Shanhaı ondyǵy: Astana sammıtiniń ereksheligi nede
Búgin Astanada Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymynyń sammıti bastalady. Bıyl Qazaqstan uıymǵa tóraǵa bolǵandyqtan, bizdiń eldiń jaýapkershiligi joǵary. ShYU-ǵa múshe memleketterdiń basshylary saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq baǵyttaǵy ortaq ózekti máselelerdi talqylaıdy. Sonymen qatar, bıyl ShYU aıasynda Ekologııa jyly dep jarııalandy. Aldaǵy sammıtte ne kútilýde, oǵan qandaı kóshbasshylar keledi, bul is-sharada Qazaqstannyń tóraǵa retindegi róli qandaı? Tolyǵyraq Kazinform analıtıkalyq tilshisiniń materıalynan oqyńyz.
Jer jahannyń jartysyn qamtıtyn uıym
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy 2001 jyly quryldy (1996 jyly «Shanhaı bestigi» qurylǵan, HHІ ǵasyrdyń basynda onyń ornyn ShYU basty – red.). Osy ýaqytqa deıin uıym birtindep kópsalaly jáne kópfýnktsıonaldy boldy. Múshe memleketter ózara is-qımyldyń saıası, ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq aspektilerine birdeı basymdyq beredi.
Búginde ShYU aımaǵynda jer shary halqynyń jartysyna jýyǵy turady, aýmaǵy jer betiniń tórtten bir bóligin alyp jatyr jáne jıyntyq JІÓ 24 trln dollarǵa jetip qaldy. Buǵan qosa, qatysýshylardyń quramy únemi keńeıip otyrady. Sarapshylardyń pikirinshe, ásirese qazir halyqaralyq jaǵdaı shıelenisip turǵan shaqta álemdik qoǵamdastyqtyń uıymǵa degen qyzyǵýshylyǵy ósip keledi.
Búginde ShYU-ǵa resmı túrde 9 el múshe, olar: Qazaqstan, Úndistan, Iran, Qytaı, Qyrǵyzstan, Pákistan, Reseı, Tájikstan, Ózbekstan. Alaıda, bıyl uıymnyń elordada ótetin sammıtinde Belarýs ShYU-nyń tolyqqandy múshesi bolady. Osylaısha, múshe memleketterdiń sany onǵa jetedi.
ShYU múshe memleketter arasynda keń aýqymdy salalar boıynsha (óńirlik qaýipsizdik, ózekti qaýip-qaterlerge qarsy kúres, ekonomıkalyq damý, tatý kórshilik pen ózara senim qatynasy) ártúrli yntymaqtastyq ornatylǵan.
Astanadaǵy sammıtke baıqaýshy elderdiń kóshbasshylary da qatysady.
Sharaǵa ShYU-ǵa qatysýshy elderdiń - Qazaqstan, Ázerbaıjan, Iran, Úndistan, Qatar, Qytaı, Qyrǵyzstan, BAÁ, Pákistan, Reseı, Tájikstan, Túrkııa, Ózbekstan jáne Túrikmenstannyń kóshbasshylary qatysady dep kútilýde. Sonymen qatar, ShYU baqylaýshy memleketteri retinde Belarýs jáne Mońǵolııa basshylary shaqyryldy, – dep málimdedi SІM resmı ókili Aıbek Smadııarov Kazinform tilshisine.
Sondaı-aq, SІM ókiliniń aıtýynsha, sammıtke BUU, ShYU, ShYU RATS (Terrorǵa qarsy óńirlik qurylymy), TMD, EYU, AÓSShK, UQShU, AQIU jáne EEK dıalog boıynsha halyqaralyq seriktes uıymdarynyń birinshi basshylary keledi.
Aıta keteıik, byltyr ShYU-ǵa birden bes memleket, sonyń ishinde Bahreın, Kýveıt, Maldıv araldary, Mıanma jáne Birikken Arab Ámirlikteri dıalog seriktesteri retinde qosyldy.
Qazaqstannyń ShYU-ǵa tóraǵalyǵy
Qazaqstannyń Shanhaı yntymaqtastyq uıymyndaǵy tóraǵalyǵy 2023 jylǵy shildede bastaldy jáne osy sammıtte aıaqtalady. ShYU-ǵa tóraǵalyq etý laýazymyn qabyldaý kezinde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev elimizdiń uıymdaǵy basymdyqtaryn usyndy. Ol Qazaqstan óziniń tóraǵalyǵy barysynda «Ádiletti álem men kelisimdi jaqtaıtyn dúnıejúzilik birlik týraly» bastama kóteretinin, bul qujatta senim sharalaryn nyǵaıtý, turaqtylyq pen qaýipsizdikti saqtaý qaǵıdattarynyń negizi qalanatynyn atap ótti. Al basty mindet – Shyǵys pen Batys arasyndaǵy geosaıası qaıshylyqqa jol bermeý.
