«Shaǵataı jazýy» degennen góri «eski qazaq jazýy» degenimiz jón - Dúısenáli Ábdiláshimuly

ASTANA. QazAqparat - Qazaq tiliniń jazý tarıhynda álipbı júıesi kóne túrki jazýy, soǵdy jazýy, qypshaq jazýy qatarly birneshe tarıhı kezeńderdi basynan ótkizgen bolatyn. On ǵasyrǵa jýyq ýaqyt boıy qazaq halqy arab-parsy grafıkasyna negizdelgen álipbı júıesin paıdalanǵan edi. Ol grafıka «shaǵataı jazýy», «shaǵataı tili» dep atalyp kelgen. Biz búgin osy «shaǵataı jazýy», «shaǵataı tili» týraly Qytaıdyń Beıjińdegi Ortalyq Ulttar ýnıversıtetin, Japonııanyń Na Goıa jáne Kıoto ýnıversıtetterin tamamdaǵan, búginde L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti Tarıh fakýltetiniń professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Dúısenáli Ábdiláshimulymen suhbattasqan edik.

- Áńgimeńizdi halqymyzdyń kóne jazýlarynyń tarıhynan bastasańyz.

- Qazaq halqynyń eski jazýlary nemese eski jazba tili degen máselelerdi jan-jaqty zerttep, memlekettik deńgeıde qarastyrǵan durys dep sanaımyn. Elimizde kóne jazbalardy zertteý mektebi áli tolyq qalyptasyp úlgermedi ǵoı. Sondyqtan halqymyz qandaı jazý paıdalandy degende, ǵylym jolyndaǵy bolsyn, qarapaıym halyq arasynda bolsyn, onyń anyq-qanyǵyn kóp adam bile bermeıdi. Aryraqtan bastap aıtar bolsaq, Orhon-Enıseı jazýlarynan keıin kóne soǵdy jazýy (kóne uıǵyr jazýy dep te aıtylady), qypshaq jazýy degender boldy. Odan keıingisi Qazaq handyǵy dáýirine týra keledi. Sol kezdegi paıdalanǵan jazýymyzdy «shaǵataı jazýy» dep, al onymen jazylǵan jazbalarymyzdy «shaǵataı tilinde jazylǵan» dep aıtyp júrgenimiz jasyryn emes. Odan keıin XX ǵasyrdyń basyndaǵy Ahmet Baıtursynulynyń jazý reformasy aıasynda barlyqqa kelgen tóte jazýdy aıtýǵa bolady. 1929 jyldan bastap on jyl latyn alfavıtin, sosyn beri qaraı kırıllıtsaǵa ótip kettik qoı. Shyn máninde qazaq halqy uzaq tarıhı dáýirde birtalaı jazýdy aýystyrdy. Osynyń saldarynan jazý mádenıetimiz toqyrap, tarıhymyzdyń aqtańdaq tustary kóbeıdi. ıAǵnı, jazýlardyń aýysýymen birge shuǵylaly tarıhymyzdyń altyn betteri de jabylyp qalyp otyrǵan. Sebebi adamdar kóne jazýlardy arnaıy oqyp úırenbeıinshe, onyń syryn asha almaıtyny daýsyz.

- Onda bizdiń tarıhymyzda «shaǵataı» ataýy qalaı paıda bolǵanyn túsindire ketseńiz?

- Shaǵataı degen ataýǵa toqtalar bolsaq, bul ataý negizinen Shyńǵyshannyń ekinshi ulynyń atymen baılanysty jáne solaı atalǵan. Shyńǵyshan qaıtys bolardan buryn tórt ulyna ózine qaratqan jerdi bólip beredi. Joshyǵa keń-baıtaq Deshti Qypshaq dalasy (keıin Qazaq dalasy dep ataldy), Shaǵataıǵa Ortalyq Azııanyń ońtústik óńirleri tıdi. Sóıtip Shaǵataı ulysy dúnıege keldi.

- Endeshe «shaǵataı tili», «shaǵataı jazýy» degen ataýlar ǵylymǵa, tarıhqa qalaı endi degen zańdy suraq týyndaıdy...

