Shyǵys Qazaqstanda túıe baqqan sharýa
Haıýanattar baǵynan bolmasa bozdalada bos júrgen túıeni buryn kórmeppin. Óristen qaıtyp, japyrlaı qudyq basyna qaraı bet alǵan túlik tórelerin sýretke túsirip almaq bolyp aldynan shyqqanymmen, ózime jaqyndaı bergen janýarlardan jasqanyp, shegine berdim. Tarbaǵataı aýdanynyń bir tóri Aqsýattyń mańyndaǵy Túıebaz teliminde túıe ósirip otyrǵan Danııar Tapanovtyń shaǵyn sharýashylyǵyna kelgenimizde, kún keshkirip, uıasyna batyp bara jatqan.
Ulyq baqqan otbasy
Túıebazǵa jetkenimizde Danııardyń joldasy Balnur úıde eken. Kishkentaı uldary Sultan ákesine Óskemennen tilshiler kelgenin aıtpaq bolyp, atyna mingen.
Birshama ýaqyttan soń kerile basyp óristen qaıtqan túıelerdiń de qarasy kórindi. Saharanyń sáni bolǵan jampoz janýarlar áýdem jerdegi jotadan úıge deıin eki-aq attaǵandaı bolyp kórindi, bir qaraǵanda anaý jaqta kele jatqan olar ilezde sýat basyna jetip qalypty.
- Túıeniń qasıeti men kıesin sizderge aıtyp jatý artyq ta shyǵar. Bizdiń jaqta kórinbeı ketkeni bolmasa, bul - ózimizdiń ejelgi tórt túligimizdiń biri ǵoı. Botasyn qyzǵanǵany bolmasa, adamǵa tımeıdi, - degen Danııar atynan túsip amandyq-saýlyq surasyp jatyp-aq ózi baǵyp-qaǵyp otyrǵan maldardyń bizge belgili, belgisiz tustaryn áńgimeleı bastady.
Sóıtsek, Danııar - bir kezdegi keńester odaǵy zamanynda dál osy Túıebazda túıe tobyn, kelesin baqqan belgili túıeshiniń, Nurlan Bıahmetulynyń balasy eken. Ákesi Nurlan sharýashylyqtyń 200 bastan astam túıesin botasymen ómir boıy osy qystaqta jaıyp, baǵypty. Aqsýattyń mańyndaǵy Ekpin, Jántikeı aýyldarynda bolǵan túıe sharýashylyǵynan qalǵan bir jurnaq Danııardyń qazirgi 20 shaqty janýary ǵana. Danııar bertin kele atakásipti ári qaraı jalǵastyryp, túıe baǵý úshin osy telimniń janyna kóship kelip, jańadan úı, qorajaı salyp, ıesiz qalǵan jurtta jańa bir ıgi isti bastap ketedi.
Túıebaz qystaǵynyń ár jotasy men bel-belesi, oıy men qyry onyń kózine ottaı basylady, janyna jaqyn, júregine ystyq jerler. Osy jerde talaı jyl ákesimen birge túıe qaıyryp, bota baqqan. Sap-salqyn shubatty simire jutyp alyp, ákesiniń aldyna jata ketetin bala kezderi de áli esinde. Sol bozdalada qazir botalar qaıtadan oınaq sap júr. Óz qolymen baǵyp-qaqqan, ósirip jatqan bota, taılaqtary endi en dalanyń sánin qaıtadan kirgizip jatyr.
«Túıe - saltanat, jylqy - qos qanat» deıdi halqymyz. Túıeni asyl súıekti dep tanyǵan ata-babamyz ony ulyq janýar dep bilip, túliktiń tóresine teńegen eken. Osy maldy baqqan jandy da qatty qurmettep túıeshi demeı, «ulyq baqqan» degen desedi. Danııardyń óz kásibi týraly aıtqan áńgimesin tyńdaı otyryp, ulyq baqqan otbasynyń órisi keńeıe berýin tiledik.
Qarakóz, Shrek, Fıona
Biraz ýaqyttan soń Danııardyń joldasy Balnur túıe saýýǵa kiristi. Qyzy Nazerke men uly Sultan da tekke qarap turmady. Enesin emip bolǵan botalardy qaıtadan qoraǵa kirgizip, kómektesip júr. Balalar olardyń biriniń atyn Qarakóz dep atap, ekinshisinikin Shrek, úshinshisinikin Fıona dep qoıyp, belgili mýltfılm keıipkerleriniń esimin beripti.
