ShQO-da sý tasqynyna daıyndyq qalaı júrip jatyr
ÓSKEMEN. KAZINFORM — Shyǵys Qazaqstan el boıynsha eń sýly ólke. Sondyqtan munda sý tasqyny únemi qaýip týdyrady. Kazinform tilshisi óńirdegi bıylǵy kóktemge daıyndyqtyń jaı-japsaryna úńilip kórdi.
Qaýip aımaǵy
Shyǵys Qazaqstan árqashan sý tasqyny qaýpi joǵary aımaqtardyń qatarynda boldy. Oblystaǵy 109 ýchaskeni, onyń ishinde 72 eldi mekendi sý basýy múmkin. «Qazgıdromet» RMK málimetinshe, bıylǵy kóktemde Zaısan, Tarbaǵataı, Kúrshim, Samar, Altaı, Ulan jáne Glýbokoe aýdandarynda joǵary qaýip saqtalady. Al Katonqaraǵaı, Úlken Naryn, Marqakól aýdandarynda jáne Rıdder qalasynda qaýip deńgeıi ortasha.
— Osy jyly oblystyń jazyq alqaptaryndaǵy qar jamylǵysyndaǵy sý qory kópjyldyq kórsetkishten asyp tústi. Óskemen qalasyndaǵy Jańa Ahmer kentinde, Úlken Naryn, Ulan, Glýbokoe, Marqakól aýdandarynda jerdiń tońy byltyrǵydan tereń. Qar jamylǵysynyń qalyńdyǵy 11-136 sm aralyǵynda. Taýly aımaqtarda, ásirese Rıdder, Altaı jáne Katonqaraǵaıda qar qory normadan joǵary. Ózenderdegi muz qalyńdyǵy 12-den 77 sm-ge deıin jetedi. Boljam boıynsha osy naýryz aıynda ádettegi aýa raıynan 2 gradýs jyly bolady. Jaýyn-shashyn normadan kóp jaýady dep kútiledi, — deıdi «Qazgıdromet» RMK Shyǵys Qazaqstan oblysy boıynsha fılıalynyń gıdrologııa bóliminiń basshysy Іńkár Asqarova.
Ózen-kóldiń kóptigi baq pa, sor ma?
Resmı derekter boıynsha respýblıkadaǵy barlyq sý qorynyń 40 paıyzdan astamy Shyǵys Qazaqstanda shoǵyrlanǵan. Munda 2 myńǵa jýyq kól, 800-den astam ózen bar. Onyń ishindegi eń irileri Zaısan, Marqakól, Sibe kólderi men Ertis, Úlbi, Úbe, Buqtyrma, Kúrshim ózenderi. Sondaı-aq aımaq boıynsha 100-ge jýyq toǵan men sý qoımasy oryn tepken. Ondaǵy eń úlkeni — Buqtyrma. Ol álemdegi eń úlken 10 jasandy sý qoımasynyń qataryna kiredi.
Osyndaı kól-kósir sýdan mezgil-mezgil tasqynnyń «aıbat shegip» turatyny tańdanarlyq jaıt emes. Ásirese 2010 jáne 2018 jyldary jaǵdaı qıyn boldy. Osydan 15 jyl buryn Tarbaǵataı aýdanyndaǵy Jántikeı men Kókjyra aýyldary sý astynda qalǵan. Barlyǵy oblys boıynsha 53 eldi mekendi sý basyp, 1068 úıge zaqym keldi. Onyń 618-i qalpyna keltirýge kelmeı qaldy.
Al 2018 jyly Altaı aýdanynda qarǵyn sý qyr kórsetti. 414 úıdi sý basyp, keı jerlerde sý deńgeıi 3 metrge deıin jetti. Budan bólek, sý tasqyny Shemonaıha, Glýbokoe, Ulan aýdandary men Óskemen qalasynyń ózine de aıtarlyqtaı zardabyn tıgizgen. Sol kezde 33 eldi mekennen barlyǵy 2,5 myń adam qaýipsiz jerge kóshirildi.
Jyl saıyn kóktem shyqqanda sý tasqyny qaýip týdyrady. Ózender arnasynan asyp, joldardy shaıyp, aýlalardy sý basyp jatady. Aldyn alý jumystarynyń arqasynda ǵana 2010 jáne 2018 jyldardaǵy jaǵdaılardyń qaıtalanýyna jol berilmeı keledi.