- Bundaı ataýlar kóbinese batys ǵalymdary tarapynan ortaǵa qoıylǵany aıtylady. Búgingi tańda Batys ǵalymdary derlik osy ataýdy qoldanady. Al Japonııada kóbinese «shaǵataı-túrki tili» degen ataý alynyp júr. Negizinde «shaǵataı tili» degen uǵymǵa nazar aýdarǵan jón sııaqty, «shaǵataı tili» degen ataý qanshalyqty ǵylymı degen suraqtyń tóńireginde de talqy uıymdastyrý artyq bolmasa kerek. Óıtkeni til bolýy úshin ony sóıleıtin halyq bolýy kerek qoı, meıli ol tarıhta órkendep, sońynan joıylyp ketse de sol ulttyń atymen ataýǵa bolady. Tarıhta «shaǵataı ulty» degen ataýdyń qalyptaspaǵany belgili. Shyn máninde bul jazý úlgisi Ortalyq Eýrazııa dalasyndaǵy túrki halyqtaryna ortaq jazba til retinde paıda bolyp, damyǵan. Jazýda paıdalanǵan tańbalar arab-parsy álipbıinen alynǵan. Dál osy arab-parsy álipbıimen 9-10 ǵasyrlyq tarıhymyzdyń hatqa túskenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Tipti keıingi tóte jazý álipbıimiz de osy aldyńǵy álipbıdiń negizinde barlyqqa kelgen.

- Tarıhymyzda eń uzaq ýaqyt qoldanysta bolǵan jazý osy arab- parsy álipbıi me?

- Iá, osylaı aıtýǵa bolady. Kóne túrki jazýy bar joǵy bir jarym ǵasyr ǵana qoldanysta boldy. Al soǵdy jazýyn qazaqtyń rý-taıpalary da qoldandy. Biraq Shyńǵyshannyń kúsheıýinen keıin bul jazý mońǵoldardyń qolyna ótip ketti. Qazirgi Mońǵol jazýy dep júrgen joǵarydan tómen qaraı jazylatyn jazý - sol kóne soǵdy jazýy edi. Bul túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaqty quraǵan rý-taıpalardyń da qoldanǵan jazý-tańbalary bolatyn. Keıin mońǵoldardyń memlekettik jazýyna aınaldy. Odan keıin Tsın patshalyǵy dáýirinde manchjýr eli (shúrshitter) osy jazý nusqasyn ózderine beıimdep paıdalandy. Qazirgi kúnge deıin atalǵan jazý qoldanysta júr deýge bolady. Buǵan búgingi Mońǵol, Manchjýr jazýlary dálel bola alady.

Bul arada az-kem soǵdy jazýynyń ataýy qaıdan shyqty degenge toqtala ketsek, bul jazý Soǵdıan jerinde (Zeravshan, Qashqadarııa óńirinde) paıda bolǵan. Ǵalymdar onyń fınık, arameı, sırıı jazýlarynyń negizinde jasalǵanyn alǵa tartady. Kóne túrki dáýirinde bul jazýmen birshama eskertkishter men derekter jazylǵan. Olardyń ortalyǵy Samarhan qalasy boldy. Soǵdylar qazir arnaýly ult retinde saqtalmaǵanymen, kezinde kóshpeliler men otyryqshy halyqtardyń saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynasynda asa mańyzdy dánekerlik ról atqarǵan.

Keıinnen ıslam mádenıetiniń bizge kelýine baılanysty arab-parsy álipbıi kirdi. Endi arab álipbıine qaraıtyn bolsaq, VIII ǵasyrda Talas boıynda musylman áskerlerimen Tan patshalyǵy áskerleri soǵysady. Sol soǵysta Tan áskerleri jeńiledi. Bul degen qazaq dalasynyń ońtústik aımaqtaryna arab áskerleri kirdi degen sóz. Sodan keıin ıslam mádenıeti aqyryndap ene bastady. Al jazý álipbıi mádenıetpen birge júretini belgili. Sol kezden beri bizdiń áleýmettik ómirimizge ene bastaǵan arab-parsy jazýy qazirgi zamanǵa deıin jalǵasyp keledi deýge bolady...

Ókinishke qaraı, bizde jazý tarıhymyzdy zertteý mektebi áli tolyq qalyptasqan joq. Sondyqtan da arab-parsydan kelgen jazýymyzdyń ózin «shaǵataı jazýy» dep, ózimizdiń eski qazaq jazba tilin «shaǵataı tili» dep basqasha aıtyp júrmiz. Jalpy qazaq úshin «shaǵataı jazýy» degen sózdi qoldaný kerek pe, joq pa degenniń ózi basyn ashýǵa tıisti máselelerdiń biri. Óıtkeni qazaq dalasyn Shaǵataı bılemegen. Eger bılegen hannyń ataýymen aıtý kerek bolsa, onda biz ózimizdiń eski til, jazýymyzdy «Joshy tili», «Joshy jazýy» dep aıtsaq kerek edi ǵoı...

