Sı Tszınpınniń sapary: Qazaqstandaǵy kezdesýden ne kútemiz
Astanada ótetin Shanhaı yntymaqtastyq uıymy sammıtiniń aldynda Qytaı tóraǵasy Sı Tszınpın Qazaqstanǵa memlekettik saparmen keledi. Jyl saıyn jańa deńgeıge kóterilip kele jatqan eki el qarym-qatynasy odan ári tereńdeı túspek. Bir-birine basty saýda-ekonomıkalyq serikteske aınalǵan qos memlekettiń basshylarynyń kezdesýinde qandaı mán bar? Kazinform tilshisi taldap kórdi.
Yntymaqtastyqtyń yqpaly artty
32 jyl buryn, naqtyraq aıtsaq, 1992 jyldyń 3 qańtarynda Qazaqstan men Qytaı memleketteri arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornady. Osy aralyqtan beri eki el arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtý maqsatynda kóptegen qujattarǵa qol qoıyldy. 1995 jyly Qytaı úkimeti ıadrolyq derjava retinde Qazaqstan qaýipsizdigine kepildik berse, 1999 jyly eki memleket arasyndaǵy shekara máselesi tolyǵymen sheshildi.
«Shanhaı bestigi» sheńberinde 1996 jyly Shanhaıda jáne 1997 jyly Máskeýde qol qoıylǵan shekaralyq aımaqtaǵy áskerı salada senim ornatý jáne shekaralyq aımaqtaǵy qarýly kúshterdi ózara qysqartý týraly kelisimderge sáıkes, qos tarap shekaralyq aımaqta ornalasqan qarýly kúshterdi qysqartýǵa jáne olardyń jaǵdaıyn jyl saıyn birlesip tekserýge kelisti.
Odan keıin bul baılanystar tereńdep, qazir eki el ekonomıkalyq turǵyda bir-biriniń basty seriktesine aınaldy. Máselen, 1992 jyldan bastap 2021 jylǵa deıin Qazaqstan-Qytaı arasyndaǵy saýda aınalymy 368 mln AQSh dollarynan 25,25 mlrd AQSh dollaryna deıin, ıaǵnı, 70 esege jýyq ósipti. Odan bergi kezeńdegi Qazaqstan men Qytaıdyń ekijaqty taýar aınalymynyń kórsetkishi tómendegideı.
Buǵan deıin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qytaı men Ortalyq Azııa arasyndaǵy taýar aınalymyn 2030 jylǵa qaraı 100 mıllıard dollarǵa jetkizýge barlyq múmkindik baryn aıtqan. Osy rette taýar túrlerin kóbeıtý arqyly eksportty ulǵaıtý mańyzdy. Mysaly, Qazaqstan shıkizatqa jatpaıtyn 135 túrli taýardy Qytaıǵa eksporttaı alady. Qazaqstanda eń az ınvestıtsııa keletin aýyl sharýshylyǵy salasynyń ózi 2022 jyly Qytaımen 780 mıllıon dollardan asa saýda jasasypty. Endi elimiz Qytaıǵa 1 mıllıon tonnadan asa bıdaı jetkizedi. 2017-2022 jyldary Qytaıǵa jóneltiletin maıly daqyldar 3,5 ese, ósimdik maıy 2 ese artqan. Kórshi el naryǵy tym úlken, jóneltken taýar mindetti túrde ońaı saýdalanady, sondyqtan bul Qazaqstan úshin úlken múmkindik.
Eki el arasynda basqasyn esepke almaǵanda byltyr temir jol arqyly 28 mln tonna júk tasymaldanyp, rekordty kórsetkish tirkedi. Onyń 12,6 mln tonnasy Qazaqstan úlesinde. Bul tusta 2022 jylǵy kórsetkish 23 mln tonna bolǵanyn aıta keteıik.
Qazaqstannyń syrtqy saýda qatynasynda Qytaı 2022 jylǵa deıin 2-oryn alyp kelse, byltyr birinshi toqsanda Reseıdi basyp ozyp, 1-orynǵa shyqty. Aýqymy tym úlken. «Bir beldeý – bir jol» baǵdarlamasynyń negizgi ıdeıasy – Eýropaǵa tikeleı qurlyq joly. ıAǵnı, Qazaqstan kári qurlyqqa aparar kópir sanalady. Sebebi teńiz arqyly eń az degende 45 kún ketedi. Ár kúni – 178 mıllıon dollar. Bul rette terrıtorııasy úlken Qazaqstannyń róli erekshe. Eger Qytaı óz logıstıkasyn ońtaılandyrýdy kózdese, ony Qazaqstansyz iske asyrý múmkin emes. Qytaıǵa túsinikti, óz ýádesine berik, kelisimderdi aıaǵyna deıin oryndaıtyn turaqty el kerek.
Osy maýsym aıynyń ózinde eki tarap birneshe kelisimderge qol qoıyp úlgerdi. Taıaýda QR Premer-Mınıstriniń orynbasary Serik Jumanǵarın Úrimshi qalasynda ótken «Qazaqstan – Qytaı» III aımaqaralyq forýmyna qatysty. Osy sharada 629 mln dollarǵa yntymaqtastyq týraly 17 qujatqa qol qoıyldy. Demek, qos eldiń kompanııalary birlese atqaratyn jobalar aýqymy ulǵaımaq.
Qazaqstan-Qytaı tranzıttik tasymaldary jáne halyqaralyq qurlyqtaǵy-teńizdegi mýltımodaldyq tasymaldar aıtarlyqtaı tabysty bolýda. Eki tarap ta turaqty túrde jumys isteıtin 7 port, munaı men gazdy tasymaldaýǵa arnalǵan 5 transshekaralyq qubyr jelisin, 2 transshekaralyq temirjol magıstralin jáne halyqaralyq shekara mańy yntymaqtastyǵynyń ortalyǵyn ashqan.
