Sharshy taqta shyndyǵy: Qazaqstan shahmat derjavasyna aınala ma?
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi jyldary Qazaqstannyń shahmat álemindegi abyroı-bedeli artyp keledi. Bizdiń shahmatshylar álem chempıonattarynda barlyq sanat boıynsha sátti nátıje kórsetip, FIDE saıystarynda úzdik shyǵyp júr. Bul oń ózgeriske ne sebep? Otandyq shahmat mektebi qalyptasty ma? Kazinform tilshisi shahmatshylardyń pikirin sabaqtastyra otyryp saýalǵa jaýap izdedi.
5 jyldyq meje
Qazaqstanda shahmattyń jalpyhalyqtyq sıpat alǵanyna ǵasyr tolǵan joq. 1934 jyly I respýblıkalyq chempıonat ótip, Búkilqazaqstandyq shahmat týrnırinen keıin ǵana kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵy oıandy. Sol ýaqyttan tin tartsaq, qazaq jerindegi shahmattyń damýyn shartty túrde úsh kezeńge bólýge bolady. Alǵashqysy – UOS jyldaryna deıingi kezeń, keıingisi – táýelsizdik alǵan shaqpen túıindeldi, sońǵy úrdis – 90-jyldardan búginge deıin jalǵasyp keledi.
Qyzyǵy, grossmeısterler arasynda táýelsizdik jyldaryndaǵy býynnyń úlesi basym. Buǵan memlekettik saıasat pen sport uıymdarynyń shahmatshylardy qarjylaı qoldaýy áser etti dep aıtýǵa negiz bar. Sebebi, Úkimet árbir buqaralyq sportty jetildirý baǵdarlamasy kezinde shahmatty qalys qaldyrǵan joq. Tipti 2023 jyly Qazaqstanda klassıkalyq shahmattan álem chempıony ataǵyn alýǵa arnalǵan match ótip, Prezıdent jahandyq dodaǵa qatysqan Dın Lıjen men ıAn Nepomnıaşııdi Aqordada qabyldaǵanyn bilemiz.
Dál osy 2023 jyly qazaq shahmat mektebiniń jańa kezeńi bastaýy boldy. Olaı deıtinimiz, kóp ótpeı shahmatty damytýdyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospary bekitildi. Keıingi qolǵa alynǵan jobanyń basym deni osy qujatqa súıenip jasalǵan-dy. Qysqasha aıtsaq, 5 jylda jeti baǵytta nátıje baıqalýy tıis:
• Bastaýysh synyp balalarynyń 20%-yn shahmat oqytýmen qamtý;
• Kóppáterli turǵyn úılerde keminde 200 shahmat klýbyn ashý;
• Shahmattan Qazaqstan quramasyn álemniń TOP-10 komandasy qataryna qosý;
• 20 jasqa deıingi shahmatshylardyń «halyqaralyq grossmeıster» sporttyq ataǵyn alýy;
• Álem, Azııa chempıonattary, shahmat olımpıadasy jáne FIDE uıymynyń resmı saıystaryndaǵy shahmatshylardyń medal sanyn ulǵaıtý;
• Shahmat boıynsha keminde 500 pedagog daıarlaý;
• Keminde 250 kadrdyń biliktiligin arttyrý mejelengen.
8 myńnan astam shahmat úıirmesi
Úkimettiń málimetinshe, elde 200 myńnan astam adam shahmatpen shuǵyldanady. Alda kórsetkishti eki ese ulǵaıtý maqsaty tur. Ol úshin balalarǵa shahmat úıretý maqsatyna basymdyq berilmek. Joǵaryda atap ótken keshendi jospardyń bir tarmaǵy osyǵan baǵyttalǵan.
Qazir bastaýysh synyp oqýshylaryna arnalǵan baǵdarlama qarqyndy: 2024 jyly – 5 paıyz – 350 mektep; 2025 jyly – 10 paıyz – 700 mektep; 2026 jyly – 15 paıyz – 1050 mektep; 2027 jyly – 20 paıyz – 1400 mektep qamtylmaq. Jobaǵa jaýapty Qazaqstan shahmat federatsııasy (KazChess) 1-4 synyp oqýshylarǵa arnalǵan shahmat bilim berý baǵdarlamasyn ázirlep, sol arqyly 550 mektepte bala oqytyp otyr. Federatsııa deregine sensek, jobaǵa 20 myń oqýshy qatysýda, 797 muǵalim sabaq beredi.
