Sherýbaı Qurmanbaıuly: Til bar jerde ulttyń, memlekettiń múddesi bar
- Lıngvıst ǵalymdardyń zertteýleri boıynsha qazirgi jer betin mekendeıtin 7 mıllıard adam 7 myń tilde sóıleıdi. Alaıda jer betindegi adam sany óskenimen ult tilderiniń sany jyl ótken saıyn erekshe jyldamdyqpen joıylýda. Biz osydan qandaı oı túıýimiz qajet dep oılaısyz?
– Til – tanymnyń, qarym-qatynastyń asa mańyzdy quraly. Ár tilde sol tildi jasaǵan, sol tilde sóıleıtin halyqtyń, ulttyń tanym-túsinigi, mádenıeti, búkil rýhanı baılyǵy saqtalady. Solardy saqtaý arqyly ulttyń ózi de saqtalady. Al tilinen aırylǵan jurt sol baılyqtyń bárinen aırylady, tilimen qosa ózi de joǵalady nemese basqaǵa sińip ketedi. Qalaı joǵalsa da tilinen aırylǵan jurt ult retinde tiri qalmaıdy. Tilinen aırylýy – ulttyń ólimi. Tilinen aırylǵandar súlderin súıretip júrse de – tiri ólikke aınalady. Muny bizdiń uly Ahań, Ahmet Baıtursynuly bir-aq aýyz sózge sıǵyzyp «Sózi joǵalǵan jurttyń, ózi de joǵalady» degen. Sondyqtan da ult tiri turǵanda tilin álsiretpeýge, onyń bedeli men mereıiniń ósýine, órisiniń keńeıýine baryn salýǵa tıis. Sonymen qatar til tek tanym quraly ǵana emes, bılik júrgizip el basqarýdyń, ekonomıkanyń, úlken saıasattyń da qýatty quraly. Tili nyǵaıǵan, keń taraǵan eldiń ózgelerge yqpaly da artady, ekonomıkasy da nyǵaıady. Oǵan AQSh pen Anglııa, Qytaı jarqyn mysal bola alady. Aǵylshyn tili men qytaı tili bul memleketterge, olardyń halqyna úlken múmkindikter týǵyzyp otyr. Sol sebepti til bar jerde tildiń artynda mindetti túrde sol tilde sóıleıtin ulttyń, memlekettiń múddesi turady. Al múdde bar jerde ony qorǵaýdyń, oǵan jetýdiń san túrli joly, amal-aılasy qosa júredi. Qazir bul múdde jolyndaǵy kúrester ekonomıkalyq ústemdik, ozyq ǵylym-bilim, jańa tehnologııa, aqparattyq keńistiktegi yqpaldylyq arqyly júrip jatyr. Kerek kezinde qorqytyp-úrkitý, kúsh kórsetý, áskerı qýatyn paıdalanýy da múmkin. Damyǵan, keń taraǵan til memlekettiń eń myqty quralynyń biri, biri ǵana emes biregeıi. Soǵan sáıkes ár memleket óz qýat-quralynyń álsiregenin qalamaıdy. Damyǵan, ekonomıkasy órkendegen el tiliniń de qoldanys aıasy keńeıip, keń tarala berýine barynsha múddeli. Olar sol tilde sóıleıtinderdiń sanyn arttyra bergisi keledi. Álsiz elderdiń, usaq, az ulttardyń, damymaı qalǵan taıpalardyń tilderiniń kún sanap tez joıylýynyń syry osynda jatyr. Alpaýyt elder, iri halyqtar olardy saqtap qalýǵa, mektebin ashyp, balasyn ana tilinde oqytý arqyly shaǵyn jurttardyń ósip-ónýine, tilin joǵaltpaýyna qamqorlyq týǵyzyp jatsa olardyń tilderi óte jyldam qarqynmen óli tilge aınalyp jatpas edi ǵoı. Kerisinshe, iriler, myqtylar álsizderdi, az halyqtardy muhıttaǵy maıda shabaqtardy úıirimen jutatyn kıtter sııaqty qylǵytyp keledi. Bizge osydan sabaq alyp, tilimizdi barynsha damytyp, qorǵaýdan, onyń óz elimizdegi qoldanysyn qamtamasyz etýden, keń taralýyna bar múmkindikti týǵyzýdan basqa jol joq.
– Osy oraıda Táýelsiz Qazaqstannyń memlekettik tiliniń keleshegi qandaı bolmaq degen oıdasyz?