Qazaqstan strategııalyq zertteý ınstıtýnyń sarapshylary Astana tóraǵa retinde tájirıbege baǵdarlanǵan tásildi qoldanǵanyn atap ótti. Negizinen jumys ózara tıimdi saýda-ekonomıkalyq jáne tehnologııalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttaldy.
Qazaqstannyń 2024 jyldy ShYU Ekologııa jyly dep jarııalaý týraly bastamasyn uıymǵa múshe memleketter biraýyzdan qoldady. 2023 jyldyń qazanynda ShYU Úkimet basshylarynyń keńesi tıisti is-sharalar josparyn ázirlep, bekitti.
Jaqynda ShYU Bas hatshysy Chjan Mın Qazaqstannyń uıymǵa tóraǵalyq etýin joǵary baǵalady. Resmı málimetterge súıensek, 2023 jyldyń shildesinen bastap ShYU tóraǵalyǵy Qazaqstanǵa kóshken kezden beri 100-den astam túrli is-shara men kezdesý, sonyń ishinde energetıkalyq, tsıfrlyq jáne týrıstik forýmdar ótkizildi. Yntymaqtastyqtyń túrli salasynda 30-dan astam qujat ázirlendi.
«Ystyq ekonomıka, sýyq saıasat» qaǵıdatyn basshylyqqa ala otyryp, Qazaqstan ShYU ınvestıtsııalyq qoryn jáne ekonomıkalyq preferentsııalar bazasyn qurý jóninde iri bastamalar kóterdi.
3-4 shildedegi sammıttiń kún tártibi
Bıyl mamyrda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ShYU-ǵa múshe memleketterdiń Syrtqy ister mınıstrlerimen kezdesti. Sol kezde Memleket basshysy qatysýshy elderge qazaqstandyq bastamalardy qoldaǵany jáne birlesken jumysy úshin alǵys bildirdi. Sondaı-aq, Toqaev ShYU elderiniń kıeli oryndary jobasynyń mańyzdylyǵyn atap ótti.
Sondaı-aq, Prezıdent aldaǵy ShYU Astana sammıti «kópjaqty dıalogty nyǵaıtý-ornyqty beıbitshilik pen damýǵa umtylý» uranymen ótetinin atap ótti.
Qasym-Jomart Toqaev Astanadaǵy ShYU sammıtin keıingi birneshe jyl ishindegi joǵary deńgeıde ótetin asa mańyzdy halyqaralyq forýmdardyń biri dep sıpattady.
«Sammıtke dúnıejúzi halqynyń jartysyna jýyǵy turatyn memleketterdiń basshylary, sondaı-aq yqpaldy halyqaralyq uıymdardyń jetekshileri, sonyń ishinde BUU Bas hatshysy qatysady. Mundaı aýqymdy sharanyń ótkizilýi elimizdiń jahandyq arenadaǵy bedeliniń zor ekenin kórsetedi. Elimiz bıyl ShYU-dan basqa taǵy bes halyqaralyq qurylymǵa tóraǵalyq etip otyr. Bul – qazaq dıplomatııasynyń tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan jetistik», - degen edi Memleket basshysy ótken aptada BAQ salasy qyzmetkerlerin quttyqtaý rásiminde.
Sammıtte Terrorızmge, separatızmge jáne ekstremızmge qarsy kúres jónindegi yntymaqtastyq baǵdarlamasy qabyldanady. Budan basqa, ShYU-nyń esirtkige qarsy strategııasyn talqylaý josparlanyp otyr.
Sammıttiń basty mazmundyq leıtmotıvi ShYU aıasynda Qazaqstan usynǵan «Ádiletti álem men kelisimdi jaqtaıtyn dúnıejúzilik birlik týraly» bastamasy bolmaq. Ol senim sharalaryn nyǵaıtýǵa, álemniń barlyq eliniń turaqty damýyn qoldaýǵa baǵyttalǵan. Bul bastama ShYU elderiniń jahandyq jáne óńirlik qaýipsizdikti damytý jónindegi shynaıy nıetteri men sheshimin kórsetedi, – dep túsindirdi QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Azııa zertteýleri bóliminiń bas sarapshysy Álııa Musabekova.
