Serikbaı Trumov: Týrızm nysandarynyń salynýy oblys ekonomıkasyna zor serpin beredi
- Suhbatty búgingi kúnniń ózekti máselesinen bastasaq. Bıyl buryn-sońdy bolmaǵan qýańshylyqqa baılanysty tórt túlikti jem-shóppen qamtamasyz etý qıyndap otyr. Ásirese, Mańǵystaý jáne Qyzylorda oblystarynda jaǵdaı kúrdeli. Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev osy máselege qatysty birqatar tapsyrma bergen bolatyn. Jaǵdaıdy turaqtandyrý boıynsha qandaı jumystar júrgizilip jatyr?
- Sońǵy 1-2 jyldan beri jańbyrdyń az bolýyna baılanysty óńirimizde qýańshylyq, qazir qıynshylyqtar bolyp otyr. Bul másele týyndaǵannan beri biz kórshi oblystarmen memorandýmǵa otyryp, ol jerden jem-shóp tasý máselesi boıynsha jumystardy bastadyq. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen árdaıym birlese jumys jasap otyrmyz. Birinshiden, jergilikti bıýdjetten tıisti qarajat bólip, «Kaspıı» ÁKK arqyly ortalyqtan mınıstrliktiń bólýimen óńirge arpa, jem ákelip, úlestirip jatyrmyz. Onyń negizgi kólemi 1 200 tonnaǵa jýyq. Onyń qazir 600 tonnadan astamyn ákelip halyqqa berdik. Osy sońǵy 500 tonnaǵa jýyǵy búginde kelip, arnaıy operatorlar arqyly aýdandarǵa bólip berip, taratyp jatyrmyz. Sonymen qosa, Aqtóbe oblysynyń birneshe aýdandarymen bizdiń aýdandardyń arasynda arnaıy memorandým jasaldy. Ondaǵy maqsat – sol jerdegi shabylǵan shópti bizdiń óńirge jetkizý bolatyn. Buǵan da tıisti operatorlar belgilendi. Sol jerdegi shóp aýdandarǵa ákelinip, satylyp jatyr. Negizgi bir másele, baǵa aıyrmashylyǵynda bolyp tur. Ony qoljetimdi baǵaǵa jetkizý baǵytynda tıisti jumystar jasalyp jatyr. Onyń ishinde ózimizdiń óndiristik mekemeler de janar-jaǵar maımen kómektesý baǵytynda ózderiniń qolǵabystaryn tıgizip jatyr. Ózderińiz buqaralyq aqparat quraldarynan, áleýmettik jelilerden de kórip jatsyzdar, erikti azamattar osy óńirdegi tórt túlik maldyń basyn aman alyp qalý úshin ózderiniń de kómekterin sozyp jatyr. Men osy búgingi suhbatty paıdalana otyryp, sol azamattarǵa eldiń atynan, ózimniń atymnan alǵys aıtqym keledi. Túrkistan oblysynan bizge birneshe vagon tegin shóp kelip jatyr. Ony da aýdan, qalalarda arnaıy shtab quryp, erikti azamattar ózderi halyqqa jetkizip berýde. Aqtóbe oblysynan da keıbir kásipkerler ózderiniń shópterin osy óńirdegi azamattarǵa jetkizip berý maqsatynda úlesterin qosty. «Qazaqstan temir joly» kompanııasy erikti azamattar daıyndaǵan shópterdi vagonmen tegin jetkizip berip jatyr. Bunyń ózi bizdiń óńirdegi qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty ózderiniń qosyp jatqan úlesi. Osy úshin de Mańǵystaý jurtshylyǵynyń atynan osy azamattarǵa, Túrkistan oblysyna, Aqtóbe oblysyna, «Qazaqstan temir joly» kompanııasyna zor alǵysymyzdy bildiremin. Osyǵan bastama bolyp júrgen Qurmet sııaqty kómek qolyn sozyp jatqan azamattarǵa eldiń atynan rahmetimdi aıtqym keledi. Árıne, memlekettiń qoldaýynsyz másele tolyq sheshilmeıdi. Sebebi, bizdiń óńirimizdiń óziniń tabıǵı ereksheligi bar jáne ortalyqtan sál shalǵaı jatyrmyz. Aıtyp ótkenimdeı, baǵaǵa qatysty biraz aıyrmashylyq bar. Sondyqtan Úkimettiń rezervtik qorynan buǵan deıin 1,9 mlrd teńge kóleminde qarajat bólindi. Bul - qarajat árbir sharýa qojalyǵyna óziniń analyq mal basyna baılanysty beriletin qarajat. Bul qarajatty bólip berý úshin biz árbir aýdanda, aýylda arnaıy komıssııa qurdyq. Ol komıssııa árbir sharýa qojalyǵyndaǵy, árbir úıdegi mal basyn sanap, sony aktileıdi, sol aktige sáıkes biz tıisti qarajatty árbir azamatqa úlestiretin bolamyz. Bul jumys mine, qazir bastalyp ketti. Sonymen qosa, keshe óńirimizge Úkimet basshysy Asqar Uzaqbaıuly keldi. Eldegi qalyptasqan jaǵdaıǵa, aýyl sharýashylyǵynyń jaǵdaıyna baılanysty jıyn ótti. Soǵan sáıkes, Úkimetten kómek qajet ekenin aıtyp, aldaǵy qys maýsymyna jem-shóp qoryn jasaqtaý úshin kómek suradyq. Úkimet basshysynyń tarapynan tıisti mınıstrlikterge tapsyrma berildi. Aldymyzdaǵy qys maýsymyna jem-shóp daıyndaý úshin tıisti qarajat bólinetin boldy. Bul qarajatqa Aqtóbe, Batys Qazaqstan, Qostanaı oblystarynan shópti tasyp jetkizip, jem alýymyz kerek. Bul - óńirdegi aýyl sharýashylyǵynda qalyptasqan qıyn jaǵdaıǵa baılanysty uıymdastyrylyp jatqan jumystar.