– Bul eń aldymen, memleketimizdiń til saıasatyn saýatty, júıeli ári pármendi túrde júrgizýine jáne bizdiń árqaısymyzdyń azamattyq, ulttyq paryzymyzǵa adaldyǵymyzǵa tikeleı baılanysty. Memleketimiz memlekettik tilimizdiń qorǵany bolsa, ár qazaqqa óz tilinde tárbıe men bilim bersek, qazaq tiliniń bolashaǵy zor. Osy ýaqytqa deıin bul máselede utylyp kelgen tustarymyz az emes. Endigi jerde til máselesin myqtap, shyndap qolǵa alý kerek. Bul iste bossózdilikke, «uzyn arqan, keń tusaýǵa salýǵa» bolmaıdy.
- Joǵarydaǵy mysalyńyzǵa oraı aıta keteıin, ǵalymdar álemdegi eń baı tilderdi de eseptepti. Dúnıejúziniń ishki jalpy óniminiń 31% baılyǵy aǵylshyn tilin qoldanatyn elderge tıesili eken. 11% orystildi ortada óndiriledi. 9,6% japon tilinde sóıleıtin Japonııanyń enshisinde. Tórtinshi orynda 8,9% nemister bolsa, besinshi kezekte 6,6% frantsýzdar ornalasqan. Osy ekonomıka tildi baǵyndyryp ketpeı me bolashaqta?
– Eldiń bolashaǵy jarqyn bolýy úshin ekonomıkasy myqty bolýy kerek ekendigi beseneden belgili. Ekonomıkasy myqtylardyń tili de baı, tartymdy ári yqpaldy bolady. Ondaı tildi meńgerýge umtylatyndar da kóp bolady. Oǵan mysaldy alystan izdeýdiń esh qajeti joq. Ony aqshasyn tólep aǵylshyn tilin úırenip, óz memleketiniń, ata-basynyń tilin tegin de úırenbeı júrgen talaı otandas-qandastarymyz is júzinde kórsetip te otyr. Ózge elderdi aıtpaǵanda óz elimizdiń ishinde qarjy-ekonomıka, bıznestiń tili retinde qazaq tili áli ornyqpaı otyrǵanynan da sony kórýge bolady. Alaıda «Jas óspeı me, jarly baıymaı ma?» degen sózdi aıtqan qazaq qoı. Bizdiń el ekonomıkasynyń tez órkendeýine múmkindik óte mol. Osynshama keń baıtaq jerdi ıelenip, en baılyqtyń ústinde otyrǵan az ǵana halyqtyń baı da qýatty bolýyna múmkindigi óte zor ekenin árbir esi bar adam túsinedi ǵoı dep oılaımyz. Qoǵamdy jegi qurttaı kemirgen jemqorlyqtan arylyp, eldi basqarý men kadr irikteýdegi ashyqtyqqa, ádilettilikke, bilim berý salasyndaǵy sapaǵa qol jetkizsek, ǵylymdy damytsaq bizdiń eldiń baı bolmaýy tipti múmkin emes. Bizde tabıǵı baılyqtyń bári bar. Jerimizdiń asty men ústi tolǵan baılyq. Altyn sandyqtyń ústinde otyryp, kedeı bolýǵa haqymyz joq. Sondyqtan atalǵan keselderden arylsaq, ekonomıkamyz da kóterilip, sonymen birge qazaqtyń tili de el aýmaǵynda naǵyz memlekettik, ultaralyq qatynas tili retinde tolyq ústemdikke ıe bolaryna senimimiz mol. Sonda jahandaný men syrtqy yqpaldarǵa qarsy turýǵa da qaýharly bola túsemiz. Soǵan umtylýymyz kerek.
– Jer betinde qatar ǵumyr keship jatqan kóptegen memleketter, ulttar men ulystardyń óz tilderi bar. Tilderdiń taǵdyry qashanda ony jasaǵan til ıelerimen tyǵyz baılanysty, taǵdyrlas. «Til taǵdyry – ult taǵdyry» nemese uly aǵartýshy ári asa kórnekti lıngvıst ǵalym Ahmet Baıtursynuly aıtqan «Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» dep minberlerden jıi aqyl aıtamyz. Biraq qazaq tiliniń qoldaný aıasy keńimeı otyr. Sebepterin tizip berseńiz.
