Saılaýda barlyǵyna teń quqyqtar men jaǵdaılar qamtamasyz etiledi - T. Ohlopkova

ASTANA. QazAqparat - On kúnnen keıin elimizde mańyzdy saıası naýqan - QR Parlamenti Májilisiniń jáne máslıhattardyń saılaýy ótedi. «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanynda QR Ortalyq saılaý komıssııasynyń múshesi Tatıana Ohlopkovanyń «Teń quqyqtar men jaǵdaılar qamtamasyz etiledi» degen taqyryppen berilgen maqalasy jarııalandy. Maqalada partııalyq tizimderin usynǵan saıası partııalarǵa jáne máslıhattar depýtattyǵyna kandıdattarǵa saılaý naý­qa­ny­nyń barlyq kezeńderinde teń jaǵdaı­lardyń jasalýyna kepildik beretin jáne qamtamasyz etetin konstıtýtsııalyq jáne zańnamalyq normalar túsindiriledi.

***

Árbir saılaýǵa qaty­sý­shynyń saılaý týraly zańnamanyń negizgi erejelerin belgili bir dárejede bilýi tıis ekeni anyq. Osyǵan baılanysty, Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasy Konstıtýtsııa men saılaý týraly zańnamanyń normalaryn túsindirý jumysynyń túrli nysandary men ádisterin qoldanady.

Osy maqalanyń maqsaty - sizderdi par­tııalyq tizimderin usynǵan saıası partııalarǵa jáne máslıhattar de­pý­tattyǵyna kandıdattarǵa saılaý naýqany­nyń barlyq kezeńderinde teń jaǵdaı­lardyń jasalýyna kepildik beretin jáne qamtamasyz etetin konstıtýtsııalyq jáne zańnamalyq normalarmen tanystyrý.

Sizderdiń kez kelgen saılaý negizdeletin qaǵıdattarmen tanys ekenderińiz daý­syz. Jalpyǵa birdeılik, teńdik, saılaý qu­pııasy, tikeleı daýys berý - bul ár aza­mattyń saılaýdaǵy mártebesin, jaǵdaıyn aı­qyn­daıtyn saılaý quqyǵynyń halyq­aralyq qaǵıdattary.

Saılaýǵa belsendi saılaý quqyǵyna ıe, 18 jasqa tolǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq azamattary qatysady. Sot is-áreketke qabiletsiz dep tanyǵan, sondaı-aq, sot úkimi boıynsha bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynda otyrǵan azamattar qatyspaıdy.

Sondaı-aq, saılaýdy uıymdastyrýdyń onyń demokratııalylyǵynyń negizin qalaýshy uıymdastyrýshylyq, onyń ishinde áleýmettik jaǵdaılardy sıpattaıtyn jalpy qaǵıdattary da bar. Saılaý quqyǵynyń demokratııalyq qa­ǵıdattary saılaý bostandyǵyn, tańdaýdyń bolýyn, kandıdattardyń balamalylyǵyn, jaryspalylyǵyn, báseke­les­tigin, saı­laý­dyń merzimdiligi men turaq­tylyǵyn, son­daı-aq saıası partııalar men kandıdat-tar múmkindikteriniń teńdigin qamtıdy.

Demokratııalyq saılaýdy ótkizýdiń qaǵıdattary 1948 jylǵy Jalpyǵa birdeı adam quqyqtary deklaratsııasynda, 1996 jylǵy Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktide, 1990 jylǵy Kopengagen qujatynda, BUU Adam quqyqtary jónindegi komıssııasynyń «Qoǵamdyq isterge qatysý quqyǵy, saılaý quqyqtary jáne memlekettik qyzmetke teń qol jetkizý quqyǵy» týraly 1996 jylǵy 25 Jalpy túsindirmesinde jáne basqa da halyqaralyq qujattarda baıandalǵan.

Osylaısha, Halyqaralyq paktide «ár azamattyń qandaı da bir kemsitýshiliksiz jáne negizsiz shekteýlersiz jalpyǵa birdeı, jasyryn daýys berý arqyly teń saılaý quqyǵy negizinde ótkiziletin jáne saılaýshylardyń erkin erik bildirýin qamtamasyz etetin shynaıy merzimdi saılaýda saılaný quqyǵy men múmkindigi bolýǵa tıis» ekeni aıqyndaldy.