- Qurǵaqshylyq, janar-jaǵar maı baǵasynyń ósýi sııaqty faktorlar sáıkesinshe aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń baǵasyn arttyrady. Baǵanyń ósýin tejeý jáne azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý boıynsha óńirde qandaı sharalar júzege asyrylýda?
- Árıne, bul da bir úlken áleýmettik másele. Ózderińiz bilesizder, memleket tarapynan 19 áleýmettik mańyzy bar azyq-túliktiń baǵasyn ustap turý jóninde bizge arnaıy tapsyrma bar. Osy tapsyrmaǵa sáıkes kúndelikti jumys júrgizilýde. Birinshiden, osy 19 áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik túriniń qoryn jınaqtaý boıynsha osy ýaqytqa deıin jergilikti bıýdjetten 1,6 mlrd teńge kóleminde qarajat bóldik. Bul qarajatqa ortalyqtan, ishki oblystardan 19 áleýmettik mańyzy bar azyq-túlikti satyp alamyz. Ony qoımalarda saqtap, qajet bolǵan kezde dúkenderge úlestirip, baǵany birqalypty ustap turý jumystaryn úılestiremiz. Sonymen birge kásipkerlermen jasalǵan, negizgi áleýmettik mańyzy bar taýarlardyń baǵasyn ustap turý boıynsha memorandýmdar bar. Senbi, jeksenbi kúnderi arnaıy jármeńke uıymdastyrylady. Mundaıda saýda oryndarynan beriletin oryndardyń bári tegin bolady. Sondyqtan azyq-túliktiń baǵasyn ustap turý úshin osyndaı jumystar atqarylýda. Árbir úlken sýpermarketterde arnaıy áleýmettik burysh jasaqtadyq. Sol sýpermarket ıelerimen, dúken ıelerimen osy buryshtardaǵy áleýmettik azyq-túliktiń baǵasyn birqalypty ustap turý, ıaǵnı, tıisti deńgeıden asyrmaý jóninde kelisimderimiz bar. Bizdiń óńirdegi azyq-túliktiń, baqsha ónimderiniń básekelestigin ustap turý úshin Iran, Ázerbaıjan baǵytynan sý jolymen keletin taýarlardyń baǵasy birkelki, bul baǵany ustap turýǵa da óziniń septigin tıgizedi. Sondyqtan negizgi áleýmettik azyq-túliktiń baǵasyn ustap turý úshin osyndaı kezeń-kezeńmen birneshe baǵyttaǵy jumystar uıymdastyrylýda. Jalpy, óńirimizde ónim óndirgende ǵana baǵany tolyq ustap turýǵa qol jetkizýge bolady. Osy baǵytta jylyjaılardyń kólemin arttyrý boıynsha ár aýdannyń aldyna jospar qoıyp, biraz jumys atqaryp jatyrmyz. ıAǵnı, jylyjaı kólemin jylyna 7 ga jýyq ulǵaıtamyz dep jospar qoıdyq. Bul jumys jalǵastyrylady. Sonymen qosa, jaqynda jylyna 5 myń tonna qus etin shyǵaratyn fabrıka iske qosyldy. Ol da bizdiń ishki ónimdi kóbeıtýge, baǵany qalypty ustap turýǵa óziniń septigin tıgizedi.
- Aýyz sýmen qamtamasyz etý máselesine toqtalsaq. Oblystyń damý qarqynyna sáıkes tuşy sýǵa suranystyń da artqany belgili. Sý tapshylyǵyn boldyrmaý, óńirdi tolyq tuşy sýmen qamtamasyz etý boıynsha atqarylyp jatqan jobalar bar ma?
