Syr óńirinde kóne jádigerler qalaı saqtalyp júr
QYZYLORDA. KAZINFORM — Syr óńiri erte kezeńnen bastap kóptegen órkenıettiń toǵysqan mekeni retinde belgili. Bul aımaqta oǵyzdardyń ataqonysy — Jankent, saqtardyń bas ordasy — Shirik Rabat, Aqordanyń astanasy — Syǵanaq shaharlary ornalasqan. Oǵan qosa Qarataý qoınaýyndaǵy tastaǵy jazbalar, qazaq halqy úshin qasıetti tulǵalardyń basyna qoıylǵan keseneler men eskertkishter kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzady. Kazinform tilshisi tarıhı muralardyń saqtalý jaǵdaıy, olardyń qorǵalýy jáne jergilikti turǵyndardyń kóne muralarǵa tıgizgen zardaby jóninde oı qozǵap kórgen edi.
Tek belgili shaharlar zertteledi…
Qyzylorda oblysynyń mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasynyń málimetine súıensek, aımaqta 567 tarıhı-mádenı mura nysany memleket qorǵaýyna alynǵan. Onyń ishinde 31-i — respýblıkalyq, 256-sy — jergilikti mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń memlekettik tizimine engizilgen.
Al 280 eskertkish aldyn ala esepke alynǵan tarıhı-mádenı mura nysandarynyń tiziminde tur.
Oblystyq bıýdjet esebinen Bábish mola, ortaǵasyrlyq Jankent, Syǵanaq qalashyqtaryna arheologııalyq qazba jumystary júrgizildi. Osyndaı jumystardyń biri halyqaralyq Túrik akademııasy men Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıteti arasyndaǵy yntymaqtastyq memorandým aıasynda júzege asty.
Al QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń granttyq qarjylandyrýy boıynsha respýblıkalyq bıýdjet esebinen Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýty Jetiasar mádenıeti eskertkishterine jatatyn Qýraıly asar qalashyǵynda qolǵa alyndy.
Syr óńirin kóp zerttegen ǵalym, belgili arheolog Madııar Eleýov óńirde kóne qalalar kóp ekenin aıtady. Degenmen arheologter Jankent, Syǵanaq, Jent, Shirik-Rabat sekildi belgili shaharlardy zertteýden aryǵa asa almaı júr. Al keıbir kóne qalashyqtar kózden tasa qalyp qoıyp jatqan jaıy bar.
Atap aıtqanda, Kókkesene, Aqqorǵan, Meıramtóbe sekildi eski shaharlarǵa áli kúnge deıin durys kóńil bólinbeı keledi. Olardyń túp-tórkinine qashan túbegeıli úńilemiz degen saýal basy ashyq kúıinde qalyp otyr.
Jankent qalashyǵynyń tarıhy tym tereńde. Ol keıingi 20 jyldan beri zerttelip kele jatyr. Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy eń uzaq ári kóp zerttelgen eskertkishterdiń biri saalady.
Alǵashqy zertteýler HІH ǵasyrdyń ortasynda bastalsa, zamanaýı arheologııalyq qazba jumystary 1867 jyly osy Jankentte qolǵa alyndy.
Qaraqshy «arheologtarǵa» kim tosqaýyl?
Álkeı Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýty Astana fılıalynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, PhD Ázilhan Tájekeev uzaq jyldar boıy Syr óńirinde jergilikti kóne shaharlardy zertteý barysynda keleńsiz oqıǵalarǵa kezikkenin aıtady.
«Qyzylorda oblysynyń aýmaǵynda ornalasqan Jent qalasynyń aýmaǵynda úsh adamnyń óreskel áreketiniń ústinen túsken edik. Olar jerdi qazyp, kóne tıyndardy izdep jatqanyn kózimiz shaldy. Bul jaǵdaıdy biz de bekerge qaldyrmaýǵa tyrystyq. Tirligi kúmándi adamdardyń kóligin sýretke túsirip, tıisti shara qabyldaý úshin quzyrly oryndarǵa joldaǵan edik. Ókinishke qaraı, odan eshqandaı nátıje shyqqan joq. Osyndaı keleńsiz kórinisti ejelgi Barshynkent qalasy ornynda da kózimiz kórdi. Sol aýmaqtan eki jigit kóne tıyndardy qazyp alyp jatqanyn sátte nazarymyzǵa ilikti. Aıta ketsek, polıtsııa tarıhı muralardyń zerttelýine kedergisin keltirip, qaraqshylyqpen aınalysqan „arheologtar“ máselesimen jıi betpe-bet kelmeıdi. Sondyqtan tarıhı-mádenı eskertkishterge qatysty zań talabynan habarsyz bolýy múmkin. Sol sebepti óńirlerde atalǵan salaǵa mamandanǵan tártip saqshylarynyń bolǵany durys dep sanaımyn. Bulaı deýimizge sebep bar. Tarıhı muralardy urlap, zııanyn tıgizip júrgen azamattar qolǵa túskende polıtsııa qyzmetkerleri olarǵa qandaı shara qoldanýdy bilmeı jatatyn jaǵdaıy az emes», — deıdi ol.
