Shetelde múddemizdi qorǵaıtyn zańgerler korpýsy jasaqtalady
ASTANA. KAZINFORM – Aldaǵy ýaqytta shetelde Qazaqstannyń memlekettik múddelerin qorǵaýǵa qabiletti ulttyq quzyretti kadrlar korpýsy qalyptastyrylyp, zańdardy tikeleı qazaq tilinde ázirleý tájirıbesin engizý úshin naqty sharalar qolǵa alynbaq. Kazinform agenttigine suhbat bergen Ádilet mınıstri Erlan Sársembaev vedomstvonyń jumys baǵyttary men engiziletin jańashyldyqtar jaıynda aıtyp berdi.
- Erlan Jaqsylyquly, mınıstr bolyp taǵaıyndalǵanyńyzǵa kóp ýaqyt bolǵan joq. Desek te, vedomstvo jumysyn odan ári jetildirý úshin qandaı naqty is-sharalardy josparlap otyrsyz?
- Suraǵyńyzǵa raqmet. Ózderińizge málim, ádilet organdarynyń basty mindeti – zań ústemdigin qamtamasyz etý, azamattar men uıymdardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý, sondaı-aq memlekettik quqyqtyq saıasatty qalyptastyrý.
Jalpy barlyq bastamalar men reformalar, eń aldymen azamattardyń ıgiligi úshin jasalyp jatyr. Basty maqsatymyz – ádilet salasyndaǵy qyzmetterdi túsinikti, ashyq ári qoljetimdi etý. Osyǵan baılanysty kóptegen protsesti tsıfrlandyrý, qyzmetterdi onlaın formatqa kóshirý jumystary qarqyndy júrip jatyr jáne bul baǵyttaǵy josparlarymyz aýqymdy.
Birinshiden - zań shyǵarý protsesin zamanaýı quraldardy qoldana otyryp tsıfrlandyrý. Bul ózgeris zańdardy sapaly ázirleýge, zań normalaryndaǵy qaıshylyqtardy joıýǵa ári azamattardyń quqyqtaryn naqty jáne ádil qorǵaýǵa múmkindik beredi.
Atalǵan baǵytta jasandy ıntellekt negizinde «Ádilet» quqyqtyq keńesshisi ázirlendi. Ol qazir synaqtan ótip jatyr. Keńesshi normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi taldaýǵa jáne azamattarǵa qoljetimdi quqyqtyq kómek kórsetýge arnalǵan. Onyń basty ereksheligi – quqyqtyq suraqtarǵa jaýap bergen kezde ol aqparatty tek ashyq ınternet kózderinen emes, naqty qoldanystaǵy zańnamadan, resmı normatıvtik-quqyqtyq aktilerden izdep, zańǵa negizdelgen naqty ári senimdi jaýap usynady. Ony tolyqtaı iske qosqannan keıingi kelesi kezeń – normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi taldaý arqyly qaıshylyqtardy izdeý, zań tehnıkasyna sáıkestigin tekserý, boljaý jáne basqa da fýnktsıonaldy engizý.
Ekinshiden, ádilet organdary usynatyn qyzmetterdiń ashyqtyǵy men qoljetimdiligin qamtamasyz etý maqsatynda olardy tsıfrlyq formatqa kóshirý jumystaryna basty nazar aýdaryldy. Atap aıtsaq, «E-notariat» arqyly turǵyndar onlaın túrde jyljymaıtyn múlikti rásimdeı alady, «Zan-komegi» platformasy arqyly azamattar quqyqtyq keńeske jedel qol jetkizedi.
Sonymen qatar, tsıfrlyq reformalar avtorlyq quqyqty qorǵaý salasyna da oń ózgerister ákele bastady. Buryn avtorlar men quqyq ıeleri óz shyǵarmalarynyń paıdalanylýy men syıaqysynyń tólený barysyn tolyq baqylaı almady. Ujymdyq basqarý uıymdary arasyndaǵy sharttar qaǵaz túrinde jasalyp, rásimder ashyq emes ári tıimsiz júrgizildi. Bul avtorlyq quqyqty qorǵaýda senimsizdik pen túsinispeýshilik týdyrdy.