- Óńirde sýǵa da qatysty másele bar. Biz jalpy kúni búgin tutynyp otyrǵan sý kólemi mynadaı: Astrahan-Mańǵyshlaq baǵytyndaǵy sý qubyry arqyly táýligine 64 myń tekshe metr sý alamyz jáne bizde «MAEK-Qazatomónerkásip» mekemesi bar. Osy mekeme kúnine 52 myń tekshe metr sý shyǵarady. Sonymen qatar, kommýnaldyq menshigimizde «Kaspıı» sý tuşytý zaýyty» bar, ol 20 myń tekshe metr kóleminde sý shyǵarady. Jáne jer asty sý kózderin paıdalanamyz, olardyń kólemi ondaı kóp emes, 12 myń tekshe metrdeı. Barlyǵy, kúni búgin tutynyp otyrǵan sý kólemi táýligine 140-150 myń tekshe metrdi quraıdy. Jaz mezgilderinde bizde 40-50 myń tekshe metrdeı sý kólemi jetispeıdi. ıAǵnı, jazda sý tapshylyǵy bar, jazda sýdy tutyný kóbeıedi, jer úılerde turatyn azamattardyń shaǵyn baqshalary bar. Osyǵan sáıkes, sý kózderiniń kólemin arttyrý, basqa da sý kózderin paıdalaný baǵytynda bes jyldyq óńirlik baǵdarlama jasaldy, arnaıy bólim ashyldy. Osy baǵdarlamaǵa sáıkes, birneshe joba qolǵa alyndy. Atap aıtqanda, Kendirli demalys aımaǵynyń qasynan 50 myń tekshe metr teńiz sýyn tuşylandyratyn zaýyt salý jobasy qolǵa alyndy. Qazir onyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesi jasalyp bitti. «Qazmunaıgaz» kompanııasy osy jobanyń qurylysyn ári qaraı jalǵastyrý boıynsha tıisti jumystardy atqaryp jatyr. Odan keıin «Kaspıı» sý tuşytý zaýytynyń» kólemin taǵy 40 myń tekshe metrge deıin jetkizý boıynsha joba jasalyp bitti, qazir merdigeri anyqtalyp, qurylysyn bastap kettik. Bul jobaǵa respýblıkalyq bıýdjetten qarajat bólinip jatyr, biz bul jobany jyldyń aıaǵyna deıin tolyǵymen aıaqtaý úshin barlyq kúshimizdi salyp jatyrmyz. Sebebi, kelesi jyly da sý tapshylyǵy bolady, osy tapshylyqty sheshý maqsatymyz bar. Budan basqa, «Qarajambas» ken ornynda 17 myń tekshe metr sýdy tuşylandyratyn zaýyt salynyp jatyr. Ol zaýyttyń qurylysy aıaqtalǵan soń, ondaǵy sý kólemin turǵyndarǵa berý jóninde kelisimge kelemiz. Sonymen qosa, Munaıly aýdanynda, qasymyzdaǵy Túpqaraǵan aýdanynyń Aqshuqyr, Saıyn eldi mekenderinde jaz mezgilderinde sý tapshylyǵy bolady. Soǵan sáıkes biz jergilikti bıýdjetten arnaıy qarajat bólip, shaǵyn sý tuşylandyratyn qondyrǵylardy qoıyp jatyrmyz. 3 myń tekshe metr sýdy tuşytatyn qondyrǵyny Munaıly aýdanyna qoıdyq. Qazir Aqshuqyrdaǵy burynǵy teńiz jaǵalaýyndaǵy jerasty qudyqtarynyń sýyn tuşylandyryp, turǵyndarǵa jetkizý maqsatynda jumystar atqarylýda. Bul alda sý tapshylyǵyn tolyq joıý boıynsha jasalyp jatqan jobalar. Qazir «MAEK-Qazatomónerkásip» JShS bazasynda taǵy 24 myń tekshe metr teńiz sýyn tuşylandyrý jobasy jasalyp jatyr. Bulardyń barlyǵyn joba bitken boıda respýblıkalyq bıýdjetten nemese osy jerdegi jer qoınaýyn paıdalanýshy kásiporyndardyń qarajaty esebinen bul jumystardyń barlyǵyn atqaratyn bolamyz. Bul jumys toqtamaıdy, biz kúndelikti tıisti baǵdarlamamyzǵa sáıkes Jol kartasyn jasap, jumysty kúndelikti júrgizip otyrmyz.
- Endigi másele – vaktsınalaý. Eń tómen kórsetkish Mańǵystaý oblysynda tirkelip otyr - (14-shildedegi málimet boıynsha) nebári 23,6%. Jaqynda ótken QR aýmaǵynda KVI taralýyna jol bermeý jónindegi VAK otyrysynda Premer-Mınıstr vaktsınalaý qarqynyn ulǵaıtýdy tapsyrdy. Máseleni sheshý úshin qandaı sharalar qolǵa alyndy?
- Jalpy óńirdiń medıtsınalyq jabdyqtarmen qamtylý, medıtsına mamandaryn qoldaý deńgeıi qandaı? Іndettiń aldyn alý, indetpen kúresý, ony toqtatý maqsatynda birden bir atqarylatyn jumys negizinen – ekpe salý. Biz birneshe arnaıy toptar shyǵaryp, nasıhattap, túsindirý jumystaryn kúndelikti júrgizip jatyrmyz. Árıne, másele bar. Keıbir ujymdarda vaktsınalaýǵa qarsy shyǵyp jatqan adamdar bar. Degenmen kúnine myńnan astam adam ekpe alýda. Munyń ekinshi bir baǵyty azamattardy yntalandyrý maqsatynda lotereıa oıyndaryn uıymdastyrý, tipti, páter oınatýdy da oılastyryp otyrmyz. Jaqynda ǵana Densaýlyq saqtaý mınıstrliginen arnaıy top keldi. Bizdiń epıdemıologtarmen birge halyqqa, ujymdarǵa vaktsına alýdyń óte qajet ekenin, indetten bizdi qutqaratyn da, bizdiń densaýlyǵymyzdy saqtaıtyn da osy ekpe ekenin elge jetkizý, aıtý, túsindirý, nasıhattaý jumystaryn júrgizdi. Bizdiń osy salada qyzmet jasaıtyn bilikti mamandarymyz bul jumysty ári qaraı jalǵastyra beredi. Densaýlyq saqtaý salasynyń medıtsınalyq qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etilýine, densaýlyq saqtaý nysandarynyń jumysyna qatysty ótken jyldan beri biraz jumystar atqaryldy. Arnaıy modýldik