Jalpy mektep janynan arnaıy úıirme ashý – jaqsy úrdis. Oqýshyǵa ǵana emes, balabaqshadaǵy búldirshinge de kómegi kóp. Búginde halyqaralyq jetistikke jetken shahmatshylardyń basym deni – mektep janyndaǵy qosymsha arqyly daǵdysyn damytqandar. Mysaly, jýyrda shahmattan álem chempıony atanǵan 7 jasar Abdýl-Málik Qaırat jeńis jolyn mektep úıirmesinen bastaǵan. 6 jasqa deıingi uldar arasynda Qazaqstan chempıony,7 jasqa deıingi uldar arasynda Álem chempıony atanyp úlgerdi.
– 4 jasymda Atyraý qalasyndaǵy mektep úıirmesine bardym. Bastapqyda shahmatqa qosymsha úıirme retinde qaradym. Alǵashqyda úıirmege aptasyna eki ret baryp, úıde de ata-anammen birge daıyndaldym. Birneshe aıdan keıin 4-razrıad normatıvin oryndadym. Astana qalasyna kóshkeli aptasyna 5 ret 2 saǵattan jattyǵý sabaǵyna qatysamyn, kúnine 1–2 saǵattaı jeke daıyndalamyn. Esepter sheshemin, onlaın partııalar oınaımyn. Demalys kúnderi rapıd jáne blıts týrnırlerge qatysamyn. Súıikti shahmatshylarym – Garrı Kasparov, Magnýs Karlsen jáne Dommaradjý Gýkesh, – deıdi jas shahmatshy.
Bıyl Abdýl-Málik 1 synypqa barady. Qazir «Astana» ortalyq shahmat klýbynda daıyndalyp júr. Jattyqtyrýshysy Azamat Áýbákirovtiń tálimin alyp, oqý men sportty qatar damytpaq. Demek, mektep jasyna deıingi balalardy shahmatqa baýlý júıeli júrip jatyr degen sóz. Este bolsa, buǵan deıin Týrızm jáne sport mınıstri Erbol Myrzabosynov elimizde 8 myńnan astam shahmat úıirmesi jumys isteıtinin, 270 myńnan astam bala shahmatpen aınalysatynyn aıtqan bolatyn.
Túsingenimiz, elde balalardy shahmat úıirmelerimen qamtý birneshe satyǵa bólingen. Mektep jasyna deıingi balalarǵa – varıatıvti komponent arqyly bilim berý, 1-4 synyptarǵa – erikti pán retinde engizý, qosymsha bilim berý uıymdarynda – memlekettik tapsyrys arqyly úıirme ashý. Sondaı-aq jaýapty mınıstrlik «shahmat boıynsha muǵalimderdi daıarlaý» bilim berý baǵdarlamasyn ázirlep otyr. Ony JOO bilim berý baǵdarlamalarynyń tizimine engizý josparlanǵan.
Grant kólemi 30 mln teńgege deıin
Halyqaralyq tájirıbege súıensek, jasóspirimderdiń álem chempıonattary úsh jas sanaty boıynsha ótkiziledi: 8, 10 jáne 12 jasqa deıingiler – kadetter; 14, 16-18 jasqa deıingiler – bozbalalar; 20 jasqa deıingi oıynshylar – jastar dodasy. Árbirinde otandastarymyzdyń júldesi mol. Mysaly, alǵashqy eki sanatty alaıyq, ótken jyly Brazılııa men Italııadaǵy jarystarda 10 jasar Alanna Berikqyzy jáne 12 jasar Mark Smırnov kósh bastady. Al Qazybek Nógerbek 20 jasqa deıingiler arasyndaǵy álem chempıonatynda jeńimpaz atandy.
KazChess atqarýshy dırektory Gúlmıra Dáýletovanyń pikirinshe, balalar arasyndaǵy sporttyq jetistiktiń kilti shahmatshylar men jattyqtyrýshylardy qarjylaı yntalandyrýda jatyr. Búginde memleket pen federatsııa tarapynan qoldaý jeterlik.
