ShYU Astana sammıti: damýdyń jańa dáýiri

ASTANA. QazAqparat - Astanada Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe memleketter basshylary Uıym keńesiniń otyrysy ótýde. Dál qazirgi ýaqytta shaǵyn quramda ótken otyrysqa QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev, QHR Tóraǵasy Sı Tszınpın, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Almazbek Atambaev, Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtın, Tájikstan Prezıdenti Emomalı Rahmon qatysqan bolatyn.

BAQ ókilderine taratylǵan aqparatta ShYU sammıtine  uıymnyń baıqaýshy memleketteriniń basshylary: Aýǵanstan Prezıdenti Ashraf Ganı Ahmadzaı, Mońǵolııa Prezıdenti Tsahıagıın Elbegdorj, Belarýs Prezıdenti Aleksandr Lýkashenko men Iran Islam Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Ibragım Rahımpýr, Úndistan Premer-Mınıstri Narendra Modı men Pákistan Islam Respýblıkasynyń Premer-Mınıstri Mýhamad Navaz Sharıf qatysatyndyǵy aıtylǵan.

Aıta keterligi, ShYU Astanada ótip jatqan jıynyn sarapshylar «tarıhı sammıt» dep ataı bastady. Bulaı aıtylýynyń sebebi dál osy Astana sammıtinde uıym qatary jańa eki múshemen tolyqpaq. ıAǵnı, ShYU-ǵa Úndistan men Pákistan múshe retinde qabyldanady dep kútilýde.  Uıymnyń osy jáne ózge de jańalyqtaryna qatysty jaqynda «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryqqa shyqqan Túrki akademııasy halyqaralyq uıymynyń prezıdenti Darhan Qydyráliniń «Astana sammıti: damýdyń jańa dáýiri»  atty maqalasyn oqyrmandar nazaryna usynbaqpyz.

*  *  *

Búgin, erteń elordada Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna qatysýshy memleketterdiń basshylary bas qosady. Іrgeli uıym qurylǵannan bergi 16 jyl ishinde sammıtke alǵash ret 6 qatysýshy emes, ShYU-nyń tolyqqandy 8 múshesi qatysýda.

Tarqatyp aıtar bolsaq, Astanadaǵy sammıt aıasynda Úndistan men Pákistandy ShYU-nyń tolyqqandy múshesi retinde qabyldaý rásimi ótýge tıis. Úndistan men Pákistannyń ShYU-ǵa múshe bolý rásiminiń Astanada júzege asýynyń da rámizdik máni zor oqıǵa. Óıtkeni, qyrǵı-qabaq bolyp kelgen eki el bıyl Qazaqstannyń bastamasymen qurylǵanyna 25 jyl tolyp otyrǵan Azııadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary jónindegi keńestiń (AÓSShK) aıasynda alǵash ret bir ústel basyna otyryp, ózara bátýaǵa kelgen edi. Sondyqtan, sarapshylar buǵan deıin qarýly qandy qaqtyǵystarǵa baryp júrgen kórshi memleketterdiń ózara mámilege kelýinde Qazaqstan Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń qyzmetin joǵary baǵalaıdy.

  Astanadaǵy alqaly jıynnyń taǵy bir mańyzdy tusy - Sammıtten soń ile-shala mártebeli meımandar EKSPO-2017 halyqaralyq kór­mesiniń ashylý saltanatyna qatysady. Sondyqtan, aldaǵy birneshe kúnde alty qurlyqtyń nazary Astanaǵa aýady desek artyq aıtpaǵan bolamyz.  Biz ShYU-nyń tarıhı sammıti bastalar tusta halyqaralyq uıymnyń damýyna qatysty birqatar trendterge toqtalǵandy jón kórip otyrmyz.

Jalpy, ShYU qurylǵaly beri álem nazaryn ózine aýdaryp keldi. Árıne, Reseı, Qytaı syndy aımaqtyq derjavalar men Ortalyq Azııa elderiniń bir uıymǵa birikkenin ózgelerdiń baqylap otyratyny túsinikti.  Uıymdy qurýdyń bastamashylarynyń biri retinde onyń bastaýynda turǵan Qazaqstan Prezıdenti 2006 jyly Qytaıda ótken sammıte: «Shanhaı yntymaqtastyq uıymy - áskerı blok emes jáne basqalarǵa qarsy baǵyttalǵan jabyq alıansqa da jatpaıdy. Ol kerisinshe, quramyn ulǵaıtý arqyly keń kólemdi halyqaralyq yntymaqtastyqty qoldaıtyn ashyq uıym. Búginde ShYU dúnıe júziniń iri elderi men adamzattyń jartysyn quraıdy» dep, uıymnyń aldaǵy baǵyttaryn da aıqyndap bergen bolatyn.   Odan beri birshama ýaqyt ótti. Tarıh úshin 16 jyl qas-qaǵym sát desek te, ShYU osy ýaqyt aralyǵynda óz jaýapkershiligine qarasty aımaqta kóptegen ózekti máselelerdi sheshe bildi.
 