ınfektsııalyq aýrýhana salyndy, qazir halyqqa qyzmet etip tur. Respýblıkalyq bıýdjetten, jergilikti bıýdjetten jáne kóptegen osy jerde qyzmet etip júrgen kompanııalardyń kómegimen indetpen kúresý jumystardy úılestirý úshin biraz medıtsınalyq qural-jabdyq alyndy. Mysaly, bizdiń aýdandarymyzdyń barlyǵynda kompıýterlik tomograftar, rentgen apparattary, ÓJJ apparattary, ottegi kontsentratorlary sııaqty indetpen kúresý úshin medıtsınalyq kómek kórsetý baǵytynda birqatar medıtsınalyq qural-jabdyq alyndy. Medıtsınalyq nysandarymyzǵa qatysty. Biz indetpen kúresýdiń aldynda biraz daıyndyq jumystaryn jasadyq, birneshe oryn belgiledik. ıAǵnı, aldymyzda qandaı da bir qıyndyq týyndaıtyn bolsa, bizdiń tolyq daıyndyǵymyz bar. Kóbine-kóp týyndaıtyn másele – densaýlyq saqtaý salasyndaǵy kadrlar máselesi. Osyǵan sáıkes jyl saıyn jergilikti bıýdjetten grant bólý úshin qarajat bólemiz. Jylyna 60-qa jýyq mamanǵa grant bólemiz. Bizge jylyna grant alyp, oqý bitirgen 60-70 maman keledi. Kelgen mamandardy pátermen qamtamasyz etý boıynsha ótken jyly tıisti qarajat bólinip, Jańaózen qalasynda biraz jumystar atqaryldy. 30-ǵa jýyq páter alyp, kelgen mamandardy pátermen qamtamasyz ettik. Al aýyldyq eldi mekenderde «Dıplommen – aýylǵa» baǵdarlamasy jumys isteıdi, memlekettiń tıisti qoldaýy bar. Aýyldyq eldi mekenderge keletin dárigerlerdiń máseleleri tolyq sheshilip otyr. Medıtsına salasynda aldaǵy ýaqytta eki úlken joba júzege asyrylady: bireýi – Munaıly aýdanynda 150 oryndyq ortalyq aýrýhana salý, qazir konkýrs ótip, merdigerdi anyqtap jatyrmyz, ekinshisi – Aqtaý qalasynda MJÁ boıynsha qalalyq deńgeıdegi úlken aýrýhanany salý, oǵan arnaıy jer bólinip, daıyndyq jumystary júrgizilip jatyr.
- Mańǵystaý oblysynda munaı men gaz qory jetkilikti, óńir ekonomıkasynyń negizin de osy munaı-gaz sektory quraıdy. Oblysta shamamen 600-ge jýyq ónerkásiptik kásiporyn tirkelgen. Degenmen, sheshimin tappaǵan máseleler de joq emes. Osy salanyń búgingi ahýalyna toqtalyp ótseńiz?
-Mańǵystaýdyń negizgi ekonomıkasy, óndirisiniń 70-80%-y negizinen munaı salasyna baılanysty. Óńirdiń ekonomıkalyq damýynda da munaıgaz salasy kósh basynda tur. Bizde «Qazmunaıgaz» AQ qarasty «Ózenmunaıgaz», «Mańǵystaýmunaıgaz», «Qarajambasmunaıgaz» tárizdi birneshe úlken-úlken kompanııalar jumys isteıdi. Osy salada 50 myńǵa jýyq adam jumys isteıdi. Munaıgaz salasynda ótken jyly jyl basynda munaı baǵasynyń turaqsyz bolýy, tómendep ketýine baılanysty, odan keıin pandemııaǵa baılanysty, odan keıin munaı baǵasyn qalyptastyrý, ustap turý úshin OPEK+ shekteýlerine baılanysty qıyndyqtar boldy. Ol qıyndyqtar negizinen munaıgaz salasyna qyzmet kórsetetin kompanııalar úshin birshama aýyr soqqy boldy. Ol jerlerde jumysshylardyń jumysynyń toqtap qalýyna, olardyń aqysyz demalysqa shyǵýyna t.b. jaǵdaılarǵa ákeldi. Osy jyldyń basynan bastap munaıgaz salasynda baǵa biraz durystaldy. Qazir óndiristegi jumystar qalypty júrip jatyr. Biraq, «Ózenmunaıgaz»-ǵa qatysty birneshe mekeme Ózendegi jumysshylardyń eńbekaqysy tómen bolýyna baılanysty jalaqyny kóterý, osy Ózen ken ornynda jumys isteıtin negizgi mekemelerdiń tabys deńgeıine deıin jetkizý jóninde talaptaryn qoıyp jatyr. Árıne, bul jerde tıisti zańnyń, jekemenshik mekemelerdiń, arnaıy satyp alý zańdylyqtaryna baılanysty jumystardyń bar ekenin eskerý kerek. Osyǵan baılanysty túsindirý jumystary júrgizilip jatyr. Keıbir mekemelermen jumys berýshiler men jumysshylardyń arasynda jasalǵan eńbek kelisimshartyna baılanysty jumystar atqarylyp jatyr. Negizgi jumys berýshi – «Ózenmunaıgaz» kompanııasy osy saladaǵy merdigerlerine baılanysty jalpylama keshendik jospar boıynsha anyqtaý jumystaryn júrgizýde. Bul máseleni biz «Qazmunaıgaz» AQ-men birlese otyryp kezeń-kezeńimen, jumysshylarǵa habarlaı otyryp, arnaıy komıssııa arqyly tolyǵymen sheshý joldaryn qarastyryp jatyrmyz. Elimizdiń Eńbek kodeksine engizilgen ózgeristerge baılanysty, ıaǵnı birneshe aýtstaffıng kompanııada jumys jasaıtyn azamattardyń eńbekaqysyn negizgi jumys berýshi kompanııalarda jumys jasaıtyn azamattardyń eńbekaqysymen teńestirý jónindegi zańǵa sáıkes ótken jyldary óndiristik mekemelerdiń aýtstaffıng kompanııalarynda biraz ózgerister boldy. Bul baǵytta da «Qazmunaıgaz» AQ-men birlesken jumystar atqardyq. Birneshe kompanııada jalaqyny bir deńgeıge keltirý boıynsha jumystar jasaldy. Tıisti zań talaptaryna sáıkes bul jumystar ári qaraı jalǵastyryla beredi.