– Qazirgi tańda balalar men jasóspirimder quramasynyń 45 múshesine altyn, kúmis, qola dep atalatyn úsh paket boıynsha tegin demeýshilik qoldaý kórsetiledi. Pakettiń túrine qaraı jas shahmatshylarǵa aı saıyn aqshalaı tólem jasalyp (100 000 teńge), qýatty oıyn noýtbýktary tabys etiledi. Sondaı-aq buǵan vaýcherlik júıe boıynsha jattyqtyrýshylardyń sabaqtaryna (toptyq jáne jeke), oqý-jattyǵý jıyndaryna, halyqaralyq jáne respýblıkalyq týrnırlerge qatysý, fızıkalyq jáne psıhologııalyq daıyndyq, shahmat baǵdarlamalary men shahmat ádebıeti, ıaǵnı, joǵary deńgeıdegi asa sheber shahmatshylardy daıarlaýǵa qajettiniń bári qamtylǵan.
Jas talanttardy qoldaý baǵdarlamasy sheńberinde demeýshilik kómek alatyn balalar ár jyldyń qorytyndysy boıynsha anyqtalady. Upaı sany Qazaqstan, Álem, Azııa jáne Batys Azııa chempıonattarynda ýaqyt baqylaýdyń barlyq nusqasy – klassıka, rapıd jáne blıts boıynsha jarysqa qatysqany úshin, sondaı-aq belgili bir reıtıngke qol jetkizgeni úshin eseptelip beriledi, – deıdi ol.
Gúlmıra Dáýletovanyń aıtýynsha, KazChess budan ózge tanymal shahmatshylarǵa grant bólip keledi. Jyl saıyn ár qurama múshesine kásibı turǵyda ósýi úshin 5-30 mln teńge kóleminde grant beriledi. Shahmatshylar bul qarajatty halyqaralyq jıyndarǵa barýǵa, kásipqoı jattyqtyrýshylardan sabaq alýǵa, bedeldi týrnırlerge qatysýǵa paıdalanýyna bolady.
Grossmeıster sany qansha?
Memlekettiń shahmattaǵy áleýeti grossmeıster sanymen ólshenedi, ıaǵnı qaı elde halyqaralyq ataq alǵan sportshy kóp bolsa, sol jurt ústem. Bul oraıda Qazaqstannyń kórsetkishi jaman emes. Bizde halyqaralyq dárejedegi 20 grossmeıster bar, 15 er (GM), 5 áıelder grossmeısteri (WGM) shyqqan. Bul joǵary ataqty Halyqaralyq shahmat federatsııasy (FIDE) úmitkerlerdiń týrnırlerdegi nátıjesine qaraı beredi. Talaby da qatań. Aldymen úsh týrnırde tıisti normany oryndaý qajet, keıin 2500 (GM) nemese 2300 (WGM) reıtıngine jetý kerek. Talapqa týra kelse, úmitker grossmeıster ataǵyn ómir boıyna enshileıdi.
Sondyqtan Qazaqstan Halyqaralyq shahmat federatsııasy uıymdastyratyn dodadan qalys qalmaýǵa múddeli. Ár jarystan júldeli oralý shahmatshylar úshin ataq alýǵa degen qadam sanalady. Mysaly, 2024 jyly shahmatshylarymyz FIDE aıasyndaǵy resmı jarystarda 160 medal jeńip aldy. Bul elimizdiń saladaǵy kóshbasshylyqqa umtylysyn bildirse kerek.
Ótken jyly Qazaqstanǵa arnaıy saparmen kelgen Halyqaralyq shahmat federatsııasynyń (FIDE) prezıdenti Arkadıı Dvorkovıch te bul yntany joǵary baǵalaǵanyn baıqadyq.
– Qazaqstan shahmat derjavalarynyń izimen keledi, júıeli damý joq emes. Bastysy, mekteptegi shahmat úıirmesin damytý, balalardyń alǵashqy qadamyn qoldaý, klýbtar men akademııalardy jetildirý, jańa esimderdi tanytý, ulttyq chempıonattardy kóbeıtý qalys qalmaýy shart. Munyń barlyǵy oryndalsa, halyqaralyq deńgeıge shyǵý jeńil.
Árıne, bilikti bapkerler men qarjylaı qoldaýsyz nátıje kútý qısynsyz bolar. Bul rette Qazaqstan durys tańdaý jasady. Úzdik tálimgerlerdi elge shaqyryp, talantty jastardyń áıgili týrnırlerge qatysýyna jaǵdaı jasap keledi. Bapkerler jalaqysy, shákirtaqy men júldeler sanyn arttyrý - alǵa bastaıtyn qadam, – deıdi Halyqaralyq federatsııa prezıdenti.