- Túıeniń tólin alý asa qıyn. Botalardy eki-úsh aı boıy eshkimge kórsetýge de bolmaıdy. Álgi halqymyzda «botakóz eken, kóz tıetin botadaı» degen sózderdiń aıtylyp jatýy da sondyqtan bolar. Bota kóbinese álsiz bolyp týady. Іngen týar kezde únemi baqylap, qarap júremiz, áıtpese botany atan túıe, býra shaınap, taptap, óltirip tastaýy da múmkin. Qaraqulaqtanyp, shıraǵansha ózimiz qarap, emizip, kútimge alamyz. Túıelerdi de kádimgideı qyrqyp alamyz. Al jýastaryn aqyryn júndep, jibekteı jumsaq júnin ústinen julyp ta jınap alamyz. «Jýas túıe júndeýge jaqsy» degen maqal da osyǵan oraı aıtylǵan ǵoı. Túıeniń etiniń, júniniń óziniń de adam densaýlyǵyna tıgizer áseri erekshe. Qazir kóp bolmasa da odan azdap jún shulyq toqyp jatyrmyz, - deıdi Balnur.
Bárinen buryn túıeniń dertke daýa, janǵa shıpa shubatyn kóbirek óndirip, oısylqaranyń sanyn molaıtý qajettigin ǵalymdarymyz ben dárigerlerimiz de aıtyp jatyr. Ekonomıkalyq jaǵynan tıimdiligi óz aldyna, túıeni ult densaýlyǵy úshin ósirýimiz qajet dep otyr olar. Shubat ishken bala-shaǵaǵa sheteldik baǵasy qymbat dáriniń de qajeti joq. Bul sýsyndy únemi paıdalanyp otyrǵan janǵa dert jolamaıdy.
Oblysta qansha túıe bar?
Statıstıkalyq derekter ótken jyly bizdiń oblysta 100 shaqty túıe basy bolǵanyn kórsetedi. Budan ondaǵan jyl buryn saýsaqpen ǵana sanarlyqtaı bolǵan túlik tóresiniń sany azdap bolsa da ósip kele jatyr. Qazir Kókpekti, Tarbaǵataı, Úrjar, Ulan aýdandarynyń kásipkerleri túıe ustap otyr.
Danııar túıeleriniń bes-altaýyn Qyzylorda oblysynan Kamazǵa tıep satyp alyp kelipti. Tuqymy jaqsy, bizdiń jerde baǵýǵa qolaıly kórinedi. «Jumyspen qamtýdyń jol kartasy-2020» memlekettik baǵdarlamasy boıynsha alǵash ret 2013 jyly 3 mln. 2015 jyly 5 mln. teńge nesıe alyp, osy qarjyny túıe basyn kóbeıtýge jumsaǵan. Bir túıeniń baǵasy orta eseppen 600 myń teńge turady. Úlken nar túıeniń baǵasy 1mln teńgege deıin baratyn kórinedi.
Balnur saýylyp otyrǵan eki túıeden kúnine on lıtr sút alyp otyr. Tórt-bes saǵattyń ishinde qymyran ashyp, shubatqa aınalady. Ázirshe shubat arnaıy izdep kelgenderge ǵana satylyp jatyr. Lıtri 1000 teńge dep baǵalanyp otyrǵan bul sýsynnyń qasıeti onyń quramyndaǵy asa paıdaly dárýmenderde jatyr.
Túıeniń súti, shubaty búginde shyǵysqazaqstandyqtar úshin eń tańsyq sýsyn bolyp tur. Bul ulttyq sýsyndy emge izdegender de taba almaı keledi. Aldaǵy ýaqytta Tapanovtar otbasy shubat óndiretin, shubatty arnaıy ydysqa quıyp satatyn tseh ashýdy josparlap otyr. Daıyn ónimderdi aýdan, oblys kólemine shyǵaryp satyp, túıe sharýashylyǵyn keńeıte túsýdi kózdeýde. Shubat óndirisin ashyp, saýylatyn túıe sanyn 15-ke jetkizgen sharýashylyqtarǵa memleketten sýbsıdııa da bólinedi.
Danııardyń aıtýynsha, kóktemge salym botalaıtyn túıeler 12 aı boıy saýylady. Maldyń súti mol, ózi qońdy bolýy úshin jemshóbi jetkilikti bolýy qajet. Aıaqty janýarlar qystyń jyly kúnderinde kóbinese dalada jaıylyp júretinimen, olarǵa báribir jaqsy kútim kerek. Kásipker baǵyp otyrǵan túıelerge, usaq mal men iri qaraǵa, jylqyǵa qajetti shópti ózine tıesili 150 gektar shabyndyqtan shaýyp alyp otyr. Sary beldiń baýraıynda úıilgen kóp shómele - túıelerdiń sol qysqy azyǵy.
Túıe qystaǵynda ázirshe elektr jelisi joq. Dvıjokpen, kún batareıasy qýatymen otyr. Danııardyń taǵy bir jospary - bir jarym shaqyrymdaı jerdegi qystaqtan ózderine qaraı elektr jelisin tartyp jetkizý. Shubat tsehyn ashý úshin de jaryq kerek. Ulyq baqqan otbasynyń barlyq josparlary sátimen júzege asýyn tilep attandyq qystaqtan.
Janargúl Kókenaı
Tarbaǵataı aýdany.