Petroglıfti zertteıtin maman joq
Sondaı-aq, bizdiń dalamyzdyń basty baılyǵy — taý tastarynda qashap jazylǵan jazýlar ekeni belgili. Qazaq dalasynyń qadym zamannan bergi qalyń qatparly tarıhy bar. Este joq eski kezeńderde bizdiń keń-baıtaq jerimizdi ejelgi adamdar meken etken kórinedi.
Kóne zamannyń kózi tiri kýási sanalǵan kıeli orynnyń biri qart Qarataý ekeni belgili. Ǵalymdardyń aıtýynsha, bul jerdegi adamdar baǵzy zamannan beri qonys etip keledi.
Shamamen 500 myń jyldaı buryn osy mańda adamdar tirshilik etkenge uqsaıdy. Ǵylym tilinde tasqa jazylǵan jazýlar petroglıf dep atalady. Álem ǵalymdary onyń paıda bolý kezeńin sońǵy paleolıttiń keıingi shaǵymen baılanystyrady. Mundaı dúnıeler jer-jahannyń birqatar elderinde kórinis beredi.
Ótken jyldyń qarasha aıynda Qyzylorda oblysy ákimdiginiń arnaıy qaýlysymen Shıeli aýdany Saýysqandyq shatqalyndaǵy petroglıfter kesheniniń qorǵaý aımaǵy bekitildi.
Aldaǵy ýaqytta vandalızmdi toqtatý úshin eskertkish aýmaǵy qorshalyp, arnaıy baqylaýǵa alynady. Saýysqandyq shatqaly Shıeli aýdany aýmaǵynda ornalasqan.
Tarıhshylar vandalızmdi toqtatý úshin eskertkish aýmaǵyn qorshap, arnaıy kúzetshi shtatyn bólýdi usynyp otyr. Saýysqandyq shatqalynda qola dáýiriniń, keıingi ortaǵasyrlyq kezeńniń sýretteri men epıgrafıkasy saqtalǵan.
«Bul dúnıelerdi óner týyndysy retinde qaraýǵa ábden bolady. Esertkishterdegi syzbalar san túrli tásildermen qashalyp, oǵan kóp beıneler salynǵan. Tas ǵasyrdan keıingi kezeńde sana ıeleri ózderiniń tynys-tirshiligi jaıynda tasqa qashap beıneleýdi durys kórgen tárizdi. Onda sharýashylyq, turmys-salt pen jol-joralǵy, dúnıetanym tasqa basylǵan. Eń negizgi kórinister tirshilik ıeleriniń ańshylyq pen balyqshylyq sekildi kásipterge qatysty ekeni kózge kórinedi. Qazaqstanda taý-tasyna qashalǵan 200-den astam beıne bar. Solardyń qatarynda Shıeli aýdanyndaǵy Eńbekshi aýylynan 50 shaqyrymdaı jerde ornalasqan Saýysqandyq petroglıfindegi jazbalardyń aýmaǵy 500 gektardy quraıdy. Ǵalymdar munda 8-10 myńǵa jýyq tastaǵy jazbalar men beıneler kezdesetinin aıtady. Onda buqa, elik beıneleri, jylqy, ań-qustar kórinis tapqan. Bul aýmaqtan 200-deı petroglıf tabylyp otyr. Rýhanı qundylyq ıÝNESKO-nyń dúnıejúzilik muralarynyń aldyn ala tizimine engizilgen. Aldaǵy ýaqytta eskertkishti zerdeli zertteý maqsatynda oblystyq bıýdjetke usynym berildi. Degenmen bizdiń óńirde taý tastaryndaǵy jazbalardy zertteıtin arnaıym amandar joq», — deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń arheologııa jáne etnografııa ǵylymı ortalyǵynyń jetekshisi, arheolog Seıdaly Bılalov.
Ókinishtisi, kúni búginge deıin kóne eskertkishter adamdar tarapynan da joıylýǵa shaq qaldy. Ǵalymdar eski jádigerlerdiń onnan segizi adamdar qolynan búlinetinin tilge tıek etedi.
Qalǵany tabıǵattyń áserinen bastapqy beınesin joǵaltady eken. Saýysqandyq jotasyndaǵy tastaǵy jazbalardyń birshamasyn adamdar qolmen qıratyp búldirgen. Taý basyna barǵan jandar ótkenniń eski shejiresiniń baǵasyn bilmeıdi.
Arheologııa — kóne dáýir men orta ǵasyrdaǵy adamzat qoǵamynyń damý zańdylyqtary men negizgi kezeńderin zertteıtin erekshe sala. Al, tarıhı muralardyń hronologııasyn zerttep, tanýda arheolog mamandardyń eńbegi orasan. Sondyqtan atalǵan salada aýqymdy jumystar júzege asyp jatsa, kóptegen jańalyqtyń beti ashylady.