- Prezıdent óńirlerdiń ákimderine shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdy jeke baqylaýǵa alýdy tapsyrdy. Mańǵystaý oblysynda pandemııa kezinde ShOB sýbektilerine qandaı qoldaý sharalary kórsetilip jatyr?
- Pandemııa kezinde birinshi kezekte zardap shekken shaǵyn jáne orta bızneste júrgen kásipkerler boldy. Biraz shekteýler, karantındik talaptar qoıyldy. Soǵan sáıkes osy saladaǵy keıbir kásipkerlerdiń jumysy toqtap qaldy nemese jumysynyń biraz ýaqytqa deıin toqtata turý boıynsha biraz qıyndyqtar týyndady. Bizdiń óńirde qazir jalpy 53 myńnan astam ShOB sýbektisi (kásiporyndar, azamattar) bar. Memlekettik qoldaýlar kóp kórsetilýde, «Bıznestiń jol kartasy», «Eńbek» baǵdarlamasyna sáıkes shaǵyn nesıeler beriledi. Pandemııa kezinde zardap shekken ShOB-qa Úkimettiń arnaıy shyǵarǵan sheshimderine sáıkes salyqtardan bosatý, onyń ishinde tek bir salyq emes, birneshe salyqtan – múlik salyǵy, jer salyǵy, tabys salyǵy tárizdi salyqtardan bosatý jóninde sheshimder qabyldandy. Bul jumystardy «Atameken» UKP-men birige otyryp atqardyq. Óńirdegi zardap shekken kásipkerlerdiń sanyn anyqtap, olarǵa memleketten bólinetin jeńildikterdiń barlyǵyn tanystyryp, árqaısysyna jetkizdik. Qazir pandemııa kezinde biz «Ashyq» qosymshasyn paıdalanyp jumysyn jalǵastyryp otyrǵan kásipkerlerdi qoldaımyz jáne tıisti sanıtarlyq talaptardy saqtaıtyn kásipkerlerdi árdaıym qoldaýǵa ázirmiz. Sebebi, olar – jumys oryndaryn quryp, tıisti salyqtaryn tólep otyrǵan kásipkerler. Sondyqtan biz olardy árdaıym qoldaýǵa mindettimiz.
- Oblysta halyqty jumyspen qamtý jáne tabysyn arttyrý qalaı iske asyrylyp jatyr? Jańa jumys oryndaryn qurýǵa baǵyttalǵan memlekettik baǵdarlamalar, ınvestıtsııalyq jobalar jáne jeke bastamalarǵa toqtalsańyz? Tabyssyz qalǵan azamattar men áleýmettik osal toptardaǵy azamattardy qoldaýdyń qandaı sharalary qarastyrylǵan?
- Memlekettik arnaıy baǵdarlamalar bar, «Eńbek», jumyspen jappaı qamtý baǵdarlamalary jáne kásipkerlikti damytý baǵytynda jumystar atqarylady. Bizge ótken jyly 1,2 mlrd teńge kóleminde qarajat bólindi. Bıyl «Eńbek» baǵdarlamasymen 1,6 mlrd teńge kóleminde jáne «Atameken» UKP taǵy 1 mlrd teńge qarajat bólindi. Bul «Jumyspen qamtýdyń jol kartasy» arqyly bólingen qarajat. Atalǵan qarajat shaǵyn jáne orta kásipkerlikpen aınalysatyn kásipkerlerdi qoldaý baǵytynda jumsalady. Aldyn ala biz «Bıznes bastaý» baǵdarlamasyna sáıkes oqytamyz. Sol oqýdy aıaqtaǵannan keıin ǵana shaǵyn nesıelermen qamtamasyz etemiz. Shaǵyn nesıe kólemi ár túrli, mysaly, 4-6 mln teńgeden 12-18 mln teńgege deıin. «Eńbek» baǵdarlamasy arqyly aýyldyq jerlerdegi azamattarǵa da, qala turǵyndaryna da nesıe beriledi. Sondaı-aq bıznesti qoldaýǵa arnalǵan «Bıznestiń jol kartasy» baǵdarlamasy aıasynda da jeńildikti nesıeler beriledi. Bul baǵdarlama boıynsha osy jyldyń ózinde 6 mlrd teńgeden astam qarajat bólinip, kásipkerlerge qoldaý kórsetilip jatyr. Atap aıtsaq, ınfraqurylymdy jetkizýge, buryn alǵan nesıelerin qaıta qurylymdaýǵa jáne t. b. qatysty memlekettik qoldaýlar. Munyń barlyǵy jergilikti jerde shaǵyn jáne orta bıznesti damytýǵa baǵyttalǵan qarajat. Sondaı-aq bıznesti jańadan bastaýshylarǵa, áleýmettik osal toptaǵy azamattardy qoldaý maqsatynda qarajat bólinýde. Bul turǵydan, memleketten granttar bar, osy baǵytta 200 mln teńgeden astam qarajat bólindi. Sol qarajatty halyqqa bólip jatyrmyz. Barlyq aýdandar men qalalarda tıisti baǵdarlamaǵa sáıkes jumystar qolǵa alynǵan. Áleýmettik áljýaz toptardy memlekettik qoldaý sharalary da qarastyrylǵan. Olarǵa memleketten beriletin barlyq tólem ýaqytyly tólenýde.