Birinshi kezekte, shekaralyq daý-damaılar, burynǵy Keńes elderi men Qytaı arasyndaǵy shekara syzyǵyn mejeleý syndy shetin máseleler rettelgenin atap ótken jón. Sondaı-aq, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy qaýipsizdik máselesinde de mańyzdy ister atqardy, atap aıtqanda jańadan boı kótere bastaǵan dástúrli emes qaterler men syndarǵa qarsy is-qımylǵa muryndyq boldy.  ShYU-ǵa múshe memleketterdiń sany kóbeıetini halyqaralyq qaýymdastyqtyń Astanadaǵy sammıtke degen qyzyǵýshylyǵyn arttyra túskenin joǵaryda aıttyq. Úndistan men Pákistannyń uıymǵa qosylý protsesi qorytyndylanyp, túbegeıli rásimdelýi ShYU odan ári damýyna tyń serpin beredi dep mejelenýde.  Munyń aldynda ǵana Tashkentte ótken ShYU 15-shi sammıtinde sóılegen sózinde Elbasy Úndistan men Pákis­tannyń qosylýynyń nátıje­sinde uıym Eýrazııanyń kóp bóligin, jer shary turǵyndarynyń jartysyn jáne álem ekonomıkasynyń 20%-yn qamtıtyn jahandyq zor qurylymǵa aınalǵanyn atap ótken bolatyn. Sammıtte: «ShYU-ǵa múshe memleketterdiń kólik-logıstıka pýnktteri arqyly toǵysýy, elderimizdiń eko­nomıkalyq shekaralarynyń ashylýy jáne Uly Jibek joly­nyń jańǵyrtylýy Qazaqstanǵa bolashaqta zor basymdyqtar beredi» degen edi Elbasy.  Sondyqtan, Qazaqstan sammıtti ótkizýshi memleket retinde Shanhaı yntymaqtastyq uıymyndaǵy bir jyldyq tóraǵalyǵyn qorytyndylaı otyryp, uıymǵa múshe memleketterdiń kólik-logıstıkalyq nysandardyń birigýi, ekonomıkalyq shekaralardyń ashylýy sııaqty taqyryptarǵa mán beredi dep kózdelýde. Árıne, Pákistan men Úndistannyń uıymǵa qosylýy ShYU memleketteriniń saýda-ekonomıkalyq baılanystaryna tyń qarqyn berýi tıis.  Atalǵan alqaly jıynda Elbasy Eýrazııalyq tranzıt-kólik haby ShYU-ǵa múshe elderimen birge, uıymnyń baqylaýshy mártebesindegi elderin de ózara biriktire túsedi degen oı aıtqan edi. «Bolashaqta ShYU-nyń qataryna Irannyń qabyldaný yqtımaldyǵy bizdiń ózara is-qımyl múmkindikterimizdiń aıasyn keńeıtedi. Jańa memleketterdiń múshelikke qabyldanatynyn eskersek, ShYU Eýrazııanyń 60 paıyzdan astam aýmaǵyn, jer shary turǵyndarynyń 45 paıyzyn, álemdegi 19 paıyzdan astam ishki jalpy ónimdi qamtıdy. Bir jyldan asa ýaqyt buryn ǵana Biryńǵaı Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńistik qalyptastyrý bastamasyn kótergen edim. Mundaǵy negizgi element - Eýrazııanyń toraptyq ortalyqtaryn Jibek jolynyń tarıhı baǵdarlaryn qaıta jańǵyrtý arqyly ınfraqurylymdyq turǵydan toǵystyrý», dedi Qazaqstan Prezıdenti. Rasynda, ShYU búginde quramyna post-keńestik jáne Azııa elderi ǵana emes, sonymen qatar Taıaý Shyǵys jáne Afrıka memleketterin de biriktirip otyrǵan jahandyq alyp uıymǵa aınalyp úlgerdi.
 

