«Shoqannyń tikeleı urpaǵymyn» — Ǵalymdar Syrymbet turǵynynyń dáıekterimen kelispedi
ASTANA. KAZINFORM — Elordada Shoqan Ýálıhanovtyń 190 jyldyǵyna arnalǵan ǵylymı-tájirıbelik konferentsııada Syrymbet aýylynan kelgen Dýlat Málikov ózin Shoqannyń tikeleı urpaǵy retinde tanystyrdy. Biraq shoqantanýshy ǵalymdar bul pikirmen esh kelispedi.
Tarıhqa súıensek, Shoqan Ýálıhanov 1864 jyly M. Chernıaev basqarǵan áskerı ekspedıtsııaǵa qatysady. Chernıaev Áýlıeatany qantógispen basyp alǵan soń, kelispeýshilik týyp, Shoqan Vernyı qalasyna attanyp ketedi. Ári qaraı Altynemelge baryp, Tezek tóreniń qaryndasy Aısaryǵa úılenedi jáne ómiriniń sońǵy aılaryn Aısarymen birge ótkizedi.
− Men Shoqannyń tikeleı urpaǵymyn. Shoqan Ýálıhanov 1865 jyly 10 sáýirde qaıtys boldy. Ómirden ozar aldynda úıine hat jazyp, Aısaryny qaldyrmaı, Syrymbetke alyp ketińder deıdi. Qazaqta ámeńgerlik salty bolǵan, onyń bir sebebi múliktiń basqa rýǵa aýyp ketpeýi bolsa, ekinshi sebebi — balanyń jetim qalmaýy edi. Shoqannyń múlik jınaıtyn shamasy bolǵan joq, demek Aısarynyń aıaǵy aýyr bolǵandyqtan Shoqannyń inisi Jaqyp jeńgesine ámeńgerlikpen úılenip, Syrymbetke alyp ketedi. Syrymbette Aısary ul tabady, uldyń atyn Málik dep qoıady. Ol - Shoqannan týǵan ul. Biz Málikten taraımyz, − dedi Dýlat Málikov.
Onyń aıtýynsha, Aısarynyń aıaǵy aýyr bolmasa, Ońtústik-shyǵystaǵy Altynemelden sonaý soltústiktegi Syrymbetke kelmeıtin edi, ony aǵa sultan týystary da jibermeýshi edi. Syrymbetke kelgen soń, Aısary Málik, Rabıǵa jáne Márııam atty úsh bala tapqan.
− Málikten meniń atam Qabdosh jáne 6 qyz týady. Sol qyzdardan týǵan jıender áli bar. Ol jyldary han tuqymy ekenin aıtýǵa qorqatyn nebir zaman boldy, tipti famılııasyn aýystyrýǵa májbúr bolǵan. Óıtkeni olardyń Ýálıhanov ekenin bireý estise, repressııaǵa ketýi múmkin edi. Málik 1933 jyly qaıtys boldy, atam Qabdosh 1942 jyly Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta qaza tapty. Ol kezde ákem 6 aılyq sábı bolǵan, ájem jazý-syzý bilmegen. Osylaısha, Shoqannyń urpaǵy ekenimizdi dáleldeıtin eshkim bolmaı, Shoqannyń urpaǵy joq degen qate pikir qalyptasty. Keıin Rabıǵanyń uly Nurmuhamed ájeme ámeńgerlikpen úılendi, bizdiń shyn shejiremizdi sol kisi jattatty. Rabıǵa bizdiń qolymyzda turdy, al Márııam Ekibastuz jaqqa turmysqa shyǵyp, ashtyq jyldary habarsyz ketti, − dedi Dýlat Málikov.
Óz kezeginde shoqantanýshy ǵalym Jarylqap Beısenbaıuly Shoqandaı tulǵa álemdik ǵylymda óte sırek ekenin, Shoqan týraly qaýeset te kóp ekenin aıtty.
− Shoqannyń tuqymy bar degen qaýeset ǵylymı derekterge saı kelmeıdi. 1865 jyly 10 sáýirde Shoqan ólgen soń, sol jyly 1 qarashada polkovnıkter Geıns pen Gýtkovskıı bastaǵan Dala komıssııasynyń músheleri Shoqannyń jesiri Aısaryǵa kóńil aıtýǵa keledi. Olar «Aısarynyń reńi óte qaıyrymdy eken» dep atap ótedi. Osy jerde Shoqannyń Kolpakovskııge jazǵan eń sońǵy hatyn dálelge keltirýge bolady. 1865 jyldyń 19 aqpanynda Shoqan «Meniń aýrýym asqynyp, ókpem tynys ala almaı, qınalyp jatyp qaldym. Táńir jarylqasyn, maǵan dári jiberińizshi» dep hat jazady. Bul anyq týberkýlezdiń nyshany. 19 aqpannan 1 qarashaǵa deıin 8 jarym aıdaı ýaqyt bar. Geıns pen Gýtkovskıı Aısarynyń aıaǵy aýyr ekenin, Shoqannan urpaq qalǵanyn esh jerde aıtpaǵan, áıtpese 8 jarym aıda aıy-kúni bilinip otyrar edi ǵoı, − deıdi Jarylqap Beısenbaıuly.
Oǵan qosa, 1895 jyly Shoqannyń jaqyn dosy Grıgorıı Potanın Shyńǵystyń aýylyna keledi. Ekeýi bir-birimen jylamsyrap kórisedi. Bul kezdesý týraly jazylǵan tamasha maqalasynda ataqty saıahatshy: «Shoqannan ul qaldy», degendi aıtpaıdy. Jaqyp pen Aısarydan týǵan «Sháýkibaı qyzdy (Rabıǵany) kórdim, sháı quıyp otyrdy», dep jazǵan.