Qomaqty qarajat bólindi
Óńirde sý tasqynynyń aldyn alý sharalary ádette erte júrgiziledi. Tipti bir jyldaı buryn bastalady. Mysaly, oblysta 2025 jyldyń kóktemine daıyndyq ótken jyldyń jazynda bastalyp ketken. Osy maqsatqa rekordtyq soma — 2,1 mlrd teńge bólingen. Bul ótken jylǵymen salystyrǵanda 3 ese kóp.
— Qarajat Altaı, Kúrshim, Marqakól jáne basqa da aýdandardaǵy 20 shaqyrymdaı ózen arnasyn tazartýǵa jumsaldy. Eldi mekenderdi sý basý qaýpin barynsha azaıtý úshin jaǵalaýdy qorǵaý bógetteri ornatyldy. Jaǵalaýdy bekitý boıynsha júrgizilgen jumys 64 shaqyrymdy, bógetterdi jóndeý 36 shaqyrymdy qurady. Glýbokoe aýdany Praporşıkovo aýyly mańynda, Marqakóldegi Orta Terekti sý qoımasynda jaǵalaýdy bekitý jumystary áli de jalǵasyp jatyr, — deıdi ShQO mobılızatsııalyq daıyndyq jáne jumyldyrýdy qamtamasyz etý qyzmetiniń basshysy Rafık Sımbınov.
Sonymen qatar osy qarajatqa 3 kópir jóndelip, 45 sý ótkizgish qubyr aýystyrylyp, 58 shaqyrym aryq pen kanal salynyp, onyń 238 shaqyrymy tazalandy. Osylaısha, 15 eldi mekendi sý basý qaýpi joıyldy.
Joǵary daıyndyq rejımi
Qansha jerden jiti daıyndalsań da táýekeldi tolyqqandy joq qylý múmkin emes. Kúnniń kúrt jylynyp, qardyń qas pen kózdiń arasynda erı bastaýy báribir qıyndyq týdyrýy ábden múmkin. Tipti bıyl qańtar aıynyń ózinde aýa raıynyń qalyptan tys jyly bolýynan jerasty sýy shyǵyp, shuǵyl sharalar qabyldaý qajettiligi týyndady. Sý aǵyzý qurylystary, joldar men jol jıekteri tazartylyp, jaǵdaı baqylaýǵa alynǵan. Sóıtip, 1 aqpannan bastap Shyǵys Qazaqstanda sý tasqynyna joǵary daıyndyq rejımi engizildi.
— Bizde tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý jáne zardaptaryn joıý jónindegi oblystyq shtab jumys istep tur. Jergilikti atqarýshy organdar men TJD bólimsheleriniń kúshteri men quraldarynan arnaıy toptar quryldy. Onyń ishinde 2500-den astam adam, 935 tehnıka, 46 sý kóligi jáne 242 motopompa bar. Sondaı-aq 64 myń dana ydys-qap, 9323 tonna ınertti materıal jáne 263 tonnadan astam janar-jaǵarmaı daıyndaldy. Zardap shekkender bolǵan jaǵdaıda olardy ornalastyrý úshin 21 myńnan astam adam syıatyn qabyldaý pýnkteri ázir, — deıdi ShQO tótenshe jaǵdaılar departamenti bastyǵynyń orynbasary Ishar Savazov.
Joǵary daıyndyq rejımi sheńberinde birneshe shara qolǵa alynbaq. Sonyń biri — ózen-kólderge monıtorıng júrgizý, áýeden baqylap otyrý. Jergilikti atqarýshy organdar men TJD ókilderi buǵan deıin Rıdder qalasy men Marqakól, Samar, Altaı, Zaısan, Katonqaraǵaı, Kúrshim jáne Shemonaıha aýdandaryndaǵy sý basý qaýpi bar ýchaskelerdi tikushaqpen barlap qaıtqan.
— Árbir eldi meken úshin naqty is-sharalar josparyn ázirleý qajet. Ol úshin muz qatqan jerlerdi, halyqty evakýatsııalaý joldaryn, qajetti tehnıka men qural-jabdyqtar sanyn, joldar men kópirlerdi qosqandaǵy sý basý qaýpi bar jerlerdi anyqtaý kerek. Barlyq deńgeıdegi ákimder jaǵdaıdy naqty túsinip, turǵyndarǵa aýlalardan qardy shyǵarýdyń mańyzdylyǵyn jetkizip, bul baǵytta kómek kórsetýi tıis, — dep ShQO ákimi Nurymbet Saqtaǵanov qala, aýdan ákimderine tapsyrma berdi.