Atalǵan máselelerdi sheshý maqsatynda Ádilet mınıstrligi avtorlardyń syıaqy alý quqyǵyn qamtamasyz etý úshin quqyqtardy ujymdyq basqarý júıesin tsıfrlandyrýdy qolǵa aldy. Qazpatent bazasynda avtorlyq jáne sabaqtas quqyqtardy basqarý jónindegi tsıfrlyq platforma qurylady. Bul platformada quqyq ıeleri jáne ujymdyq basqarýdyń ózge de taraptary onlaın formatta «jeke kabınet» arqyly sharttar jasaı alady. Tsıfrlyq sharttar negizinde platformada barlyq quqyq ıeleri men paıdalanýshylardyń ashyq tizilimderi qalyptasatyn bolady. Bul bastama shyǵarmashylyqpen aınalysatyn tulǵalarǵa óz quqyqtaryn tıimdi basqarýǵa múmkindik berip, avtorlyq eńbektiń ádil ótelýin qamtamasyz etedi. Sonymen qatar, avtorlyq quqyq salasyndaǵy ashyqtyqty arttyryp, quqyq ıeleri men paıdalanýshylary arasyndaǵy ózara senimdi nyǵaıtady.
Úshinshiden, sot aktileriniń oryndalý sapasyn jaqsartý jáne azamattardyń bul protseske degen senimin arttyrýdy josparlaýdamyz.
Qazirgi tańda sot oryndaýshylarynyń qyzmetine qatysty sot sheshimderiniń ýaqytyly oryndalmaýy, aqparattyń jetispeýi (mysaly azamattar óz isiniń qaı satyda ekenin bile almaýy), zańsyz shekteýler men artyq áreketter (mysaly múlikke buǵat qoıý) boıynsha azamattardan kóptegen ótinishter men shaǵymdar kelip túsedi.
Atalǵan máselelerdi sheshý jáne sot aktileriniń oryndalý barysyn barynsha ashyq ári baqylaýǵa qoljetimdi etý úshin «Taraptar kabıneti» dep atalatyn jańa tsıfrlyq sheshimdi usynamyz. Júıe arqyly óndirip alýshy da, boryshker de sot oryndaýshysynyń is-áreketterin onlaın baqylap, qabyldanǵan sharalar týraly naqty aqparat ala alady. Sonymen birge, júıe arqyly ótinishter men shaǵymdar joldaý jáne oǵan jaýap alý múmkindigi qarastyrylǵan. Bul sot oryndaýshylarynyń jumysyna baqylaý júrgizý jáne rásimderdi barynsha ashyq etý maqsatynda engizilgen mańyzdy jańashyldyq.
Sonymen qatar, atqarý óndirisi salasynda búgingi tańda oń kórsetkishke ıe «Robot sot oryndaýshysynyń» quzyretin keńeıtý josparda bar. Buryn jeke tulǵalar habarlama ýaqtyly kelmegendikten aıyppul alǵanyn bilmeı qalatyn jaǵdaılar jıi kezdesetin. Onyń ústine qaryz ýaqytynda ótelmegen jaǵdaıda boryshker jeke sot oryndaýshysyna aıyppul somasynyń 25 paıyzyn qosymsha tóleýge májbúr bolatyn. Al «Robot sot oryndaýshysy» mundaı qosymsha aqyny talap etpeıdi. Oǵan qosa, buryn azamattar qaryzdy tólegen soń, túbirtekti jeke sot oryndaýshyǵa aparyp, shekteýdiń alynýyn kútýge májbúr edi. Endi bul protsess avtomattandyrylyp, azamat tólem jasaǵannan keıin shekteý avtomatty túrde alynady, ıaǵnı azamattar jeńildetilgen is júrgizý boıynsha 80 myńǵa (20 AEK) deıingi somalardy óndirip alý kezinde jeke sot oryndaýshysynyń qyzmetine qosymsha aqy tóleý mindetinen bosatyldy. Endigi kezekte osyny 20-dan 40 AEK-ke deıin kóterý josparlanyp otyr. Bul boryshy bar azamattardyń qarajatyn jáne ýaqytyn únemdeý maqsatynda jasaldy.
Mundaı ózgerister, eń aldymen azamattardyń óz quqyqtaryn qorǵaýdaǵy senimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Biz bul salany tek tehnıkalyq jaǵynan ǵana emes, quqyqtyq mádenıet turǵysynan da jańartýǵa tıispiz.
- Kelesi suraǵym sot saraptamasy qyzmetine qatysty bolmaq. Bul salaǵa qatysty qandaı da bir ózgerister bar ma?