Seriktes jáne baqylaýshy elderdiń qatarynda Aýǵanstan, Iran, Sırııa, Túrkııa, Egıpet sııaqty memleketterdiń bolýy da uıymnyń jahandyq qaýipsizdik máseleleri boıynsha da mańyzyn arttyra túseri anyq.  Uıymnyń aıasyn ulǵaıtyp, keńeıe túsýi Elbasynyń BUU-nyń 70 jyldyǵyna arnalǵan sammıtte Birikken Ulttar Uıymynyń shtab-páterin Azııaǵa kóshirý máselesin oılastyrýdy usynǵan paıymyn taǵy da qaperge salady dep oılaımyz. Sonymen qatar, ShYU sammıtiniń elimizdiń BUU Qaýipsizdik Keńesindegi mıssııasymen de ushtasary anyq.   Jalpy, qaýipsizdik máseleleri Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń qyzmetindegi basym baǵyttardyń biri bolyp tabylady. ShYU Aımaqtyq terrorızmge qarsy qurylymy (ATQQ) terrorızm men ekstremızmge qarsy is-áreketti kúsheıtý maqsatynda qurylǵan bolatyn. Shtab-páteri Tashkentte ornalasqan qurylym búgingi tańda ózine júktelgen mindetti tabysty atqaryp keledi deýge tolyq negiz bar. Bıylǵy jyldyń naýryz aıynda ATQQ-nyń kezekti otyrysy ótip, ShYU-nyń ekstremızmge qarsy is-qımyl konventsııasy talqylandy. Osy kezdesýde bıyl ShYU-ǵa múshe memleketterdiń quzyrly organdarynyń shekaralyq operatsııalaryn, terrorızmge qarsy oqýlaryn ótkizý týraly sheshim qabyldandy. Sondaı-aq, Halyqaralyq terrorızm men ekstremızmge qarsy kúres salasynda ShYU-ǵa múshe memleketteri jáne ShYU-ǵa baqylaýshy memleketteriniń arasyndaǵy yntymaqtastyq máseleleri boıynsha besinshi ǵylymı konferentsııa ótkizý týraly sheshim jasaldy. 

Búgingi tańda bizge kórshiles Aýǵanstan aýmaǵyndaǵy ahýaldyń mańyzy kúsheıip bara jatqany aıqyn ańǵarylyp otyr. ShYU-ǵa múshe memleketteri Aýǵanstan shekarasyna soltústikten, shyǵystan jáne ońtústikten taıap kele jatqanyn eskersek, «aýǵan máselesi» boıynsha keshendi strategııa ázirleýdiń de ózektiligi arta túsedi. Aýǵanstan jerinen taralýy múmkin qaterler ýaqyt ótken saıyn órship, asqynyp bara jatqandyqtan, ShYU oǵan qarsy kúres tetikterin de jetildire túsedi degen senim bar.
 

