ShYU shejiresi: Ótkeni, búgini men bolashaǵy
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy – 2001 jyly 15 maýsymda qurylǵan halyqaralyq uıym. 2004 jyldan bastap BUU Bas Assambleıasynda baqylaýshy bolyp sanalady. Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń qurylý tarıhy men perspektıvasy jaıly tolyǵyraq Kazinform tilshisiniń materıalynan oqyńyz.
ShYU qalaı quryldy?
Uıymnyń qurylý tarıhy 1996 jyldan bastalady. Sol jyly Shanhaıda Reseı, Qytaı, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan basshylary «Birlesken shekara aımaǵynda áskerı salada senim sharalary týraly kelisimge» qol qoıdy. Osy qujatqa qol qoıylǵannan keıin «Shanhaı bestigi» termıni paıda boldy. Biriktirýdiń negizgi maqsaty burynǵy Keńes Odaǵy respýblıkalary men Qytaı shekarasynda turaqtylyqty qamtamasyz etý edi.
Jyl saıynǵy kezdesýlerdiń bul túri bes eldiń árqaısynda kezek-kezek uıymdastyrylyp, bekitildi.
1998-2000 jyldar aralyǵynda Almaty, Bishkek jáne Dýshanbe qalalarynda Shanhaı bestiginiń sammıtteri ótti. Sondaı-aq, kezdesýlerdiń mazmuny shekaralas aımaqtarda senimdi nyǵaıtý máselelerin talqylaýdan saıasat, qaýipsizdik, dıplomatııa, sonymen qatar saýda-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq jáne basqa da salalardaǵy jan-jaqty ózara tıimdi yntymaqtastyqty damytýǵa deıin birtindep keńeıdi. Memleket basshylarynyń kezdesýlerinen basqa, Syrtqy ister mınıstrligi, qorǵanys mınıstrleri, quqyq qorǵaý organdary, ekonomıka, mádenıet, kólik, tótenshe jaǵdaılar mınıstrleri, shekara qyzmetteri, prokýratýralar men ulttyq mınıstrler arasynda turaqty kezdesýler tetikteri quryldy.
Bes eldiń ózara baılanysy sátti iske asyrylǵanynyń arqasynda uıymǵa shekaralyq yntymaqtastyq sheńberinen shyǵýǵa múmkindik berdi. Sóıtip 2000 jyly «Shanhaı bestigi» Shanhaı forýmyna aınaldy, Ózbekstan sammıtke baqylaýshy retinde qatysty.
2001 jyly Ózbekstan uıymǵa resmı túrde qosyldy. Osylaısha, «Shanhaı bestigi» Shanhaı yntymaqtastyq uıymy (ShYU) bolyp ózgertildi. Bir jyldan keıin ShYU memleket basshylarynyń Sankt-Peterbýrg sammıtinde uıymnyń maqsattary, qaǵıdattary, qurylymy men qyzmetiniń negizgi baǵyttary kórsetilgen jarǵysyna qol qoıyldy.
Al, ShYU-nyń negizgi maqsattaryna mynalar jatady:
- qatysýshy elder arasyndaǵy ózara senim men tatý kórshilik qatynasyn nyǵaıtý;
- olardyń saıası, saýda-ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq, mádenı jáne basqa salalardaǵy tıimdi yntymaqtastyǵyna járdemdesý;
- aımaqtaǵy beıbitshilikti, qaýipsizdik pen turaqtylyqty birlesip qamtamasyz etý jáne qoldaý;
- demokratııalyq, ádil jáne utymdy jańa halyqaralyq saıası, ekonomıkalyq tártip qurý jolyndaǵy ilgerileý.
Uıymnyń basym baǵyttary: kólik ınfraqurylymyn, energetıkany, telekommýnıkatsııany, munaı-gazdy, aýyl sharýashylyǵyn jáne sý resýrstaryn paıdalanýdy damytý boldy.
ShYU-nyń uıym retinde qalyptasýy 2002 jyly aıaqtaldy. Sondaı-aq, memleket basshylarynyń Sankt-Peterbýrgte ótken kezdesýinde ShYU Aımaqtyq terrorızmge qarsy qurylymyn (ShYU RATS) qurý týraly kelisim jasaldy. ShYU RATS – shtab-páteri Tashkentte ornalasqan, Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń turaqty jumys isteıtin organy. Bul organnyń maqsaty – terrorızmge, ekstremızmge jáne separatızmge qarsy kúreste taraptardyń quzyretti organdaryn úılestirý jáne ózara is-qımyl jasaý.