Qazir ulttyq quramada el namysyn 12 er, 12 áıel shahmatshy qorǵap júr. Az ýaqyttyń ishinde álemdik deńgeıde moıyndalyp, myqty qarsylasqa aınala bildi. 2023 jyly FIDE men ACF ótkizgen resmı jarystarda shahmatshylar 116 medal jeńip alǵan edi. Ótken jyly oljalaǵan 160 medaldiń 55-i – «altyn», 54-i – «kúmis», 51-i – «qola».
Keıingi jyldary qazaq shahmat mektebinde qyzyq úrdis baıqalady. Ol – áıelder quramasynyń erekshe jetistigi. Baıqasaq, 4-5 jyl tóńireginde halyqaralyq jarysta top jaryp, grossmeıster ataǵyn alǵandardyń kópshiligi názik jandylar. Búginde Bıbisara Asaýbaeva, Jansaıa Ábdimálik, Dınara Sádýaqasova, Merýert Kamalıdenova, Lııa Qurmanǵalıeva, Ksenııa Balabaeva, Alýa Nurmanova, Amına Qaıyrbekova, Ásel Serikbaı syndy qyzdarymyz álemdi moıyndatyp úlgergen. Halyqaralyq týrnırden juldesiz qaıtqany joq. Tipti, 2024 jylǵy Dúnıejúzilik shahmat olımpıadasynda Qazaqstannyń áıelder quramasy ІІ orynnan kórindi. Jarysta bizdiń qyzdar 8 jeńiske qol jetkizip, eki oıyndy teń aıaqtady, tek bir oıynda ǵana jeńilis tapty. Osylaısha tarıhı kúmis júlde qyzdardyń kásibı deńgeıin taǵy bir pash etti.
Jasóspirimder arasynda shahmattan álem chempıony Ásel Serikbaıdyń sózinshe, áıelder quramasynyń áleýeti burynnan joǵary, alaıda jańa ǵasyrda tyń tynys ashyla bastaǵan.
– Buǵan deıin de qyzdar shahmattan álemdik deńgeıde moıyndaldy. Ózińizge málim, buryn Elvıra Sahatova, Lıazzat Tajıeva, Flıýra Hasanova sekildi sportshylar kópke tanyldy. Keıin Dınara Sádýaqasova, Jansaıa Ábdimálik, Gýlıshan Nahbaeva, Gúlmıra Dáýletova, Bıbisara Asaýbaeva, Nazerke Nurǵalı sekildi qyzdar qatarǵa qosyldy. 2024 jyly Olımpıadada qyzdar úzdik óner kórsetip, Qazaqstannyń týyn taǵy da kókke kótergen bolatyn. Men de ustazdarymnyń qoldaýymen dodalarda tájirıbe jınadym. Aleksandra Gorıachkına, Aleksandra Kostenıýk, Hampı Konerý, Ekaterına Lagno sekildi álemdik deńgeıdegi áıelder arasyndaǵy úzdik shahmatyshlarmen baq synasý sáti tústi, – dedi álem chempıony.
Degenmen, Ásel Serikbaı qazaq shahmat mektebi qalyptasyp úlgermedi degen oıda. Aıtýynsha, ortaq ádisteme joq, árbiri jeke daıyndyqpen shektelip keledi.
– Ókinishtisi, Qazaqstanda jalpyǵa birdeı bilim beretin shahmat uıymy nemese shahmat mektebi qalyptaspady. Máselen, ár mekteptiń shahmat úıretýdegi metodıkasy da ártúrli. Atalǵan másele júıeli damýǵa kedergi keltirgenimen, bir jaǵynan ár shahmatshynyń ózindik oıyn úlgisin qalyptastyryp otyr. Sondyqtan shahmatshylardyń jetistigi mektepke táýeldi emes, olardyń bar qupııasy bapkerlerdiń sheberliginde jatyr, – dedi ol.
Qazaqstan shahmat derjavasyna aınalýdyń aldynda tur. 2027 jylǵa baǵyt alǵan sharshy taqta jospary jar jolda bitpese, halyqaralyq dodalardaǵy júldeniń jemisin kóretin kún jaqyn. Oǵan áleýet te, ál de jetedi. Mańyzdysy, bilim júıesi, shahmatshylar yntasy, memlekettik qoldaý...