- Bıyl jyl basynan beri elimizde turǵyn úı baǵasy men qurylys materıaldarynyń baǵasy óskeni baıqalady. Osy rette Mańǵystaý oblysynda baǵanyń josyqsyz ósýine jol bermeý úshin qandaı jumystar atqarylyp jatyr?
- Bıyl qurylys materıaldarynyń baǵasy ósip ketti, sebebi, mysaly, temir, qurylysqa paıdalanylatyn armatýra, tsement baǵalary ósti. Mınıstrlikpen birigip baǵany turaqtandyrý baǵytynda jumys jasap jatyrmyz. Qurylys materıaldarynyń qymbattaýyna oraı, satylyp jatqan turǵyn úılerdiń de baǵasy sharyqtady. Baspana baǵasynyń ósýiniń taǵy bir sebebi – zeınetaqy qoryndaǵy jınaqtyń bir bóligin alýǵa ruqsat berilýi. Qazir naryqta suranys bolǵan soń, turǵyn úıge degen suranystyń artqanyna baılanysty baǵa da sáıkesinshe ósti. Mysaly, Aqtaý qalasynda jylyna 700 myń sharshy metrge jýyq turǵyn úı salynady. Bul Almaty, Nur-Sultan qalalarynan keıingi úshinshi joǵary kórsetkish. Jalpy oblys boıynsha 1,2 mln sharshy metr turǵyn úı salynady. Baǵany turaqtandyrý jolynda mınıstrlikpen qatar, qurylys kompanııalary da óz usynystaryn berip jatyr. Bizdiń bir múmkindigimiz – negizgi ınerttik materıaldar, mysaly qıyrshyq tas, qum sııaqty materıaldar ózimizdiń óńirde, Mańǵystaýda shyǵady. Olardyń baǵasynda asa ósim baıqalmaıdy, biraq syrttan, Reseıden keletin qurylys materıaldary qymbattaǵan. Osy rette, mınıstrlikpen birlesip qurylys materıaldarynyń baǵasyn turaqtandyrý boıynsha jumystardy atqaratyn bolamyz.
-Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Memleket basshysy Q. Toqaev Úkimetke jol ınfraqurylymy men jol boıyndaǵy servıs sapasy máselelerin erekshe baqylaýda ustaýdy tapsyrdy. Bul baǵytta birinshi jartyjyldyqta ne isteldi jáne ekinshi jartyjyldyqqa jospar qandaı?
- Jalpy, jol qurylysyna baılanysty oblysymyzda óte jaqsy jumystar atqarylyp jatyr deýge tolyq negiz bar. Ótken jyly «Jumyspen qamtýdyń jol kartasy» aıasynda jáne «Aýyl – El besigi» memlekettik baǵdarlamasyna sáıkes 240 shaqyrym jol qurylysy júrgizildi. Ótken jyly qıyndyqtarǵa baılanysty Memleket basshysy men Úkimettiń arnaıy tapsyrmasymen «Jumyspen qamtý jol kartasy» aıasynda 31 mlrd teńge kóleminde qarajat berildi. Soǵan sáıkes birneshe jol qurylysy, negizinen, aýyldyq eldi mekenderdiń ishki jol qurylystary júrgizildi. Sondaı-aq «Aýyl – El besigi» baǵdarlamasyna sáıkes birneshe jol, atap aıtqanda, Mańǵystaý oblysyndaǵy eldi mekender arasyndaǵy joldar tolyǵymen salynǵan. Onyń ishinde ótken jyly biz «Aqtaý-Jetibaı», «Jetibaı-Jańaózen» úlken magıstarldyq І sanatty joldy tolyq aıaqtap shyqtyq. Bul da óńirdegi úlken jobalardyń biri. Osy jyldyń basynda bizge respýblıkalyq bıýdjetten 17 mlrd teńge kóleminde qarajat bólindi. Bul – áýejaıdan Aqtaý qalasynda deıingi joldy qaıta qurylymdaý jáne qaladan demalys aımaǵyna deıingi joldy rekonstrýktsııalaý, jáne «Aýyl – El besigi» baǵdarlamasy boıynsha aýyldyq eldi mekenderdiń ishki joldaryn salýǵa jumsalady. Atalǵan jumystar qazir bastalǵan. Áýejaıdan Aqtaý qalasynda deıingi jol qurylysynyń 80 paıyzǵa jýyq aıaqtaldy. Qaladan jylyjaıǵa deıingi jol qurylysy da 80 paıyz aıaqtaldy. Aldaǵy ýaqytta «Jetibaı-Quryq» tas jolyn rekonstrýktsııalaýǵa 11 mlrd teńge qarajat qarastyrý týraly jobany da memleket qoldady, jumysty bastap jatyrmyz. Búginde joba merdigeri anyqtaldy, jumys jalǵasyp jatyr, ony aldaǵy jyly tolyq aıaqtaýǵa tolyq múmkindigimiz bar. Buǵan qosa, «Aýyl – El besigi» baǵdarlamasyna baılanysty Saıyn eldi mekeninde, Fort-Shevchenko qalasynda, Munaıly jáne Beıneý aýdandarynda, Qaraqııa eldi mekeninde, Munaıshy aýylynda jumystar bar. Bunyń barlyǵyn osy jyldyń 2 jartyjyldyǵynda tolyq aıaqtaý josparda bar. Eldi mekenderdiń arasyndaǵy joldardy negizinen salyp boldyq. Qyzan men Aqshymyraý aýyldarynan basqa eldi mekenderde jumystar aıaqtaldy. Osyǵan deıin 30 shaqyrymdaı asfalt joldy jóndeýge qatysty konkýrs ótip, merdiger tańdalyp jatyr, respýblıkalyq bıýdjetten osy jumysty bastaýǵa tıisti qarajat bólindi. Osy joldy qossaq, bizdiń eldi mekenderimizdiń arasyndaǵy joldar tolyq aıaqtalady. Endi qalǵany – aýylishilik, úıge deıingi joldardy salý. Olar da «Aýyl – El besigi» baǵdarlamasy aıasynda júzege asyrylady.