Jylnama: ShYU aıasyndaǵy kelisimder
2005 jylǵy Memleket basshylary keńesiniń otyrysynda Azııanyń úsh iri derjavasyna – Úndistan, Iran jáne Pákistanǵa baqylaýshy mártebesin berý týraly sheshim qabyldandy. Odan bir jyl buryn – 2004 jyly bul mártebe Mońǵolııaǵa berilgen edi. Osy kezeńde uıym geografııalyq turǵydan keńeıdi jáne bul ShYU-nyń halyqaralyq salmaǵyn aıtarlyqtaı arttyrdy.
2007 jyly ShYU elderi uzaq merzimdi tatý kórshilik, dostyq jáne yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıdy.
2009 jyly Shrı-Lanka men Belarýske dıalog boıynsha seriktes mártebesin berý týraly sheshim shyǵaryldy.
2012 jyly ShYU elderiniń basshylary Uzaq merzimdi beıbitshilik pen ortaq gúldený aımaǵyn qurý týraly deklaratsııa qabyldady. Sol jyly Túrkııa dıalog boıynsha seriktes boldy.
2014 jyly Úndistan men Pákistan Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshelikke resmı túrde ótinish berdi.
2015 jyly ShYU elderiniń basshylary Úndistan men Pákistandy uıymǵa múshelikke qabyldaý rásimin bastaý, sondaı-aq Belarýske ShYU-da baqylaýshy mártebesin berý týraly sheshimdi maquldady. Kambodja, Nepal, Ázerbaıjan men Armenııaǵa dıalog boıynsha áriptes mártebesin berý týraly sheshimderge qol qoıyldy.
2017 jylǵy maýsymda Astanada ShYU-ǵa múshe memleketter basshylary keńesiniń tarıhı otyrysy ótti, onyń barysynda Úndistan men Pákistan uıymǵa qosyldy.
2022 jyldyń qańtarynan bastap ShYU Bas hatshysy – Chjan Mın (QHR), al RATS dırektory – Rýslan Mırzaev (Ózbekstan).
Aıta ketý kerek, Qazaqstan – ShYU formatyndaǵy ózara is-qımyldyń belsendi qatysýshysy. Konstrýktıvti qatysý jáne teń dıalogqa baǵdarlaný Qazaqstan Respýblıkasynyń aımaqtaǵy ustanymyn nyǵaıtady jáne memleketter arasyndaǵy ózara senim men túsinistiktiń artýyna yqpal etedi. 2023 jyldyń shildesinen qazirgi ýaqytqa deıin Qazaqstan ShYU-ǵa tóraǵalyq etti. Astana tóraǵalyq etken kezeńde tájirıbege baǵyttalǵan tásildi qoldanyp, ózara tıimdi saýda-ekonomıkalyq jáne tehnologııalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan jumys atqardy.
Tájirıbege sáıkes, Uıymǵa tóraǵalyq kelesi sammıt aıaqtalǵannan bastap bastalyp, tóraǵalyq etýshi aýmaqta ShYU Memleket basshylary keńesiniń otyrysyn ótkizýmen aıaqtalatyn bir jyldyq kezeń ishinde júzege asyrylady.
ShYU shekarasy
ShYU elderiniń jalpy aýmaǵy 35 mıllıon sharshy shaqyrymnan asady, bul Eýrazııa aýmaǵynyń 65 paıyzyn quraıdy. Uıymǵa múshe elderdiń halqy - shamamen 3,5 mıllıard adam.
Búginde ShYU-ǵa resmı túrde 9 memleket múshe: Qazaqstan, Iran, Qyrǵyzstan, Qytaı, Pákistan, Reseı, Tájikstan, Úndistan, Ózbekstan. Alaıda bıyl uıymnyń aldaǵy sammıtinde Belarýs ShYU-nyń tolyqqandy múshesi bolady. Bul ShYU-nyń aýmaqtyq shekaralarynyń budan da keńeıetinin bildiredi. Belarýs Respýblıkasy 2009 jyly ShYU dıalogy boıynsha seriktes mártebesin aldy, al 2015 jyly uıymdaǵy baqylaýshy el boldy. 2022 jyly Belarýs uıym basshylyǵyna eldiń ShYU-ǵa jedel qosylýy týraly ótinishpen júgindi.