– Sózińiz oryndy. Qazaqtyń taǵdyry qazaq tilimen tyǵyz baılanysty. Sol sııaqty tilimizdiń bolashaǵy da bizdiń ózimizge tikeleı táýeldi. Til men ultty bólip-jarýǵa bolmaıdy. Qazaq tiliniń qoldanys aıasynyń keńeımeı otyrýynyń birneshe sebepteri bar. Bizdiń paıymdaýymyzsha olardyń negizgileri mynalar:
Birinshiden, bizdiń tildik zańnamamyz tek qazaq tiliniń órkeni ósip, órisi keńeıýin kózdeı otyryp jasalmaǵan. Bul zańdar sonaý 90-jyldary eldegi demografııalyq jaǵdaı qazaqqa qolaıly bolmaı, óz elimizdegi halqymyzdyń úlesi kem bolyp turǵan kezdegi tildik ahýalǵa beıimdelip qabyldandy. Odan beri eldegi demografııalyq, tildik ahýal ózgerse de zańymyz ózgermedi. Sondyqtan da qazaq tiline zań júzinde memlekettik mártebe berilgenmen is júzinde oǵan ondaı múmkindik tolyq berilip, qoǵam ómiriniń barlyq salalarynda keńinen qoldanylýy talap etilmedi. Kóligińiz jol qıylysyndaǵy toqtaý syzyǵyn basyp ketse siz aıyppul tóleısiz. 40 nemese 60 degen jol belgisi turǵan jerden abaısyzda 50-men nemese 70-pen ótip ketseńiz jolpol máshınesi qıqýlap qýyp kelip sizge aıyppul jazyp beredi. ıAǵnı zań bul jerde jumys istep tur. Memleket ony qatań talap etip otyr. Al Til týraly zańdy buzsańyz, Ata zańynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili» dep taıǵa tańba basqandaı etip jazylǵan tildi bilmeseńiz, ony kásibı qyzmetińizde paıdalanbasańyz, bul elde sol tilde sóılemeseńiz túk te bolmaıdy. 30 jylda eldiń memlekettik tiliniń túrli baptarynyń talaptary oryndalmaýyna baılanysty aıyppul tólepti, eskertý alypty, laýazymy tómendetilipti degendi estidińiz be? Memlekettik qyzmetke kirerde memlekettik tildi bilý deńgeıi boıynsha tapsyrǵan test kórsetkishi esepke alynbaı keldi. Bul memleketke qyzmet etýge tıis memlekettik qyzmetshi memlekettik tildi bilýi mindetti emes degen sóz. Til týraly zańnyń bir ǵana 23-babyna ózgeris engizý máselesi qansha ret kóterilse de sheshimin tappady. «Táýelsizdik tusynda qabyldanǵan 3 myń zańnyń ekeýi ǵana memlekettiń óz tilinde jazyldy» dep jar salyp júrmiz. Solardy aýdaryp qoıyp, qazaqshasy bar dep ózimizdi ózimiz aldap otyrmyz. Al shyn máninde zań shyǵarmashylyǵynda qazaq tili jumys istemeı, qańtarylyp tur. Bizdiń qazaqsha zańdarymyz aýdarmashylardyń sheberligin shyńdap, qazaq tilinde zań jazbaı nemese jazǵyzbaı otyrǵandardyń artyn jaýyp turý úshin ǵana jazylatyn sııaqty. Áıtpese, eldiń zańy aldymen sol eldiń memlekettik tilinde jazylýy kerek edi ǵoı. Bıznes, bank-qarjy sektory da oryssha saırap, esep berý úshin ǵana jasalǵan aýdarma qujattarmen memleketik til máselesin «sheship» otyr. Qazaq tiline degen naqty talaptyń, qajettiliktiń týǵyzylmaı otyrǵanyn kúnde kórip júrgen táýelsizdik kezeńinde týǵan jastarymyz ózara oryssha sóılesip, aǵylshynsha úırený arqyly qazaqtyń jarqyn bolashaǵyn qalyptastyrýǵa daıyndalyp jatyr. ıAǵnı, tildik zańnama álsiz, solqyldaq, memlekettik tildiń jappaı qoldanysyn qamtamasyz etýge qaýharly emes. Ony tilge shynaıy qajettilik týǵyzatyndaı etip, qazirgi ýaqyt talabyna saı qaıta jazyp, tolyqtyryp, jańartyp qabyldaý qajet.