- Sot saraptamasy – ádil sot tóreliginiń negizi sanalatyn mańyzdy sala. Qaı istiń de obektıvti ári naqty sheshilýi saraptamanyń sapasyna tikeleı baılanysty. Sondyqtan bul baǵytta júrgizilip jatqan jumystardyń basty maqsaty – zertteýlerdiń dáldigi men beıtaraptyǵyn qamtamasyz etý jáne eń bastysy azamattardyń tolyq quqyǵyn qorǵaý.
Birinshiden, biz sot saraptamasyn júrgizý protsesin tsıfrlandyrýdy qolǵa aldyq. Qazirgi tańda qoldanystaǵy «E-saraptama» jobasyna jasandy ıntellekt pen logıkalyq baqylaý elementteri engiziletin bolady. Bul saraptamanyń zańǵa sáıkestigin tekserýge, merzimderdi baqylaýǵa jáne adamı faktor áserin azaıtýǵa múmkindik beredi.
Sybaılas jemqorlyqqa qarsy sharanyń elementi retinde sot saraptamasyn tsıfrlandyrý, ıaǵnı densaýlyq saqtaý uıymdarynyń aqparattyq júıesimen ıntegratsııalaý týraly normalardy zań turǵysynan bekitý máselesi basty nazarda. Bul sot saraptamasynyń jedeldigi men sapasyna aıtarlyqtaı áser etedi.
Jalpy, sot saraptamasy salasy – jaı ǵana tehnıkalyq qyzmet emes, ol adamnyń taǵdyryna áser etetin óte mańyzdy tetik. Sondyqtan bul júıede sapa jáne azamattyq senim basym bolýy tıis. Osyny qamtamasyz etý úshin biz barlyq deńgeıde reformalar júrgizýdemiz.
- Jańa ózińiz zań shyǵarý protsesterine birqatar tyń ózgeris engizý josparyna toqtalyp kettińiz. Úkimettiń zań jobalaý jumystarynyń bıylǵy josparynda 19 qujat ázirleý kózdelgen eken. Onyń ishinde memlekettik, ıaǵnı qazaq tilinde daıyndalyp jatqandary bar ma?
- Bul – óte mańyzdy ári oryndy suraq. Shyn máninde, zańdardy bastapqyda qazaq tilinde jazý tájirıbesi – táýelsiz elimizdiń rýhanı jáne quqyqtyq derbestigin bildiretin mańyzdy qadam. Qazirgi tańda mınıstrlik tarapynan zańdardy tikeleı qazaq tilinde ázirleý tájirıbesin engizý úshin naqty sharalar qolǵa alynyp jatyr. Bul baǵytta alǵashqy nátıjeler de bar.
Zań shyǵarý praktıkasynda mátini birden qazaq tilinde jazylyp, qabyldanǵan mysaldar bar: «Halyqtyń kóshi-qony týraly» jáne «Balalardyń quqyǵyn qorǵaý týraly» zańdar. Olar qoldanysta jáne zańnamalyq retteý salasynda oń baǵasyn aldy.
Sońǵy joldary atqarylyp jatqan jumysqa toqtala ketsek, 2024 jyly úsh zań jobasy gıbrıd formatynda talqylanyp, qazaq tiline sózbe-sóz aýdarylmaı, maǵynasyna saı jazyldy. Olar: «Túrkistan qalasynyń erekshe mártebesi týraly», «Norma shyǵarýdy jetildirý» jáne «Muraǵat máseleleri» boıynsha zań jobalary.
Sonymen birge, Ádilet mınıstrligi depýtattarmen birlese otyryp, 7 zań jobasynyń qazaq jáne orys tilindegi mátinderiniń semantıkalyq sáıkestigin qamtamasyz etý maqsatynda taldaý jumystaryn júrgizdi. Taldaý nátıjeleri boıynsha qazir taǵy 4 jańa zań jobasynyń qazaq tilindegi nusqalaryn redaktsııalaý jumystary júrgizilip jatyr.
2025 jylǵy jospardaǵy zań jobalary boıynsha da tıisti máseleler pysyqtalady. Óz kezeginde, normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi qazaq tilinde ázirlenýine zańnama termınologııasynyń qoldanylýy mańyzdy ról atqarady. Bul tek aýdarmalar sapasyn arttyrýǵa ǵana emes, sonymen qatar zań shyǵarý úderisinde qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtýge de oń áserin tıgizedi. Osyǵan baılanysty quqyqtyq termınderdiń biryńǵaı sózdigin bekitý jumysy júrgizilip jatyr. Qazir bul baǵyt – zańdardy aýdarma arqyly emes, bastapqyda memlekettik tilde sapaly daıyndaý. Bul tek til saıasaty úshin emes, quqyqtyq mádenıettiń damýy úshin de úlken mánge ıe. Biz muny kezeń-kezeńimen, biraq júıeli túrde iske asyramyz.
