Shejireli tarıhymyzdyń mádenı ordasy
Táýelsizdik kóshesiniń boıyna aıryqsha sán berip turǵan bul ǵımarattan qazaq jeriniń aıbynyn, Alashtyń asqaq rýhyn baıandaıtyn babalardyń baıyrǵy qundylyǵyn tamashalaýǵa bolady desek, keıingi jas urpaqtyń ótken tarıh taǵylymyn jan-jaqty tanyp-bilýine de úlken múmkindik týyp otyrǵany sózsiz.
Tarıhtyń toqsan taraýly shejiresine boılasaq, murajaı alǵashynda baǵaly buıymdar men zattar, mádenı jádigerlerdi saqtaıtyn qazynalyq qor retinde qalyptasty. Mýzeılerdiń qalyptasýyna kóne zamandardaǵy kollektsııalar negiz bolǵan kórinedi. Ejelgi Rım shesheni Mark Týllıı Tsıtseron: "kollektsııa - shashyrandy zattardy bir topqa biriktirý" dep túsindirdi. Kollektsııalaý isimen Arıstotel, Rım patshasy ıÝlıı Tsezar, t.b. aınalysqan. Eýropada tarıhı murajaılar 16 - 18 ǵasyrlarda paıda boldy. Murajaılardyń qalyptasýy ulttyq sana-sezimdi oıatýǵa, mádenı-saıası ıdeıalardy (oı-sezimdi) nasıhattaýǵa kómektesti. 1820 jyly Germanııada óner murajaılary quryldy. 1811 jyly Reseıde - Feodosııada, 1825 jyly Odessada, 1828 jyly Kerchte arheologııalyq baǵyttaǵy jáne áskerı-tarıhı murajaılar qurylǵan. 19 ǵasyrda etnografııalyq zertteýlerdiń damýy nátıjesinde etnografııalyq mýzeıler qurylyp, olar ǵylymı-zertteý ortalyqtaryna aınaldy. Al, Qazaqstanda murajaılar tarıhy 1830 jyldan bastalady. Orynborda jergilikti halyqtyń tarıhy men etnografııasyn sıpattaıtyn muralar negizinde 1831 j. Neplıýev áskerı ýchılışesi janynan gýbernııalyq murajaı ashylǵan. Bul muralar qazirgi tańda QR Ortalyq Memlekettik mýzeıiniń negizgi qoryn quraýda.
Árıne, búginde murajaılardyń túr-túri jetkilikti. Olardyń arasynda belgili bir taqyryptarǵa, tarıhı-ólketaný, arheologııa men etnografııa, óner men mádenıet salasynda, belgili bir uly tulǵalardyń memorıaldyq murajaıy túrinde qurylyp, jas urpaqty tárbıeleýde úlken qyzmet atqaryp otyrǵany belgili. Desek te, bul oraıda arǵy-bergi tarıhymyzdy, sonaý saqtar men ǵundar dáýirinen, Túrki qaǵanaty, Qazaq handyǵy tarıhynan beri qaraı Eýrazııa kindigindegi qazaq elindegi dala órkenıetiniń tutas dáýirlerin, soqtyqpaly-soqpaqty bel-belesterin, odan beridegi búgingi jahandyq damýdyń uly kóshine qosylǵan táýelsiz Qazaqstannyń jańa tarıhyn bederleýde Ulttyq murajaı shejireli orda bolmaq. «Qazaqstan - ejelgi ataqonysyna tý tikken jas memleket. Qazaqstannyń búgingi jetistikterin jahanǵa jarqyrata túsý - bizdiń ortaq paryzymyz. Qazaqtyń tarıhy - birigý men tutastaný tarıhy. Búgin jaı ǵana mýzeı ashylyp otyrǵan joq, san myń jyldyq shejire jazylatyn Qazaqstan tarıhynyń jańa beti ashylyp otyr», - degen edi Elbasy N.Á. Nazarbaev jańa murajaıdyń ashylý rásiminde.