Naýryz aıyna deıin oblys boıynsha eldi mekenderden 300 myń tekshe metrden astam qar shyǵarylǵan. Endi ákimdiktiń árbir aýyldaǵy jaǵdaıdy baqylap otyratyn múmkindigi de bar.
Sý tasqyny kartasy jáne jasandy ıntellekt
Bıyl óńirde arnaıy sý tasqyny qaýpi kartasy ázirlendi. Onda eldi mekender, barlyq ózen-bulaq, sý qoımalary jáne sý basý qaýpi joǵary ýchaskeler túgel kórsetilgen.
— Karta ınteraktıvti túrde jasaldy. Onda naqty bir aýyldy izdep taba alasyz. Mysaly, Praporşıkovo aýylynda 4 úıdi sý basý qaýpi bar ekeni kórinedi. Sol qaýiptiń aldyn alý úshin ne istelip jatqanyn da bile alasyz, — deıdi ShQO mobılızatsııalyq daıyndyq jáne jumyldyrýdy qamtamasyz etý qyzmetiniń basshysy Rafık Sımbınov.
Budan bólek, oblysta sý tasqynymen kúreste alǵash ret jasandy ıntellekt qoldanyldy. Ol táýekelderdi boljaý úshin gıdrometrııalyq stantsııalardan, meteorologııalyq qyzmetterden jáne muraǵattardan alynǵan derekterdi taldaıdy. Sol arqyly jasandy ıntellekt sý tasqyny qaýpiniń deńgeıin baǵalaýǵa jáne is-qımyl algorıtmin ázirleýge kómektesedi.
Muz jarýdyń ornyna jańa ádis
Jańa tehnologııalar aldaǵy ýaqytta ózenderdegi jyl saıynǵy profılaktıkalyq jarylystardy almastyrýy múmkin. Aldyn ala derek boıynsha bıylǵy jarylys jumystaryna 307 mln teńge jumsalyp, 166 myń sharshy metr aýmaq qamtylady. Oblystyq rezervten 260 mln teńge bólingen. Óńir boıynsha muz keptelýi múmkin 19 qaýipti aýmaq bar. Olar Rıdder qalasyna jáne Altaı, Marqakól, Úlken Naryn, Katonqaraǵaı, Kúrshim, Shemonaıha, Glýbokoe aýdandaryna jaqyn ornalasqan. Sońǵy atalǵan eki aýdanda muz jarý jumystary bastalyp ta ketti.
Osy rette, ShQO tótenshe jaǵdaılar departamenti ákimdikke ózenderde muz keptelýin boldyrmaý úshin bıylǵy kóktemde arnaıy júk tasıtyn dron satyp alýdy usyndy.
— Ózenderde jarylys jasap muzdy usaqtatý — burynnan qoldanylyp kele jatqan dástúrli ádis. Alaıda bul ádis qorshaǵan orta men balyqtarǵa keri áser etedi, qomaqty qarajatty da qajet etedi. Ótken jyly bul sharalarǵa 380 mln teńgege jýyq qarjy jumsalǵan. Quny 32 mln teńge turatyn júk tasıtyn dron áldeqaıda tıimdi sheshim bolar edi. Ol muz keptelisin joıýǵa jáne ózenderdegi muz jaǵdaıyn tıimdi ári qaýipsiz baqylap otyrýǵa múmkindik beredi, — dep habarlady departamentten.
Kún saıyn baqylaýda
Óńirde ózender ǵana emes, gıdrotehnıkalyq qurylystar da baqylaýda. Barlyǵy Shyǵys Qazaqstanda 132 gıdrotehnıkalyq qurylys bolsa, onyń 57-si respýblıkalyq, 58-i kommýnaldyq menshikte, 17-si jeke menshikte. Olardyń ishindegi eń mańyzdysy Buqtyrma jáne Óskemen sý qoımalary.
— Gıdrotehnıkalyq qurylystardyń jaı-kúıine kún saıyn baqylaý júrgizedi. Bógetterge, jaǵalaýlarǵa jáne sý tógetin arnalarǵa, ásirese qaýipti aımaqtarda ornalasqandaryna nazar aýdarylady, — dep málim etti ShQO TJD-dan.