- Sońǵy suraǵym memlekettiń múliktik quqyqtaryn qorǵaýǵa qatysty. Ádilet mınıstrligi sheteldik sottarda elimizdiń múddesin qorǵaý jumystarymen aınalysatynyn bilemiz. Osy baǵytta júrgizilip jatqan jumystarǵa toqtalyp ketseńiz.
- Bul – óte jaýapty ári strategııalyq baǵyt. Qazaqstan – halyqaralyq arenada ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn saqtaýǵa múddeli memleket. Sondyqtan qandaı da bir daýlar týyndaǵan jaǵdaıda ózimizdiń ulttyq múddelerimizdi kásibı ári dáleldi túrde qorǵaýymyz kerek.
Ádilet mınıstrligi Úkimettiń konsýltanttarymen birlesip, sheteldik tórelikter men sottarda elimizdiń múddesin qorǵaýdy, daý taraptarymen kelissózder júrgizýdi jáne Qazaqstannyń ustanymyn neǵurlym tıimdi qorǵaý jónindegi quqyqtyq strategııany ázirleıdi, sondaı-aq daýlardy sotqa deıingi tártippen retteý boıynsha jumystardy úılestiredi.
Qazirgi ýaqytta Ádilet mınıstrligi Eýropalyq Odaq elderi jáne AQSh, Reseı Federatsııasy, Shveıtsarııa jáne basqa da elderdiń ıýrısdıktsııalaryndaǵy shamamen 20 is boıynsha memlekettiń múddelerin qorǵaý boıynsha jumysty júrgizip otyr. Atalǵan daýlardyń úshten biri aıaqtalýǵa jaqyn. Mysaly, «World Wide Minerals» kompanııasymen daýda tórelik sheshim Qazaqstan paıdasyna shyqty. Nátıjesinde respýblıka kompanııaǵa 65 mln AQSh dollaryn tóleýden bosatylyp, kerisinshe tórelikke ketken shyǵyndardyń 75 paıyzyn óteýdi talap etý múmkindigine ıe boldy.
Sonymen qatar, 2024 jyly 7 aqpanda ótken Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Memleket basshysy bergen tapsyrmalardy oryndaý aıasynda memlekettiń múliktik quqyqtaryn qorǵaý salasyna otandyq zańgerlik kompanııalardy sarapshy retinde tartý jumystary júrgizilip jatyr.
Atalǵan jumystardyń nátıjesinde shetelde memlekettik múddelerdi qorǵaýǵa qabiletti ulttyq quzyretti kadrlar korpýsy qalyptasady degen senimdemiz. Budan basqa, otandyq zań fırmalaryn tartý salyq tóleýshilerdiń qarajatynyń el ekonomıkasynda qalýyna yqpal etetin bolady. Sonymen qatar, qazaqstandyq sarapshylardy tartý iri álemdik zań fırmalarynyń uqsas usynystarymen salystyrǵanda edáýir tıimdirek bolmaq. Osylaısha Qazaqstannyń zańdy múddelerin kásibı, shyǵynsyz jáne bedeldi qorǵaýdy qamtamasyz etemiz. Bul - tek bir daýdy sheshý emes, elimizdiń bedelin ınvestıtsııalyq bedelin qorǵaý degen sóz.
Jalpy qorytyndylaı kele, Ádilet mınıstrligi azamattarǵa baǵyttalǵan qyzmetterdi damytý arqyly quqyqtyq senimdi nyǵaıtýdy maqsat etedi. Ádilet – jáı ǵana júıe emes, bul – ár azamattyń taǵdyryna, senimine tikeleı áser etetin tirek. Biz jasap jatqan ár ózgeris, ár qadam halyqqa jaqyn, ádil ári ashyq ádilet júıesin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. Aldaǵy ýaqytta da ádilet júıesin jetildirý, azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý jáne halyqqa qyzmet kórsetý sapasyn arttyrý baǵytynda jumystarymyzdy jalǵastyramyz.