«Bizdiń tarıhymyz maqtan etýge laıyqty erlik pen eldiktiń tarıhy, myńjyldyqtar qoınaýynan bastaý alatyn qazaq shejiresi - adamzat tarıhynyń ajyramas bóligi. Bizdiń babalarymyz Qıyr Shyǵys pen Batys Eýropanyń, Sibir men Úndistannyń arasynda 4-5 myń jyl boıy aıryqsha ról atqarǵanyn tarıhtan bilemiz. Saqtar men ǵundar dáýirinen bastaý alyp, Túrik qaǵanatymen jalǵasqan qazaq handyǵynyń jáne búkil táýelsiz Qazaqstannyń ótkeni halqymyzdyń birligi men tutastyǵynyń jylnamasy bolyp sanalady. Máńgilik elimiz barda qazaqtyń tarıhy da máńgilik. Qazaqstannyń jańa tarıhyna aıryqsha mán beriletin bolady. Dáýirlerge laıyq is tyndyrǵan jıyrma jyldan astam ýaqyt el tarıhynda eń jasampaz kezeń bolyp tabylady. Keıingi urpaq búgingi býyn bastaǵan uly isterdi laıyqty jalǵastyratynyna men senimdimin. Qazaqstan tarıhy keleshekte tek qana beıbit bastamalar men jarqyn istermen jalǵasatyn bolady. Búgin esigin aıqara ashyp otyrǵan tarıh mýzeıi san jyldar jasalǵan jasampazdyq jádigerlermen tolyǵa beredi, - deı kelip, Nursultan Nazarbaev:
- Mýzeıdiń ashylýy arqyly Qazaq eli sáýletti arhıtektýralyq keshenin qurý aıaqtalady. Táýelsizdik saraıy jáne kókke umsynǵan Stela, Beıbitshilik jáne kelisim saraıy, Áziret Sultan meshiti jáne Ulttyq óner ýnıversıteti, endi, mine, Ulttyq mýzeı - bular bizdiń halqymyzdyń máńgilik qundylyqtarynyń arhıtektýralyq kórinis tabýy, - dedi.
Qazaqstan Prezıdenti Ulttyq mýzeı ǵımaratynda halyqtyń ótkeni, qazirgisi jáne bolashaǵynyń tereń sımvolızmi beınelengenin atap ótti.
- Bul - ashyqtyq, dástúrge adaldyq jáne ınnovatsııaǵa umtylys. Sáýletkerlik sheshimde máńgilik klassıka men kreatıvti modern sıntezi aıshyqtalǵan. Bul tarıhı dáýirlerdiń sabaqtastyǵyn aıryqsha tanyta túsedi, - dedi Memleket basshysy.
Qazaqstan Prezıdenti jańa mýzeıdiń tarıhty tanytý jáne elimiz týraly tereń bilimdi sińirý ortalyǵyna ǵana emes, belgili mádenı jáne ǵylymı mekemege aınalatynyna senim bildirdi.
- Ulttyq mýzeı ǵylymı jáne rýhanı ortalyqqa aınalady, bizdiń Qazaqstan jolynyń barlyq ilgeri jetistikterin tanytady, arhıtektýralyq ólshemmen alǵanda, mýzeı ǵımaraty qazirdiń ózinde Reseıdiń Ermıtajymen, Frantsııanyń Lývrymen, Amerıkanyń Metropolıten mýzeıimen birge álemniń iri ekspozıtsııalary ondyǵynyń qatarynda tur, - dep atap ótti Nursultan Nazarbaev.
Memleket basshysy mýzeıdiń qysh kitabyna estelik qoltańba qaldyrdy. Onda Prezıdenttiń «Rýhy bıik halyqtyń irgesi berik!» degen tilegi jazylǵan. Elbasy Táýelsizdik, Ejelgi jáne orta ǵasyr tarıhy, Etnografııa, qazirgi zamanǵy óner zaldaryn aralap kórdi. Syrtqy symbaty zamanaýı talǵamǵa saı jasalǵan Ulttyq murajaıdyń sáni de bólekshe. Elimizdiń kók baıraǵyna uqsas kógildir shynylar men ulttyq oıý-órnek bederlengen aq tústi qabyrǵalar erekshe kóz tartady. Tómende atqylaǵan sýburqaqtan saq jaýyngeri atynyń basyn tórt tarapqa buryp, el shebin qorǵap turǵandaı áser qaldyrady. Kire beristegi Qazaqstan kartasy ispetti úlken medıa-ekran elimizdiń qalalaryna saıahat jasatady. Onyń joǵary jaǵynda belgili qylqalam sheberi Erbolat Tólepbaıdyń bir top avtormen birigip salǵan trıptıh-polotnosynda saq, túrki halyqtarynan qazirgi zamanǵy tarıhqa deıingi «Taǵdyr», «Ańyraqaı», «Jańarǵan dala» - qylqalam tilimen beınelengen shejire-sýreti ornalasqan. Bıiktegi alyp qyran qus qanatyn sermep, dala tynysyn, egemen eldiń erteńin pash etedi.