Al 1920 jyldary Sábıt Muqanov Syrymbetti aralaıdy, onyń «Shoqan Ýálıhanov» degen qundy monografııasy bar. Sábıt Muqanov ta Shoqannan urpaq qaldy, dep jazbaǵan.
− Shyńǵys ta Aısaryny "Shoqannan qalǵan kózim" dep qadirlep, qurmetteıdi, biraq Shoqannan tuqym qaldy, dep aıtpaı ótken. Polkovnık Aleksandr Geıns 1865 jyly júrgizgen kúndeliginde, Shoqannyń inisi Jaqyp ámeńgerlik saltymen jeńgesin alyp qaıtý úshin Altynemelge kelip, naýqastanyp qalýyna baılanysty, jazylǵansha biraz kún kútip jatyr eken, dep jazady. Bul qarasha aıy bolsa, Jaqyptar shamamen jeltoqsanǵa qaraı ǵana Jetisýdan Kókshetaýǵa qaraı shyqqan bolady. 1958 jyly Syrymbetke Álkeı Marǵulan baryp, Shoqan týraly estelik jınaıdy. Bul maqala «Qazaq ádebıeti» gazetinde 1982 jyly jarııalanǵan, Álkeı Marǵulannyń 14 tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń 10 tomyna engen. Sonda Jetisýǵa Jaqyppen birge Sátbaıdyń Imantaıy, Sádýaqas jáne Joldybaıdyń Muqany bardy dep jazylǵan. Imantaı — Qanysh Sátpaevtyń ákesi, Sádýaqas — shamasy Musa Shormanovtyń balasy bolýy kerek. Imantaı 20 jasta, Muqan 28 jasta, Sádýaqas 16 jasta. Bul estelikti Jaqyptyń uly Qulysh aıtqan. Qys túsip ketip, jol júrý qıyndyq týǵyzǵandyqtan, olar jolda Baıanaýyldaǵy Shorman naǵashysynyń aýlyna kelip, qystaıdy. Jaz shyǵa ǵana Syrymbetke jetedi. Shoqannyń urpaǵymyn dep júrgen adamdar Aısary Syrymbetke júkti bolyp keldi, degen ýájge súıenetin kórinedi. Demek 1866 jyldyń jazyna qaraı ǵana jetken Aısarynyń óz ámeńgeri Jaqyptan júkti bolýy ábden múmkin. Bul ǵylymı dáıek, Álkeı Marǵulanǵa senbeseńizder, ózderińiz bilińizder, − dep túsindirdi shoqantanýshy ǵalym.
Jarylqap Beısenbaıuly óziniń de 1975 jyly Syrymbetke barǵanyn, Qulyshtyń uly Qaırolla aqsaqalmen sóıleskenin aıtty.
− Ol kisiden «Shoqannyń urpaq bar ma», dep suraǵanymda, «urpaq qalǵan joq», dep jaýap berdi. Sondyqtan bul qaýesetti ári órshite bermeı, toqtatý kerek. Shoqannyń esimin taza ustaıyq, búkil álemge kórsetetin tólqujatymyz kirshiksiz bolýy kerek. Jýrnalıster "Shoqandy atyp ketkeni, ýlap ketkeni ras pa?" dep te suraıdy ádette. Shoqan ókpe týberkýlezinen qaıtys bolǵan. Ol týraly derekter kóp. G. Potanın Shoqannyń kadette oqyp júrgen keziniń ózinde ókpe týberkýleziniń belgileri bolǵanyn, jazda eline baryp, qymyz iship, ońalyp kelgenimen qysta qaıta aýyra bastaıtynyn jazǵan.
«Shoqan hannyń tuqymy, tarshylyq kórgen joq, ishkeni aldynda, ishpegeni artynda boldy» dep júrgender bar. Ol hannyń tuqymy bolyp ómir súrgen joq, 12 jasynan bastap Ombynyń sýyq kazarmasynda 6 jyl oqydy. Odan keıingi kóp ómiri saıahatpen ótti. Qashqardan qaıtyp kele jatqanda sýyqqa urynyp, densaýlyǵyn odan ári álsiretip aldy. Munyń bári ǵylymı faktiler, Shoqannyń bestomdyǵyn oqyǵan adam biledi. Peterbýrgke jetip, ózi ańsaǵan qyzmetine kirisip ketkenimen, dárigerler ony "tezirek elińe qaıtyp, qymyz ishpeseń ólesiń" dep qaıtaryp jiberedi. Eline kelip, aǵa sultan bolǵysy keldi. Biraq onyń da sáti túspeıdi. 1863 jyly Nıkolaı ıAdrıntsev Shoqanmen Ombyda kezdeskenin, týberkýlezben aýyratyny anyq bilinip turǵanyn, biraq sonda da Peterbýrgke barǵysy kelip júrgenin jazady. Aqyry Peterbýrge kete almaǵan soń, Chernıaev Áýlıeata ekspedıtsııasyna qosylady. Ári qaraıǵy taǵdyry barshaǵa aıan, − dep túıindedi Jarylqap Beısenbaıuly.
Aıta keteıik, Ulttyq akademııalyq kitaphanasynda Shoqan Ýálıhanovtyń 190 jyldyǵy aıasynda «Shoqan Ýálıhanovtyń ǵylymı murasy: tarıh pen saıasat sabaqtastyǵy» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa ótti. Akademııalyq kitaphana Shoqan týraly sırek kitaptar men qujattardy usyndy.