 Osy oraıda, Astana sammıtinde memleketterdiń basshylary qaýipsizdikti qamtamasyz etý isine qatysty birqatar mańyzdy qujattardy qabyldaıtyny belgili bolyp otyr. Tolyǵyraq toqtala ketsek, qatysýshylar memleket basshylary deńgeıindegi halyqaralyq terrorızmge qarsy birlesken málimdeme qabyldaıdy. Sonymen qatar, Ekstremızmge qarsy is-qımyl konventsııasy qabyldanýy múmkin. Atalǵan qujattardy qabyldaý jáne solardyń negizinde jumys isteý uıymǵa múshe memleketterdiń aımaqtyq qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyǵyn úılestirýge kómegin tıgizedi.  Basqa halyqaralyq nemese aımaqtyq uıymdar sııaqty, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy da jańa syn-qaterlermen betpe-bet kelip otyrǵany belgili. Osyndaı syn-qaterlerdiń biri retinde DAISh syndy qýatty halyqaralyq terrorıstik uıymyn aıryqsha ataýǵa bolady. ShYU-ǵa múshe memleketterdiń ózara kúsh biriktirýi arqyly ǵana mundaı qaterge qarsy tıimdi kúres júrgizýge bolatyny anyq. ShYU-nyń aldynda ekonomıkalyq damý talaptarynyń turǵanyn da aıta ketý kerek. Uıymǵa múshe memleketterde ekonomıkalyq ósimge qatysty qıyndyqtar bar ekeni jasyryn emes, bul qarjy daǵdarysynyń jáne kómirsýtegi shıkizatynyń quldyraýynan týyndaǵan saldar ekeni belgili. Osy oraıda, ekonomıkalyq ósimge qol jetkizý úshin Úndistan, Pákistan syndy memleketterdiń áleýetin paıdalanýǵa bolady.  Joǵaryda Astanadaǵy sammıt barysynda Úndistan men Pákistannyń ShYU-ǵa qosylý protsesi márege jetip, tıisti rásim jasalatyny týraly aıtqan bolatynbyz. Birneshe jylǵa sozylǵan protsess jemisti bolyp, sammıtke qatysýshy memleketter Úndistan men Pákistandy uıymǵa qosý úshin tıisti qujattarǵa qol qoıady dep kútip otyr. Buǵan deıin ShYU-ny keńeıtý máselesi kesheýildep kelgen bolatyn. 2006 jyly Tártipti baqylaý jáne maquldaý ınstıtýtyn qurý týraly sheshim, 2008 jyly ózara ún qatysý jónindegi áriptestik qurylymyn qurý týraly sheshimder shyǵarylǵanyn osy baǵyttaǵy alǵashqy qadam deýge bolady. Degenmen, 2010 jyly «Jańa múshelerdi qabyldaý tártibi týraly ereje» qabyldanǵannan keıin ǵana uıymǵa múshelikke qabyldaný rásimi birshama naqtylandy. Sodan bergi aralyqta jańa múshelerdi qabyldaýǵa qatysty qıyn da kúrdeli protsester júrdi.  Árıne, Úndistan men Pákistannyń ekijaqty qatynastarynyń kúrdeli tustary bar ekenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul eki memleket te ózara daýly máselelerdiń bar ekenin jasyrǵan emes. ShYU músheleriniń mindetteri týraly tıisti qujatta ekijaqty qıyndyqtar men problemalardy ShYU-ǵa engizýge tyıym salynǵan. Bul rette uıymǵa burynnan múshe memleketterdiń arasyndaǵy ekijaqty problemalardyń buǵan deıin ShYU-nyń kún tártibine shyǵarmaǵanyn da atap ótken joq. Sondyqtan, Úndistan-Pákistan arasyndaǵy daýly máselelerge qatysty ShYU qyzmetinde jeke baǵyt beriledi deýge negiz joq sııaqty.  Joǵaryda aıtylǵandardy saralaı kelgende, búgingi tańda ShYU evolıýtsııalyq damýdyń jańa qadamyn jasaýǵa ázir deý­ge bolady. Uıym quramynyń qurylǵan kúnnen beri alǵash ret ózgergeni de sonyń aıǵaǵy. Bul mańyzdy sheshim kópten beri josparlanyp, taraptardyń jan-jaqty talqylaýynan ótti. Árıne, mamandardyń ShYU-nyń keńeıýine baılanysty týyndaýy múmkin máseleler týraly túrli boljamdary bolýy múmkin. Degenmen, Astanada qabyldanatyn mańyzdy sheshimniń uıym tarıhynda úlken beles bolyp qalatyny sózsiz. Sondyqtan, sarapshylar uıymdy keńeıtý jónindegi strategııalyq baǵyt ózin-ózi aqtaıdy dep esepteıdi.  Jalpy, ShYU-ǵa múshe basqa memleketter sııaqty Qazaqstan da Uıymdy keńeıtý protsesin qoldap kele jatqanyn atap ótkenimiz durys. Bul kóppolıarly álemdi jaqtaýshy memleketterdiń ortaq saıası áleýetin arttyrady. Eń bastysy, ekonomıkalyq turǵydan alǵanda ShYU ortalyq jáne ońtústik Azııanyń ekonomıkalyq baılanystaryn tereńdete túsedi.  Sonymen qatar, uıymǵa múshe memleketterdiń qatary kóbeıgeni aımaqtyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý, terrorızm men ekstremızmge, dinı terrorızmge qarsy kúres, transulttyq qylmysqa qarsy kúres, zańsyz esirtki aınalymyna qarsy kúres salasynda ózara yntymaqtastyqty ońtaılandyrýǵa mol múmkindik týǵyzatynyn da atap ótken jón.  Damýdyń kelesi kezeńine aıaq basqan ShYU-nyń aldaǵy ýaqytta áli de damyp, jetile beretinine esh kúmán joq. Uıymnyń bolashaq damý baǵyttary tez qubylatyn halyqaralyq ahýaldardy nazarǵa ala otyryp jasalǵan bazalyq prıntsıpter men sabaqtastyq negizinde anyqtalatyn bolady. Sondyqtan Astana sammıti arqyly Shanhaı yntymaqtastyq uıymynda damýdyń jańa dáýiri bastaldy dep oılaımyz.