problemalary boıynsha әleýmettik, psıhologııalyқ problemalarғa, balalar әdebıetimen aınalysýғa kөbirek үңilse ıgi. Bүgingi Қazaқstan til tұrғysyndaғy osyndaı әleýmettik problemalardy tolyғymen sheshe alatyn deңgeıde», deıdi A. Aıtaly. Osyndaı pikirden keıin Prezıdenttik қordyң jarııalaғan bir baıқaýyn arnaıy қazaқ tilindegi balalar әdebıetine nemese ana tilinde mýltfılmder shyғarýғa қatysty jasaғany dұrys bolatyn edi degen oıғa қaldyқ. Degenmen de, Қordyң grantyndaғy jobalardan bұndaı үzdik bastamalardyң oryn alatynyna da senim bar. Қor tildiң damýyn ұlttyң damýynan bөlek қaramaıdy. Sondyқtan da, tilden basқa ұlttyқ tarıhқa, otansүıgishtikti arttyrýғa baғyttalғan jobalardyң үzdikteri Қor tarapynan қamқorlyққa alynady dese de bolady.