Arab-parsy álipbıin tarıhta qazaqtar da, ózbekter de, uıǵyrlar da paıdalandy. Túrkııa túrkileri qoldanǵan Osmanly jazýy da sol arab-parsy álipbıi negizinde jasalǵan bolatyn...

- Endeshe búginde «shaǵataı jazýy» dep júrgen jazbalardy túsiný qanshalyqty qıyn?

- Bul jazýymen jazylǵan jazbalardy oqyǵanda, shákirtter alǵashynda qazirgi ózbek, uıǵyr tilderine uqsaıtyn sekildi dep jatady. Olaı deıtin sebebi onyń quramynda bizdiń qazir «j» dep júrgen tańbamyz kóbinde «ı» bolyp jazylady. Mundaı jaǵdaı biz oqyǵan Qazaq handyǵy tusynda jazylǵan hattarda únemi kezigedi. Mysaly, «kúnniń kózin, ıerniń ıúzin bilip turǵan Boǵda Ejen hannyń esenligin tileımiz, kóp aılarǵa, kóp ıyllarǵa» delinedi. Endi osy sóılemge grammatıkalyq turǵydan qarasaq, sóılem músheleriniń oryn aýysqanyn esepke almaǵanda, búgingi qazaq grammatıkasynan bólekteı almaısyń. Sózdik qory da up-uqsas. Qazirgi qazaq tilinen aıyrmashyly «j» dybysynyń «ı» bolyp kelýinde. Jazba tildiń fonetıkalyq ereksheligine qarap bular bizdiki emes, basqanyki dep óz qorjynymyzda jatqan baılyqty ózgelerge bere salatyn zamanda emespiz. Bul jazýda da qazaq halqynyń óz enshisi bar.

- «Shaǵataı jazýy» dep atalyp ketýiniń naqty sebebin aıtsańyz.

- Joǵaryda aıtqanymyzdaı «shaǵataı tili» nemese «shaǵataı jazýy» dep erterek qoldanǵandar – Eýropa ǵalymdary. Ǵylymda bul ataýdyń XIX ǵasyrdyń sońyn ala paıda bolǵandyǵy aıtylady. Óıtkeni ol kezde mońǵoltaný álemde damyp jatqan kezeń edi. Al Shaǵataı bolsa Shyńǵyshannyń uly. Sondyqtan Ortalyq Eýrazııany mekendegen túrki halyqtarynyń jazba tilin «shaǵataı tili» dep ataý osy óńirlerdegi jazý mádenıetin mońǵoldarmen tikeleı baılanystyrýdan týyndasa kerek. Endi bir jaǵynan aıtýǵa yńǵaılyraq bolǵan da shyǵar...

- Shaǵataı álipbıi týraly da aıtyp berseńiz?

- Iá, bul túrdegi álipbı ishinara tańbalardy qospaǵanda arab-parsy álipbıiniń ózi deýge bolady. Mysaly, arab álipbıindegi «kaf» pen «nún» tańbalaryn biriktirip jazý arqyly túrik tilindegi «ń» dybysyn tańbalaǵan. Bul árıne, ózimizdiń álipbı tańbalaryn tolyqtyrýdaǵy izdenisimizdiń jemisi deýge bolady. 2010 jyly men Japonııadan doktorantýrany bitirip qaıtyp kelgennen keıin ýnıversıtette derektaný aıasynda sabaq berdim. 2015 jyly «Eski qazaq jazba tili» degen kitap jazdym. Bul qarapaıym tilmen aıtqanda Qazaq handyǵy ordalarynda jazylǵan tarıhı eskertkishterdi tolyqqandy oqyp túsinýge jol ashatyn qural kitap edi. «Eski qazaq jazba tili» jazylǵanǵa deıin Qazaqstanda da, shetelde de dál osy atpen jazylǵan jeke monografııalyq eńbekter joq boldy, sondyqtan jazý barysynda kóp qıyndyqtar týyndady. Mysaly, Qazaq handyǵy dáýirinde hattalǵan jazbalardyń tilin ózimizge beıimdep, qazaqtyń kóne jazýy retinde taný, ony ǵylymı ortada dáripteý jaǵynda kúsh saldym. Bul sabaq mindettemeli dáris retine birtalaı jyl ótildi. Shákirtterdiń arasynda bakalavr-magıstrler, doktoranttar da boldy. Tipti basqa ýnıversıtetten arnaıy kelip sabaq alǵan shákirtter de kezdesti.