Al endi jalpy Ulttyq mýzeıdiń ózi týraly aıtatyn bolsaq, kórme zaldary, qoımalar jáne jumys laboratorııalary óte aýqymdy. Mýzeıdiń ekspozıtsııasyn jasaqtaý kezinde álemdik mýzeıtaný men jańa tehnologııanyń eń ozyq ádistemeleri qoldanylǵan jáne de munda Qazaqstannyń ejelgi dáýirden bastap qazirgi kúnge deıingi arheologııalyq, etnografııalyq, tarıhı-mádenı eskertkishteri jınaqtalǵan. Jobaǵa sáıkes qabattary satylap bıikteıtin (2 qabattan 8 qabatqa deıin) 7 bloktan túzilgen mýzeıdiń ekspozıtsııalyq alańy 14 myń sharshy metrden asatyn jerdi alyp jatyr. Al murajaılar aýqymy 5 myń sharshy metrge jýyq. Munan bólek ýaqytsha kórmeler ótkizetin «Ulttyq mıras» ǵylymı-zertteý ınstıtýty, jańǵyrtý sheberhanalary, zerthanalar, murajaılar, oqyrman zaldary bar kitaphanalar, ilespe aýdarma quraldarymen jabdyqtalǵan máslıhat zaly, kádesyı kıoskisi, dámhana, býfet ornalasatyn jaılar bar. Mýzeıdiń kásibı, qaýipsiz murajaılary zamanaýı dúnıejúzi moıyndaǵan álemdik standarttarǵa sáıkes jasalǵan, ıaǵnı klımat-baqylaý júıesiniń bolýy, bıologııalyq jáne jaryqty baqylaý, sonymen qatar, murajaılar qurylysyna arnalǵan patenttelgen arnaıy materıaldar paıdalanylǵan. Medıa-tehnologııalardyń damýyna baılanysty dástúrli mýzeıler óziniń rólin joǵaltýy múmkin degen qoǵamda qalyptasqan pikirge qaramastan, ómirdiń ózi zamanaýı tehnologııalar mádenı eskertkishti jete tanystyrý tetigi bola alatynyna kóz jetkizip otyr. Táýelsiz Qazaqstan tarıhy ekspozıtsııasynda mýzeıge kelýshilerdiń nazaryna asa utymdy ári Azııadaǵy teńdesi joq, kólemi 35,9 h 20,6 m bolatyn alyp, doǵal ekran arqyly aýmaǵy boıynsha álemde 9-shy oryn alatyn Qazaqstannyń qaıtalanbas tabıǵaty usynylady. Taǵy bir eleýli nárse, Astana zalynda elordanyń biregeı serpindi maketi jáne álgi doǵal ekranmen birge áserli shoý jasaıtyn medıa eden kópti súısinteri sózsiz. Úsh tildi mýltımedııalyq gıd yńǵaıly ári senimdi jolserik retinde kelýshiniń kóńil kúıine, ýaqyty men qyzyǵýshylyǵyna sáıkes ekskýrsııa marshrýtyn kórermenniń qalaýyna qaraı, mýzeıdiń kóptegen zaldaryna bas¬tap aparady.
Ulttyq mýzeıdegi «Altyn adamnyń» alar orny erekshe. Esikten tabylǵan arheologııalyq olja - Qazaqstannyń sımvoly. Ejelgi tarıhtan habar beretin jádigerlerde el ishinen tabylǵan, osy kúnge deıin mýzeılerden oryn almaǵan qundylyqtar (Taqsaı hanshaıymy, Saıramdaǵy altyn buıym men kúmis tıyndar qoımasy. Taldy altyn buıymdary) qoıylǵan zal kelýshilerdi bólekshe áserge bóleıdi.
Qazaqstannyń Táýelsizdigi jáne qazaq memlekettigin quryp, ony tórtkúl álemge tanytýdaǵy Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń qaıratkerlik róli ulttyq murajaıdyń keń salaly taqyryptarynyń biri bolmaq.