- Búgingi tańda óńirge tartylǵan ınvestıtsııalardyń basym bóligi týrızm salasyna tıesili. Kúni keshe Úkimet basshysy Asqar Mamın óńirge jumys sapary aıasynda týrıstik aımaqtardyń qurylys barysymen de tanysqan edi. Oblystyń kýrorttyq aımaqtary qalaı damyp jatyr?
- Bizdiń eń úlken baılyǵymyz – Kaspıı teńizi. Onyń jaǵalaýyndaǵy kýrorttyq aımaqtardy damytý boıynsha QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy 2018 jyly Aqtaý qalasynda sammıt ótken kezde Úkimetke bizdiń Kaspıı teńizi jaǵalaýynda da respýblıka turǵyndarynyń demalýyna jaǵdaı jasaý týraly arnaıy tapsyrma bergen edi. Ótken jyly az ýaqyt ishinde Rixos qonaq úıi salyndy. Oǵan 69 mlrd teńge kóleminde ınvestıtsııa tartyldy, birneshe jumys orny ashyldy. Jyl basynda ekinshi kezeńin bastadyq. 130 ga jerge kýrorttyq aımaqqa týrızm obektilerin salý boıynsha jumystar qolǵa alyndy. Osy ekinshi kezeń boıynsha alǵashqy jumystardy aıaqtap jatyrmyz. Búgin Rixos qonaq úıi janynda taqyryptyq park iske qosyldy, respýblıka turǵyndarynyń kelip demalýyna úlken jaǵdaı jasaldy. Bul – Kaspıı teńiziniń jaǵasyndaǵy oıyn alańdary, adamdardyń demalýyna múmkindik beretin úlken joba taqyryptyq parktiń qurylysy aıaqtaldy. Alda basqa da jobalarymyz bar, onyń ishinde týrısterdi qabyldaıtyn 300 oryndyq qonaq úıdiń salynýy, Bazıs kompanııasynyń salyp jatqan 100 oryndyq qonaq úı qurylysy bar. Jyl sońyna deıin taǵy birneshe nysandy iske qosamyz. Olar – teńiz jaǵasyna adamdardyń kelip demalýyna jaǵdaı jasaıtyn týrızm nysandary. Osy jyldyń ózinde óńirge 200 mlrd teńgeden astam ınvestıtsııa tartylady. Birneshe jumys orny ashylady. Bizdiń esebimiz boıynsha, 1 600 adamǵa turaqty jumys orny ashylady. Sondyqtan Úkimettiń qoldaýymen osy týrızm obektilerin odan ári damytý úshin ınfraqurylymdy júrgizýge arnaıy qarajat bólinip jatyr. Jol salý, sýmen jabdyqtaý, elektr energııasymen, gazben qamtamasyz etý boıynsha respýblıkalyq bıýdjetten qarajat qarastyryldy. Sarqyndy sýlardy alyp ketetin qubyrlardyń qurylysy bastaldy, oǵan respýblıkalyq bıýdjetten qarajat surap jatyrmyz. Qarajat berilse, jaǵajaıdaǵy barlyq týrızm obektileriniń ınfraqurylymyn tolyq aıaqtap shyǵýǵa múmkindik bolady. Bul Mańǵystaý oblysynyń ekonomıkasyna úlken serpin beretin halyqaralyq deńgeıdegi týrızm obektileri. Shetelderden de týrısterdi kóptep tartýǵa jol ashylady. Úkimettiń baqylaýymen qazir atqaryp jatqan jumystar óziniń jemisin beretinine senemiz.
- Sapar barysynda Premer-Mınıstr balyq sharýashylyǵyna arnalǵan ınvestıtsııalyq jobanyń qurylys alańyna bardy. Jobanyń ereksheligi nede? Óńirdiń balyq salasyn damytýda qandaı jetistikterge jetýge múmkindik beredi?