«Altyn otyz jyldyq» kezeńine qadam
Kóp jaǵdaıda qos taraptyń kezdesýi mańyzdy kelisimder men iri jobalarsyz órbimeıtini belgili. Bul joly da eki el basshylary jańa bastamalardyń jarshysy bolýy múmkin. Biz osy tusta saıasattanýshy Qazbek Maıgeldınovpen sóılesip, qandaı jańalyqtar bolýy múmkin ekenin surap kórgen edik.
– Qytaı tóraǵasy Sı Tszınpınniń ShYU sammıti aldynda jeke kelýi ekijaqty qarym-qatynastyń joǵary deńgeıde ekenin jáne jańa ekonomıkalyq kelisimderdiń bolýy múmkin ekenin ańǵartady. Óıtkeni mundaı saparlarda kóbine mańyzdy qujattarǵa qol qoıylady. Kelisimder negizinen myna baǵyttardy qamtýy múmkin: Birinshiden, ınvestıtsııalyq kelisimder. Qazir eki tarap jasyl ekonomıka, kólik, jańa tehnologııalar men aýyl sharýashylyǵy salasynda jańa kelisimderge múddeli bolyp otyr. Qytaıda ekologııalyq turǵydan taza aýyl sharýashylyǵy ónimderine suranys bar. Esesine kórshi el álem boıynsha avtokólik naryǵyn jaýlaýda, sony paıdalanyp elimizdiń aýmaǵynda kólik qurastyratyn jańa zaýyttardy kóbeıtýge bolady.
Ekinshisi, ınfraqurylymdyq jobalar. Temir jol jáne avtomobıl magıstraldaryn jańǵyrtý, logıstıkalyq ortalyqtar men porttardy damytý baǵyty boıynsha jańa jobalar bastalýy múmkin. Sebebi qazir «Bir beldeý - bir jol» bastamasy aıasynda Eýropa men Qytaıdy jalǵap jatqan temir jol men avtomobıl joldary, Quryq arqyly porttar salý júzege asyp jatyr. Bul odan ári túrli baǵytta jalǵasyn taba bererine senim bar, – deıdi sarapshy.
Q.Maıgeldınovtyń aıtýynsha, úshinshi kezekte basty saýda kelisimderi taqyryby bar, onyń ishinde birlesken kásiporyndar týraly kelissózder júrgizý. Osy kúni birneshe qazaq-qytaı kásiporyndary jumys istep jatyr. Endi jańa tehnologııalar baǵytyna qadam jasalýy múmkin. Óz kezeginde bul baılanystarda Qytaıdyń da múddesi bolatyny sózsiz.
– Qytaıdyń Qazaqstandaǵy múddeleri aıqyn. Máselen, eki el basshysynyń jıi kezdesýi – Astana men Beıjiń qarym-qatynasynyń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Ásirese, ekonomıkalyq yntymaqtastyq jaǵynan bir-birine basty seriktes. Qytaı úshin tek elimizdiń aýyl sharýashylyǵy ónimderi ǵana emes, ózderiniń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan shıkizat kózderi de mańyzdy. Resýrstarǵa qoljetimdilik jaǵynan munaı-gaz, túrli mıneraldar qyzyqtyrady. Túptep kelgende, bunyń bárin júzege asyrýda eldiń saıası turaqtylyǵy men qaýipsizdigi qajet. Al Qazaqstan Ortalyq Azııada turaqtylyqty qoldaýda sheshýshi ról atqaryp keledi. ShYU aıasyndaǵy eki el qarym-qatynasynyń basty tetikteri de osynda jatyr, – deıdi maman.
Buǵan qosa sarapshy Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy baılanystyń bolashaǵy birneshe negizgi faktorlermen aıqyndalatynyn jetkizdi. Sonyń biri – tehnologııalyq yntymaqtastyq, sebebi biz qazir tsıfrly zamanda ómir súrip jatqannan keıin joǵary tehnologııa, tsıfrlandyrý, ınnovatsııa, ásirese ǵylym salasynda ózara is-qımyldy ulǵaıtý eki elge de aldyńǵy qatarda bolýǵa múmkindik bermek. Ekonomıkalyq jobalar, sonyń ishinde energetıkalyq nysandar salý, birlesken kásiporyndar qurý, aýyl sharýashylyǵyn damytý sekildi yntymaqtastyqty odan ári tereńdetý mańyzdy. «Orta dáliz» de bul baılanystardy ereksheleı túsýde.
– Kelesi kezek árıne, ınfraqurylymdyq damý. Bir jyl buryn eki el úkimeti Transkaspıı halyqaralyq dálizin damytý týraly kelisimge qol qoıdy. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev aıtyp júrgendeı, elimiz tranzıttik áleýetin arttyryp, logıstıkalyq habqa aınalýǵa múmkindik jasaýymyz qajet. Osy turǵydan alǵanda «Orta dáliz» saýda men taýar aınalymyn jaqsartýǵa tıimdi qural. Buny eki tarap ta jaqsy túsinip otyr, – dep qorytyndylady Maıgeldınov.
Sonymen, sarapshy sózinen ańǵarǵanymyzdaı, Qytaı tóraǵasynyń sapary kezinde birlesken iri jobalar jaıy aıtylyp, birneshe kelisimder jasalýy yqtımal. Osylaısha, eki el basshylarynyń qarym-qatynasy, parlamentaralyq, partııaaralyq yntymaqtastyq keleshekte saıası sabaqtastyqty saqtap, ekonomıkalyq damýǵa draıver bolatyn negizgi jaıt sanala bermek.