Bizde bylaı ǵoı, Orhon-Enıseı jazýyn, soǵdy jazýyn, qypshaq jazýyn aıtamyz. Sodan keıin qazirgi qazaq tiline sekiremiz. Ortadaǵy búkil Qazaq handyǵy kezeńi ıaǵnı tórt ǵasyrǵa taıaý ýaqyt búkildeı bos qalady. Osyndaı aqtańdaq kezeńderdiń jazba eskertkishterin ǵylymı zertteý maqsatynda «Eski qazaq jazba tili» kitaby dúnıege keldi. Bul jerde mynany eskere ketýimiz kerek, eski qazaq jazba tili ýaqyt shegi jaǵynan Qazaq handyǵy qurylǵannan Ahmet Baıtursynulynyń jazý reformasyna deıingi jazba tildi qamtıdy. Bul asa mańyzdy uǵym.

Qazaq halqy ejelden egemen el, Qazaq handyǵy qazaqtyń ulttyq memleketi. Sondyqtan Qazaq handyǵy tusynda úzdiksiz qoldanysta bolǵan jazba tildi «shaǵataı tiline» jyǵyp bergennen góri «eski qazaq jazba tili» dep ataǵan áldeqaıda oryndy bolsa kerek. Bul óz kezeginde ulttyq sanany jańǵyrtýda, urpaqtardyń tarıhqa, tilge degen jan-sezimin oıatýǵa oń yqpal jasaıdy.

- Eski qazaq jazbalaryn shaǵataı tili ıá jazýy dep atalýynyń taǵy qandaı sebepteri bar dep oılaısyz?

- Qazaq jazýynda Ahmet Baıtursynuly reformalap, tóte jazý úlgisin jasaǵanǵa deıingi jazýdy oqý qıynǵa túsken soń dúrmekke ilesip, shaǵataı tili dep atap júre bergen sekildimiz. Shyn máninde bizden basqa týystas halyqtar, mysaly ózbekter shaǵataı tili dep aıtpaı, kóne ózbek tili dep ataıdy. Árıne memlekettik til-jazý saıasaty turǵysynan kóńil bólgen jón, tól jazbalarymyzdyń tilin shaǵataı tili degennen utarymyz shamaly, qaıta «eski qazaq jazba tili» degen termın birtindep ornyǵýy kerek. Bul jerde «jazba» degendi qosýymyz qajet. Sebebi tilimizdiń aýyzsha jáne jazbasha dep ekige bólinetini belgili. Al bizge naqty derek retinde jetkeni jazbashasy. Mysaly Abylaıdyń zamanynda ómir súrgen Buqar jyraýdyń óleńderin bilemiz. Biraq ol bizge aýyzsha jetken. Al aýyzsha saqtalǵan óleń ýaqyt óte kele zamanyna qaraı óńdelip ózgerip ketýi múmkin. Al jazba tilde jazýshy qalaı jazady, solaı saqtalady. Degenmen halqymyzdyń ótkengi aýyzeki tili men jazba tiliniń ara jigin tolyq ajyratyp berý tym qıyn sharýa.

Aldyńǵy dástúrli jazýda arab-parsy tilinen aýysqan kirme sózderdi óz qalpynda jazý úshin arab-parsy álipbıindegi barlyq tańbalar qoldanylatyn, al Ahmet Baıtursynuly tóte jazý reformasyn jasaǵanda atalǵan álipbıdiń ishindegi basy artyq dep tanylǵan tańbalardy alyp tastady. Sóıtip, tóte jazý álipbıi jasalyp, 1929 jylǵa deıin qoldanys tapty. XX ǵasyrdyń basynda osy álipbımen gazet-jýrnaldar, kitaptar basylyp shyqty. Sodan bastap biz óz tildik normamyzǵa saı jaza bastadyq.

- Ýaqyt bólip suhbat bergenińizge rahmet!

 

Suhbattasqan Beısen Sultanuly