Ekinshiden, bılik pen bıznes elıtanyń basym bóligi osy ýaqytqa deıin qazaqsha sóılemeıtin, sóılese de ber jaǵynan ǵana kóz aldaý úshin «bar», «joq» deýden aspaıtyn, sózin bir-eki aýyz jattandy qazaqshamen bastap, ary qaraı oryssha aǵyla jóneletin orystildi qazaqtar boldy. Olar qazaq tiliniń memleketti basqarý, zań shyǵarý, ǵylym men tehnologııa, bilim berý men bıznestiń tili bolýyna asa múddeli bolmady. Alǵashqyda qazaq tiliniń bolashaǵyna senbeıtinderi de boldy. Keıin tildik ahýal ózgere bastaǵanda betteri beri burylǵanymen qazaq tiliniń órisi keńeıýine kóbisi belin býyp kirispedi. Bıligin oryssha júrgizip, bıznesin oryssha jasap, kópshiligi ózderi sııaqty orystildi urpaq ósirýdi jalǵastyrdy. Menińshe, qazaq tiliniń órisin taryltyp, qoldanys aıasynyń keńeıýine osy qaýym, óz qandastarymyz kóp kedergi jasady. Olardyń arasynda bilimdi, isker, kásibı bilimi joǵary, mádenıetti adamdar kóp. Kásibı qyzmetin de jaqsy atqarady. Al eń bastysy olardyń kópshiliginiń jany qazaq tili úshin aýyrmaıdy. «Til – ulttyń jany» deımiz ǵoı. Al anandaı baýyrlarymyzdyń jany basqa tilge baılanyp qalǵan. Janymyz bir bolýy úshin tilimiz de bir bolýy kerek. Eger qoǵamda qazaqtildi elıtanyń, zııaly qaýymnyń yqpaly kúshti bolǵanda tipti, qazirgi qoldanystaǵy tildik zańnamamen de kóp is tyndyrýǵa, tilimizdiń tynysyn ashýǵa bolar edi. Olaı bolmady.
Meniń bir qazaqty «orystildi», «qazaqtildi» dep ekige bólip, bir-birine qarsy qoıaıyn, jik salaıyn degen bóten oıym joq. Biraq, shyndyǵy osy. Biz urpaǵymyzdyń eleýli bóligin ózge tilde oqytyp, ózge mádenıetten sýsyndatyp, ózimizdi ózimiz qaq jaryp alǵan beıbaq halyqpyz. Endi sonyń «jemisin» jep otyrmyz. Osyndaı dertimizdiń bar ekenin ashyq aıtyp, ony emdeýge kóshpesek, ózimizdi ózimiz jep tynamyz. Tólen Ábdiktiń «Oń qol» shyǵarmasyndaǵy sol qolyna boı bermeı oń qoly qylǵyndyryp óltirgen qyzdyń taǵdyryn keshkimiz kelmese, búkil qazaq ul-qyzyn óz tilinde oqytyp, qazaqsha tárbıeleýi kerek. Bizdi ult retinde qutqaratyn, tilimizdi túlettetin de jalǵyz jol osy. Sonda siz aıtyp otyrǵan «Nege solaı?», «Nege tilimizdiń qoldanys aıasy keńeımeıdi?» degen suraqtardyń bárine jaýap beriledi, másele tabıǵı túrde sheshimin tabady. Ultty, tildi saqtaý úshin, onyń qoldanysyn keńeıtý úshin urpaǵyń óz tilińde sóıleýi kerek. Boldy, bitti. Bul óte qarapaıym qaǵıda. Biraq sony oryndaı almaı otyr emespiz be?
- Qazirgi tańda qazaq qoǵamynda úshtildilik máselesi qyzý talqylanyp bitip, birtindep turmysqa ene bastady. Sherýbaı Qurmanbaıuly Siz, elimizdegi aıtýly til mamanysyz. Úshtildilikke qatysty pikirińizdi bilsek. Úshtildilik bizge ne beredi? «Birtildi bolǵanda qandaı edik?», «Qostildi qazaq qandaı bolyp otyr?» degen suraqtar tóńireginde oılaryńyzdy ortaǵa salsańyz.
