Sheteldiń elektrli kólikterin Qazaqstanda shyǵarýǵa bolady – pavlodarlyq ǵalym
PAVLODAR. KAZINFORM - Injenerııa salasynda kólik tehnıkasynyń dınamıkasy degen baǵyt bar. Bul – mashınanyń basqarylýyn, ońtaılylyǵyn, jatyqtyǵyn, ótkishtik múmkindigin arttyrýǵa arnalǵan ǵylym. Sonyń ishinde kópsalaly kólik quralyna qajet qozǵalys júıesin qurastyrý - tereń izdenis pen qajyrlyqty qajet etetin eńbek. Tehnıka ǵylymynyń kandıdaty, professor Qaıratolla Ábishevpen ǵylymı izdenisteri jóninde áńgime órbittik.
Ǵalym búginde Toraıǵyrov ýnıversıtetindegi ınjenerııa fakýltetiniń dekany. Kezinde osy oqý ornyn támamdap, ataǵy bútindeı KSRO-da, bertin TMD-da dúrkirep turǵan Pavlodar traktor zaýytynda qyzmet jolyn bastaǵan. Aıtýynsha, shynjyr tabandy traktorlar shyǵaratyn kásiporynnyń bas konstrýktor bóliminde jáne tájirıbelik óndiris tsehynda jumys istegen. Zaýyt jabylǵan soń oqytýshylyq salaǵa bet buryp, búginde kólik salasynyń bolashaq ınjenerleri men mamandaryn daıyndaıdy.
- Tek shákirt tárbıelep qana qoımaı, otandyq ǵylym salasynyń damýyna belgili deńgeıde úles qosyp otyrmyz. Meniń tańdaǵan baǵytym kólik tehnıkasynyń dınamıkasy, naqtylaı aıtqanda kólik quralynyń ótkishtik múmkindigin arttyrýyna baılanysty. Biraz jyldan beri shynjyr tabandy jáne dóńgelekti kólikterdi jetildirýmen shuǵyldanyp júrmin. Kezinde zaýytta DT-75M traktoryna ártúrli motorlardy ornalastyrý jobalaryn ázirleýmen shuǵyldandyq. Sol zamandarda elimizde keń taraǵan shynjyrly traktorǵa TMD-daǵy motor zaýyttarynda shyǵarylatyn 4 túrli motordy aýystyryp sala beretindeı etip joba jasadyq. Ol sátti shyqty. Bul joba sol kezdegi qozǵaltqysh shyǵaratyn zaýyttardyń motorlardyń qajetti sanyn jetkize almaýyna baılanysty paıda boldy. Maqsaty - traktorlardy toqtaýsyz jınaýdy qamtamasyz etý edi. Al qazirgi ýaqytta negizinen úlken kásiporyndardyń tsehtarynda, kommýnaldyq sharýashylyq qyzmetinde paıdalanylatyn kópsalaly kólik quraldaryna arnalǵan rezeńkeli shynjyr tabandy jasaý jobasymen áýestenip jatyrmyz, - dep bastady áńgimesin Qaıratolla Qaırollauly.
Aıtýynsha, mundaı rezeńke tabandar búginde kóptegen damyǵan memleketterdiń kólik salasynda qoldanysqa engizilgen. Ony aýylsharýashylyq tehnıkalarynda paıdalanýǵa da bolady. Rezeńkeniń ıilgishtik, sozylǵyshtyq qasıetterin eskersek, qunarly topyraqty aýdarý, óńdeý barysynda jerdi taptaý faktorlary neǵurlym azaıa túser edi, ıaǵnı metaldy tabanǵa qaraǵanda ol ekologııalyq turǵydan tıimdirek.
Q. Ábishevtiń ǵylymı jetekshiligimen ýnıversıtet ǵalymdary Bilim jáne ǵylym mınıstrligi jarııalaǵan konkýrsqa qatysyp, 2021-2023 jyldarǵa arnalǵan joba boıynsha 55 mln teńge qarajat utyp alǵan. Ǵylymı jobanyń alǵashqy kezeńinde rezeńkeli shynjyr taban ornatylǵan kópsalaly kólik quralynyń qujattamalary tolyq daıyndaldy. Endi ǵalymdar jobanyń ekinshi kezegine, ıaǵnı ony is júzinde jasaýdyń qamyna kirisedi. Bul boıynsha elimizdiń Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń qoldaýyna úmit artyp kórmek oılary bar.