Ázirge oblysta turaqty gıdrologııalyq jaǵdaı saqtalyp otyr. Biraq qar qarqyndy erip nemese jaýyn-shashyn mol jaýyp ketse sý qoımalary men bógetterge artylar júk aýyr. Barlyq tótenshe jaǵdaı qyzmeti yqtımal oqıǵalarǵa daıyn.
— Ertis ózenindegi SES kaskadynda qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa jumys isteıdi. Bizdiń taýly óńirde sý tasqyny birneshe kezeńge sozylady. Birinshi tolqyndy ustap turmyz, qazir sý qoımalarynda bos syıymdylyq jasaý protsesi júrip jatyr. 1 sáýirge deıin Buqtyrma sý qoımasyna shamamen 13 tekshe shaqyrym sýdy jiberýdi josparlap otyrmyz. Jalpy kólemi — 49,6 tekshe shaqyrym, — deıdi Ertis basseındik ınspektsııasynyń basshysy Medet Jádigeruly.
Apatty jaǵdaıdaǵy sý qoımalary
Oblysta apatty jaǵdaıda turǵan sý qoımalary joq emes. Onyń ekeýi «Qazvodhoz» RMK Shyǵys Qazaqstan oblystyq fılıalynyń balansynda.
— Barlyǵy 6 sý qoımasy bizdiń balansymyzda, olar: Úıdene, Qandysý, Ulan ózenindegi Alebastr, Shar, Eginsý jáne Qarakól. Odan bólek, 27 sý elektr stantsııalary men sý tartý qurylystary, 84 magıstraldy kanal bar. Qazirgi ýaqytta barlyq sý qoımalary tranzıttik rejımde. Úıdene jáne Qandysý sý qoımalary apatty jaǵdaıda. Olarǵa múlde sý toltyrmaımyz. Úıdenede jóndeý jumystary bastalyp ketkenimen jobadaǵy olqylyqtardyń túzetilip jatqanyna baılanysty toqtap tur. Al Qandysýdy qalpyna keltirý úshin 108 mln teńgelik joba ázirlený ústinde, — dep habarlady fılıaldan.
Al Marqakólde apatty jaǵdaıdaǵy Orta Terekti sý qoımasy 2024 jyldyń mamyr aıynda jergilikti atqarýshy organnyń balansyna berilgen. Osy jyldyń 8 qańtarynda onda obektilik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaı jarııalandy. Dese de dál qazir qandaı da bir qaýip tónip turǵan joq.
— Tótenshe jaǵdaı aldyn ala oılastyrylyp baryp jarııalandy. Kúrdeli jóndeý júrgizbese Marqakól aýylynyń bes kóshesinde ornalasqan 134 úıdi sý basý qaýpi bar. Byltyr jergilikti qarajat qorynan 4,8 mln teńge bólinip, sý qoımasyna aǵymdaǵy jóndeý jumystary júrgizildi. Bıyl aǵymdaǵy jóndeýdi jalǵastyrý úshin oblys ákimdiginiń rezervinen 11 mln teńge qosymsha qarajat bólýdi qaraýǵa usyný úshin qujattar daıyndaldy. Sondaı-aq «Orta Terekti sý qoımasyn qaıtadan jańǵyrtý» jobasy memlekettik saraptamadan ótip, jobalyq-smetalyq qujattama berildi. Bul jobanyń quny — 53,6 mln teńge, — dedi Marqakól aýyl okrýginiń ákimi Qýat Qızatov.
Túıin
Joǵaryda aıtqandaı, kóktemgi sý tasqyny kezeńinde qaýipti túbegeıli seıiltip tastaý múmkin emes. Sebebi túrli táýekel bar. Biraq Shyǵys Qazaqtanda bıyl jan-jaqty daıyndyq jasalyp, ınjenerlik qorǵanys kúsheıtilip, adamdar men quraldar saqadaı saı ázirlenip, zamanaýı tehnologııalar da engizildi. Desek te qabyldanǵan sharalardyń qanshalyqty nátıjeli bolatynyn erke qyzdyń minezindeı qubylmaly kóktem kórsetpek.
Eske salsaq, buǵan deıin Úkimet basshysynyń sý tasqynyna qatysty respýblıkalyq shtab otyrysyn ótkizgeni habarlanǵan.