Murajaı saltanatpen ashylǵannan keıingi merekeli kúnderiniń ózinde munda 40 myńǵa tarta adamnyń tamashalaýy el tarıhynyń jaýharyna aınalǵaly otyrǵan osynaý mádenıet ordasyna degen halyqtyń ynta-yqylasy men qyzyǵýshylyǵynyń zor bolǵanyn tanytqandaı.
Murajaı isiniń klassıkalyq nusqada da, qazirgi zamanaýı formada da ǵasyrlardan syr tartqan tereń tamyrly dástúrleri bar. QR Ulttyq murajaıynyń dırektory Darhan Myńbaıdyń aıtýynsha, murajaı qyzmetkerleri onyń ashylýynan buryn bul iste mol tájirıbesi bar elderde bolyp, tájirıbesin zerdelegen. Máselen, 2012 jyly olar Seýlde Koreıa Ulttyq murajaıynda bolǵan. Sondaı-aq kezinde 1872 jyly 600 eksponatpen jumysyn bastaǵan Tokıo ulttyq murajaıynyń dástúrlerinde de úırenerlik tájrıbe az emes. 1897 jyly ashylǵan Kıoto murajaıynda da úlken tarıhtyń tereń syrlary jetkilikti. Osy murajaılardy bezendirý elementteri bizdiń Ulttyq murajaıdyń dızaın-jobasynyń negizine alynǵan. Bul oraıda klassıkalyq ónerdiń Otanyna aınalǵan Italııadaǵy ejelgi Rımniń ulylyǵy men qýatyn beıneleıtin Kolızeı, Vatıkan murajaıy, Kapıtolıı, ásirese skıf altynynyń biregeı kollektsııasy jınaqtalǵan Sankt-Peterbýrgtegi Ermıtajda jaqsy úlgilerdi sary altyndaı saqtap, áspettep kórsetýde ozyq tájirıbe jetkilikti.
Jańa murajaıdyń ashylý saltanatyna alys-jaqyn shetelderden kóptegen qonaqtar keldi. Olardyń arasynda Reseıdiń, Qytaıdyń, AQSh-tyń, Ulybrıtanııanyń, Bolgarııanyń, Qyrǵyzstannyń jáne basqa da birqatar elderdiń iri murajaılarynyń basshylary boldy. Reseılikter elorda muajaıynyń alǵashqy kelýshilerine «Orys keskindemesiniń tórt ǵasyry» kórmesin usyndy. Qazaqstan astanasyna Tropınınniń portretteri, Levıtannyń peızajy, Sýrıkovtyń tarıhı polotnolary ákelindi jáne qylqalam sheberleriniń basqa da qyzyqty jumystary kórmege qoıyldy. Tanystyrylym aıasynda halyqaralyq konferentsııa uıymdastyrylyp, áriptester ár ulttyń bazalyq quramdastarynyń biri bolyp tabylatyn memlekettiń mádenı murasyn saqtap, ilgeriletý jónindegi birlesken jumystyń qajettigi týraly ortaq pikirge keldi.
Qazaqstan respýblıkamyzda turatyn árbir ulystyń ózindik mádenı erekshelikterin, ár ulttyń ózindik damýynyń dıalog alańy bolyp keledi. Bizdiń elimiz mýltımádenı qundylyqtardy saqtap odan ári damytýda jáne olardy adamzatty damytýdyń gýmanıstik baǵytymen ushtastyrýdy jaqtaı otyryp, «2013-2022 jyldarǵa arnalǵan mádenıetterdi jaqyndastyrýdyń halyqaralyq onjyldyǵy» baǵdarlamasyna bastamashy boldy. Jáne ol Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń taıaýdaǵy onjyldyqqa arnalǵan mádenıetter úndestigi jónindegi qararyna negiz boldy.
Sondyqtan da Ulttyq murajaı aldynda úlken keleli mindetter tur. Onyń ústine jańa murajaı elimizdegi júzdegen murajaılarǵa baǵyt-baǵdar berip, ǵylymı-ádistemelik qoldaý kórsetip otyratyn bolady. Ulttyq murajaı janynda tarıh pen mádenıet ınstıtýty ashylmaq. Elorda tósindegi Ulttyq murajaı Qazaqstan atty Máńgilik eldiń uly murattarynyń jarshysyna, mádenıetimizdiń shejireli tarıhynyń altyn ordasyna aınalǵaı!
Saılaý Abylaev