- Balyq sharýashylyǵyn damytýǵa da bizge múmkindik beretin – qart Kaspıı. Oblysymyzda 1 400 shaqyrymǵa jýyq Kaspıı jaǵalaýy bar. Jyldyń basynda balyq sharýashylyǵyn damytý jóninde memlekettik úlken baǵdarlama qabyldandy. 2030 jylǵa deıin Mańǵystaý óńirinde 100 myń tonna balyq ósiretin sharýashylyqty iske qosýymyz kerek. Soǵan sáıkes, ınvestorlardyń usynysymen, Úkimet basshysynyń qatysýymen osy baǵytta «Іnjý marjan» jobasy qaraldy. Ondaǵy bizdiń usynysymyz – teńiz jaǵasynda tabıǵı ornalasqan oıpań jerlerdi, ıaǵnı sordy paıdalana otyryp, olardy sýmen toltyryp, sol jerlerde balyq ósirý jobasyn iske asyrý. Bul jobalardy ınvestorlarmen birlesip qarap jatyrmyz. Jobalyq-smetalyq qujattama jasalýy kerek. Bizde Qarakól degen erekshe qorǵalǵan aımaq bar. Sonyń qasynan dál sondaı kól jasaqtap, sol jerde balyq ósirý jobasyn iske asyrǵymyz keledi. Úkimet basshysy kelgende bul joba tanystyryldy, ári qaraı mınıstrlikpen jáne ınvestorlarmen birlese osy jobany qolǵa alamyz. Buǵan qosa, óńirde shaǵyn balyq sharýashylyǵymen aınalysatyn birneshe joba bar. Mınıstrlikpen birge Bólekbaev degen azamattyń qolǵa alǵan jobasymen tanystyq. Onda qurylys jumystary bastalyp ketti, osy jyldyń sońyna deıin alǵashqy balyq ósirý jumystary bastalady. Sondaı-aq «Qazaq Bekire» mekemesi biraz jyldan beri qyzyl balyq ósirýmen aınalysady. Munda memlekettik qoldaý, balyq jemine beriletin sýbsıdııa qarastyrylǵan. Degenmen de, jobany ári qaraı keńeıtkimiz keledi. Bul aldymyzda turǵan úlken jospar. Úkimet basshysyna taǵy bir joba tanystyryldy. Bul erkin ekonomıkalyq aımaqta ınvestor nemis tehnologııasyn paıdalana otyryp, balyq ósiretin jobasyn tanystyrdy. Bul jobany jermen qamtamasyz ettik, aldaǵy ýaqytta jobalyq-smetalyq qujattaryn jasaqtap, iske asyrýy tıis, ol bizdiń baqylaýymyzda bolady. Qajetti ınfraqurylymdy salýǵa biz kómek kórsetemiz. Balyq sharýashylyǵy boıynsha memlekettik baǵdarlama bar. Óńir teńiz jaǵasynda ornalasqandyqtan, bizde baıyrǵy kásibı balyqshylarymyz bar. Sondyqtan óńirde balyq sharýashylyǵy iske asady degen senim bar.
- Suhbatty 2021 jyldyń alǵashqy alty aıyndaǵy óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damý kórsetkishterimen qorytyndylasaq. Birinshi jartyjyldyqtaǵy qandaı nátıjelerdi atap ótýge bolady?
- Jalpy, osy alty aıdyń qorytyndysy boıynsha bizdiń negizgi ekonomıkalyq kórsetkishterimiz jaqsy deńgeıde boldy. Óńirde turǵyn úı qurylysy men týrızm nysandarynyń salynýyna baılanysty qurylys jumystary óte qarqyndy júrgizildi. Sonymen qosa, sońǵy kezde óńdeý ónerkásibine kóp kóńil bólip otyrmyz. Sebebi, óńdeý ónerkásibin damytýymyz kerek, shıkizat óndirisimen shektelip qalmaýymyz kerek. Oǵan mıneraldy tyńaıtqyshtardy shyǵaratyn «QazAzot» kompanııasy ónim kólemin arttyrý arqyly zor úlesin qosýda. «Qarapaıym zattar ekonomıkasy» baǵdarlamasyna sáıkes tıisti jeńildikti nesıe bólý arqyly osy kompanııanyń múmkindikteri keńeıtilýde. Aýyl sharýashylyǵynda ortalyq oblystarda egin egýde mıneraldy tyńaıtqyshtarǵa suranys óte joǵary. Sondyqtan atalmysh kompanııanyń jumysy qazir qarqyndy damyp keledi. Sonymen qatar bizde jol qurylysyna paıdalanylatyn bıtým shyǵaratyn «CASPI BITUM» úlken óndiris orny jumys isteıdi. Qazir tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesin jasap, óndiris kólemin ulǵaıtý boıynsha jumys atqarylýda. Aýyl sharýashylyǵynda jylyjaılar kólemin ulǵaıtýǵa, ónim óndirýge, qus fabrıkalaryn iske qosýǵa biz úshin óte qajet óńdeý ónerkásibi retinde kóbirek kóńil bólip jatyrmyz. Olar óńir ekonomıkasyn kóterýge birden bir úles qosatyn salalar. Bıylǵy jyldyń alty aıynyń qorytyndysy boıynsha barlyq salalarda óńirde joǵary kórsetkishterge qol jetkizdik. Aldaǵy ýaqytta da osyndaı kórsetkishterdi saqtap qalý boıynsha jumystar jalǵasady.