Uıym eń mańyzdy kezeńin ótkerýde...
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy eń aldymen aımaqtyń qaýipsizdigin nyǵaıtý úshin qurylǵan. Bastapqy kezeńde uıymnyń aldynda shekara máselelerin sheshý mindeti turdy. Búginde bul uıymnyń quzyretine kiretin máseleler kókjıegi edáýir keńeıdi – onyń qatarynda órkendeý, ekonomıkalyq damý, jańa temirjol, qurǵaq port, «Qorǵas» halyqaralyq shekara mańy yntymaqtastyǵy ortalyǵy jáne taǵy basqalar bar. Sarapshylardyń aıtýynsha, álemdik qaýymdastyqtyń uıymǵa degen qyzyǵýshylyǵy artyp keledi.
Qytaıtanýshy Ádil Qaýkenov ShYU Eýrazııa men Azııa elderiniń kópshiligin qamtıtyn aımaqtyq uıymǵa aınalǵanyn atap ótti. Búginde uıym elderdiń yntymaqtasýy jáne yqtımal táýekelderdiń aldyn alý úshin jaqsy platforma deýge bolady.
ShYU damýynyń ár kezeńi irgeli oqıǵalarǵa toly boldy. Birinshi kezeń uıymnyń qurylýy bolsa, ekinshi kezeńin bıýrokratııalyq mashına sekildi uıymnyń damýy dep ataýǵa bolady, bul kezde uıym halyqaralyq júıege kirikti. Úshinshi kezeń – uıymnyń keńeıýi, oǵan jańa qatysýshylardyń qosylýy, jańa ıdeıalar men jańa kún tártibi. ShYU turaqty damý ústinde. Búginde onyń kún tártibin odan ári keńeıtý jáne tereńdetý jóninde oılar qarastyrylyp jatyr. Sondyqtan qazir ShYU damýyndaǵy eń mańyzdy kezeń ótip jatyr dep aıta alamyz, – dedi Ádil Qaýkenov.
Sarapshy búginde senimdi qarym-qatynas negizinde uıymnyń qatysýshylaryna ortaq kún tártibin ázirleý mańyzdy dep sanaıdy.
Uıymdy kelissózder alańy ǵana emes, sonymen qatar jańa ınvestıtsııalyq jobalardy qurýdyń, jańa serpindi qurlyqtyq jobalardy qurýdyń naqty quralyna qaraı qaıta qurý qajet. Munyń bárine múmkindikter men quraldar bar, biraq ınstrýmentaldy tásil jetispeıdi. Prezıdent Toqaev jańa jobalardy júzege asyrý úshin uıymdy reformalaý mańyzdy ekenin aıtty, – dep tolyqtyrdy maman.
Ádil Qaýkenovtiń aıtýynsha, Qytaı kez kelgen uıymǵa qatysý máselesine óte saqtyqpen qaraıdy. Biraq ShYU úshin bir kezderi Qytaı aıryqsha jaǵdaı jasady jáne qazir bul ustanymdy berik ustanady – ol uıymdy damytyp jatyr. Buǵan qosa, Qytaı Qazaqstannyń ShYU-da belsendi pozıtsııa ustanýyn qoldaıdy.
Qytaı ShYU-nyń aımaqtyq ǵana emes, jahandyq qaýipsizdik pen ekonomıkalyq damýdy qamtamasyz etetin eń qýatty álemdik uıymdardyń biri bolǵanyn qalaıdy, – dep túıindedi sarapshy.
2024 jylǵy 3-4 shildede Astanada Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń sammıti ótedi. Buǵan deıin Qasym-Jomart Toqaev ShYU-nyń aldaǵy Astana sammıti «Kópjaqty dıalogty nyǵaıtý – turaqty beıbitshilik pen damýǵa umtylý» uranymen ótetinin málimdegen bolatyn. Sammıt baǵdarlamasynda lańkestik, separatızm jáne ekstremızmmen kúresý boıynsha yntymaqtastyq baǵdarlamasyn qabyldaý qarastyrylady dep kútilýde. Sonymen qatar, ShYU-nyń esirtkige qarsy strategııasyn talqylaý josparlanǵan.