– Bir úıde eki tilde sóıleıtin adamdardyń birin-biri óte jaqsy túsinip, emin-erkin syrlasyp ómir súrýi qandaı qıyn bolsa, qoǵamda da sondaı. Qoǵamda qostildilikti, eki tildiń absolıýtti túrde birdeı qoldanylýyn qamtamasyz etý, ony qadaǵalaý, retteý ońaı emes. Ádette bir til ústem bolady da, ekinshi til sonyń yńǵaıyna kónip, ekinshi satyda turady. Keı jaǵdaılarda bir til qoǵamnyń belgili bir salasynda al ekinshi til ózge salalarda basymyraq qoldanylýy da múmkin. Al ekonomıkasy, ǵylymy men tehnologııasy jaqsy damyǵan, saıası salmaǵy, kúshi basym, halyq sany mol eldiń tili odan góri shaǵyndaý, álsizdeý eldiń tilimen qatar qoldanylsa, ekinshisiniń jaǵdaıy qıyndaı beredi. Óıtkeni, tilder arasyndaǵy báseke eshqashan toqtamaıdy. Al básekede, kúreste árqashan kúshtiniń jeńetini belgili. Bizdiń jaǵdaıymyzda qostildiliktiń qazaq tili úshin tıimsiz bolǵanyn ýaqyt kórsetti. Óıtkeni biz 70 jyl múmkindigi shektelip kelgen óz tilimizdi KSRO dep atalǵan alyp derjavanyń ósip-jetilip alǵan tilimen qatar qoıdyq. Kim utyp otyrǵany aıqyn kórinip tur ǵoı. Al úshtildilik odan da úlken báseke. Aǵylshyn tili de, orys tili de keń taraǵan, BUU-nyń resmı tilderi. Aǵylshyn tili taralýy men yqpaly jaǵynan orys tilinen áldeqaıda qýatty til ekeni barshaǵa málim. «Eki túıe súıkense, ortasynda shybyn ólediniń» kebin kımeý úshin bizge bul aǵaıyndarmen alystan syılasqan abzal. Ol degenimiz aǵylshyn jáne orys tilderin ul-qyzymyzǵa 5-7 synyptardan bastap qana shet tili retinde oqytpasa bolmaıdy degen sóz. Qaıtalap aıtaıyn, shet tili retinde. Al bala tárbıesi men orta, arnaýly orta, joǵary bilim negizinen memlekettik tilde júrgizilýge tıis. Bul bizdiń buljymaıtyn zańymyzǵa, bilim saıasatynyń basym baǵytyna aınalýy kerek. Olaı etpesek, biz ultty, tilimizdi aman saqtap, qazaqtildi Qazaqstandy qalyptastyra almaımyz. Sol sııaqty bizdiń jastarymyz tek aǵylshyn men orys tilin ǵana emes, qytaı, japon, nemis, ıspan, arab tilderin de qajetine qaraı oqyp úırengeni jón. Bul bizge ozyq ǵylym men tehnologııany meńgerý úshin qajet. Biz óz úıimizde de, kóshede de, qoǵamdyq oryndarda da, qysqasy el aýmaǵynyń barlyq jerinde tek qazaqsha sóıletin ult retinde qalyptasýdy, sondaı urpaqty, ultty tárbıeleýdi qolǵa alýymyz kerek. Al aǵylshyn tili sııaqty keń taraǵan, ǵylym men tehnologııa tilin elden tys jerde, sol elderge barǵanda nemese qajet ádebıetti oqý úshin, qajet aqparatty alý úshin ǵana paıdalanatyn mádenıet, sondaı sana qalyptastyrýymyz qajet. Sonda ǵana bizdiń shet tilin meńgergenimizden, kóp til bilgenimizden qazaqqa zııan kelmeıdi. Ony qajet qural retinde ǵana óz ıgiligimizge paıdalanamyz. Al ony ómir saltymyzǵa engizip, elimizdiń tildik keńistiginen oryn berip qoısaq, ózimiz sol til men mádenıettiń jeteginde ketsek, onda ultymyzdy da, tilimizdi de joıýǵa jol ashqan bolyp shyǵamyz. Solaı bolmaýy úshin úshtildilik degen máseleni ádettegideı alaýlatyp-jalaýlatpaı, urandata bermeı, oǵan sabyrmen, baıyppen qaraǵan durys. Biz ózgeniń tilin meńgerýdiń paıdasyn ǵana kórip qoımaı, odan zııan shegip, onyń zardabymen de kúresip otyrǵan ultpyz. Endeshe, «Aýzy kúıgen úrip ishedi» degendi umytpaıyq. Qostildi bolamyz dep, bar bolmysyn qaq jaryp alǵan qazaq, endi úshtildi bolamyz dep, erteń eldi «Aqqý, shortan hám shaıan» mysalyndaǵydaı úsh jaqqa tartyp, tálkekke salatyn urpaq ósirip júrmeıik. Til artynda úlken múdde men saıasat bar. Sondyqtan bul máselede saq ta sabyrly bolǵan jón. Ár qadamymyzdy abaılap basyp, óz múddemizge qyzmet ete bilsek, qazaqtyń da, qazaq tiliniń de keleshegi kemel bolaryna senim mol.
Suqbattasqan Mahat Sadyq