- Kólik salasyndaǵy ekinshi bir baǵytymyz – kólik quraldaryna elektr qozǵaltqyshtardy ornatý. Mysaly, úlken zaýyttarda, sonyń ishinde ózimizdiń Pavlodardaǵy Qazaqstan elektrolız zaýyty, alıýmınıı zaýyty, «Prommashkomplekt» kásiporyndarynyń óndiristik tsehtarynda kópsalaly kólik quraldary kóp paıdalanylady. Budan bólek kóshelerdegi qardy kúrep, sypyryp júretin shaǵyn kommýnaldyq tehnıkalar bar. Qalalyq jerlerdiń kommýnaldyq qyzmetteri sheteldiń qymbat tehnıkalaryn satyp alýǵa májbúr. Olardyń kóbi dızelmen, benzınmen júredi, ekologııalyq jaǵynan asa tıimdi emes. Bolashaqta sondaı tehnıkalardy ózimizde qurastyryp, solarǵa arnalǵan elektr qozǵalqyshtar qoısaq, qandaı ǵanıbet. Osyǵan memleket tarapynan qoldaý, tapsyrys bolsa, bizdiń ǵalymdar jumyla jumys jasar edi. Kólik tehnıkasy jáne logıstıka kafedrasynyń oqytýshy-professorlar quramy biraz jyldan beri bul salada izdenip kelemiz. T-25 (nemese VTZ-35A) traktorynyń negizinde elektr qozǵaltqyshy bar kópsalaly kólik quralyn qurastyryp shyǵý jobasyn ázirlegen edik. Ony iske asyrý úshin jaýapty mınıstrlikten 2024-2026 jyldarǵa 97 mln teńge qarajat bólýdi surap otyrmyz. Mınıstrlik jobamyzdy maquldasa, birden iske kirisemiz, - deıdi ǵalym.
Q. Ábishevtiń aıtýynsha, budan bólek ǵalymdar metall keskish aspaptar jobasy men tehnıkanyń keıbir kúrdeli tetikterin jetildirý boıynsha ǵylymı izdenisterin jalǵastyryp jatyr. Máselen, jýyqta jergilikti seriktestiktiń suranysy boıynsha ǵalymdar mýftanyń jańa túrin jasaýǵa ǵylymı turǵydan kómek kórsetken. Avtorlyǵy – jekemenshik fırmaǵa tıesili bolǵanymen, jobany júzege asyrýda ýnıversıtet mamandary súıemeldep shyqty. Mundaı birlesken ǵylymı is-sharalar oblystaǵy ózge de óndiris oryndarymen turaqty jolǵa qoıylǵan. Esesine, iri kásiporyndar ýnıversıtetke materıaldyq-tehnıkalyq qamtylý jaǵynan qolǵabys etedi. Kompanııalardyń qoldaýymen biraz ýaqyt buryn munda 3D modeldeý aýdıtorııasy ashyldy. Sonymen qatar, Erasmus Plus halyqaralyq baǵdarlamasy boıynsha 2020 jyly 6 memlekettiń 9 ýnıversıteti qatysqan «Taza ortaǵa arnalǵan jylýenergetıkalyq júıeler boıynsha ýnıversıtettik bilim berýdi jetildirý jáne PhD daǵdylaryn damytý» jobasyna qatysyp, sheteldik tájirıbeni otandyq bilim berý júıesine engizdi. Nátıjesinde joba aıasynda ýnıversıtettiń zerthanasyna 5 keshen-qondyrǵy satyp alyndy.
Sóz sońynda álemniń damyǵan memleketteri kólik tehnıkasyn elektrli qozǵaltqyshqa kóshirip jatqany durys úrdis ekenin, bul ekologııalyq tepe-teńdikti qalypty ustaýda quptarlyq qadam ekenin atap ótti. Ǵalymnyń pikirinshe, biraq Qazaqstan, sonyń ishinde elimizdiń soltústik óńirleri mehanıkalyq, ıaǵnı ishten janý qozǵaltqyshynan bas tarta almaıdy. Sebebi, elektrmen júretin kólikter bizdiń qysqy aıazymyzǵa shydamaıtynyn qazirgi tájirıbeniń ózi baıqatyp otyr. Bıyl qysta talaı maqtaýly elektromobılderdiń ózi aıazda jol boıynda qatyp jatqanyn kózimiz kórdi. Al qala ishindegi jolaýshylar tasymalyna arnalǵan elektrli avtobýstar da qysta kóshege shyǵarylmaıdy. Tek turaqty qýat kózine qosylǵan kólikter, ıaǵnı tramvaı, trolleıbýs, elektrli poıyzdar ǵana salany damytýda negizge aınalýy múmkin.