Buǵan deıin Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymynyń Bas hatshysy Chjan Mın 3-4 shildede ShYU sammıtinde qaraýǵa shyǵarylatyn máseleler men qujattardyń tizimin jarııa etti. Onyń ishinde ol ShYU-ǵa múshe memleketter basshylarynyń Astana deklaratsııasy, ShYU-nyń «Ádiletti álem men kelisimdi jaqtaıtyn dúnıejúzilik birlik týraly» bastamasy, ShYU Seriktesterimen dıalog boıynsha ózara is-qımyldy damytý jónindegi jol kartasy, sondaı-aq birqatar basqa qujatty atap ótti.
Al Qytaıdyń Sınhýa aqparat agenttigine bergen suhbatynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev sammıttiń qorytyndy sheshimderinde «Shanhaı rýhynyń» irgeli qaǵıdattary – ózara senim, dostyq, ózara tıimdilik jáne bir-biriniń múddelerin eskerý tolyq qamtylatynyn aıtty.
«Tóraǵalyǵymyzdyń sharyqtaý shegi Astanadaǵy sammıt bolady, oǵan biz basa kóńil bólemiz. Biz ShYU-ny odan ári jetildirý salasynda strategııalyq mańyzdy sheshimder qabyldanady dep kútemiz. Orta merzimdi keleshekke arnalǵan ózara is-qımyldyń negizgi baǵyttary aıqyndalyp, aǵymdaǵy syn-qaterler men qaýipterge barabar jáne ýaqtyly den qoıý úshin bastamalar ázirlenetin bolady», - dedi QR Prezıdenti.
ShYU jáne BUU yntymaqtastyǵy
Astana sammıtiniń taǵy bir ereksheligi aldaǵy sharaǵa álemdegi eń iri ári yqpaldy uıymnyń basshysy - BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh qatysady.
Alǵash ret múshe memleketterdiń, dıalog boıynsha baqylaýshylar men seriktesterdiń, sondaı-aq BUU Bas hatshysynyń qatysýymen "ShYU+" formatynda kezdesý ótedi, – degen edi Qazaqstan dıplomatııalyq vedomstvosynyń basshysy Murat Nurtileý ShYU elderi SІM basshylary keńesiniń otyrysynda.
20 jyl ishinde ShYU men BUU shyn máninde seriktes uıymdarǵa aınaldy. ShYU-nyń BUU Bas Assambleıasy janyndaǵy baqylaýshy mártebesi bar, 2010 jyly BUU men ShYU hatshylyqtary arasynda yntymaqtastyq týraly birlesken deklaratsııaǵa qol qoıyldy.
QSZI sarapshysynyń aıtýynsha, Qazaqstannyń bastamasymen 2023 jylǵy 1 qyrkúıekte BUU Bas Assambleıasynyń 77-shi sessııasynyń plenarlyq otyrysy barysynda «Birikken Ulttar Uıymy men Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy arasyndaǵy yntymaqtastyq» qarary qabyldandy.
BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrıshtiń bıyl ShYU-ǵa múshe memleketter basshylarynyń keńesine qatysýy zańdy. Sondaı-aq, bul fakt sarapshylardyń aldaǵy Astana Sammıti Álemdik mańyzy bar eleýli oqıǵa bolady degen pikirin taǵy bir dáleldeıdi. ShYU alańynda mıllıondaǵan adamnyń taǵdyryna qatysty jahandyq sıpattaǵy máseleler kóteriletin bolady, – dep túsindirdi QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy.
ShYU-nyń jańa múshesi
Belarýs ShYU aıasyndaǵy túrli sharalarǵa 2010 jyldan beri qatysyp kele jatqany belgili. Bastapqyda ol dıalog boıynsha seriktes boldy, sodan keıin baqylaýshy mártebesin aldy. Uıymǵa tolyq múshe retinde qosylý logıkalyq negizdelgen qadam bolyp otyr. Belarýs saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa jáne ShYU-nyń ortaq kólik keńistigin damytýǵa múddeli.
Belarýs buǵan deıin de ShYU-men seriktestik qarym-qatynasta boldy jáne el prezıdenti Aleksandr Lýkashenko uıymnyń aldyńǵy jeti sammıtine qatysty, sondyqtan bul resmı qabyldaý uıymnyń jumysyna aıtarlyqtaı áser etýi ekitalaı, – dep atap ótti sarapshy Álııa Musabekova.
Keıbir sarapshylar ShYU negizinen Azııa elderiniń daýysy basym uıym dep sanaıdy, biraq is júzinde olaı emes. Búginde ShYU-men seriktestikke Saýd Arabııasynan bastap Makedonııa men Serbııaǵa deıingi ártúrli elder qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Uıym dıalog úshin yńǵaıly platforma bolyp sanalady jáne óziniń turaqtylyǵy, halyqaralyq quqyq qaǵıdattaryna adaldyǵy, jasampazdyǵy turǵysynan ózge qatysýshylarǵa qyzyq bolyp otyr.