Saılaý protsesi - saılaý júıesiniń negizgi elementteriniń biri jáne ol birneshe kezeńnen turatynyn atap kórsetken mańyzdy. Saılaý protsesiniń kezeńderi belgili bir uıymdastyrylý, turaqtylyq, turlaýlylyq jáne boljamdylyq deńgeıin qamtamasyz etetin normalardyń qalyptasqan júıesimen retteledi.

Kez kelgen saılaý protsesiniń alǵashqy kezeńi - bul saılaýdyń taǵaıyndalýy. Daýys berýdiń biryńǵaı kúnin belgileý saılaý naýqanyna qatysýshylardyń barlyǵy úshin saılaýdy ýaqtyly ótkizýdiń kepildigi bolyp tabylady jáne olardy teń jaǵdaılarǵa qoıady.

Sizderge 2016 jylǵy 20 naýryzda Qazaqstanda partııalyq tizimder boıynsha saılanatyn Parlament Májilisiniń 98 depýtatyn jáne barlyq deńgeıdegi máslıhattardyń 3335 depýtatyn jalpyǵa birdeı, jasyryn daýys berý arqyly teń jáne tóte saılaý quqyǵy negizinde saılaý bolatyny belgili.

Bıylǵy jylǵy 21 naýryzda Par­la­ment Májilisiniń 9 depýtatyn saı­laý boıynsha Qazaqstan halqy Assam­bleıa­sy­­nyń kezekten tys XXIII sessııasy ótki­ziledi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Kons­tı­týtsııasy men saılaý týraly zańnamasynda saılaýǵa qatysatyn saıası partııalarǵa qoıy­­­latyn talaptardyń Assambleıa saılaı­­­tyn Parlament Májilisiniń jáne máslıhattardyń depýtattyǵyna kandıdat­tarǵa qoıylatyn talaptarmen biryńǵaı ekeni týraly dáıek eshkimniń talasyn týdyrmas.

Saıası partııalar men máslıhattar depýtattyǵyna kandıdattardyń partııa­lyq tizimderin usyný jáne tirkeý kezeńderi ýaqyt sheńberlerimen aıqyndalǵan. 19 aqpanda 6 saıası partııanyń partııalyq tizim­derin tirkeý aıaqtaldy. Saıası partııa­lardyń partııalyq tizimderine engizilgen barlyq adamdar Májilis depýtattyǵyna kandıdattar retinde tirkeldi.

23 aqpanda Qazaqstan Respýblıkasynyń 213 máslıhatynyń depýtattyǵyna kan­dıdat­tar tirkeldi. 3335 saılaý okrýgi boı­ynsha 11 myń 541 adam usynyldy, al más­lı­hattar depýtattyǵyna 10 myń 825 kandı­dat tirkeldi.

Partııalyq tizimderin usynǵan par­tııalarǵa, Májilis pen máslıhattar depýtattyǵyna kandıdattarǵa tirkelý kezin­de birdeı talaptar qoıylady, olarǵa saı tıisti saılaý komıssııalary tirkeýdi partııalar men kandıdattar Saılaý týraly Konstıtýtsııalyq zańda aıqyndalǵan qujattar tizbesin belgilengen merzimderde usynǵannan keıin júzege asyrady.

Daýys berýge eki kún qalǵanda par­tııalyq tizimge engizilgen adamdy odan shyǵarý týraly sheshim qabyldaýǵa, kandıdatty tirkeý týraly sheshimniń kúshin joıýǵa nemese buryn tirkeýden alynǵan kandıdatty qalpyna keltirýge bolmaıtynyna sizderdiń nazarlaryńyzdy aýdaramyz.

Kandıdattar qyzmetiniń kepildikteri Saılaý týraly Konstıtýtsııalyq zańnyń 47-babynda qamtylǵan. Olar kandıdat­tar tirkelgen kúninen bastap saılaý qory­tyndysy jarııalanǵanǵa deıin jumys­tan, áskerı qyzmetten jáne áskerı jıynd­ardan bosatylýǵa quqyly ekenine negiz­delgen. Kandıdattardy olar tir­kelgen kúnnen bastap jáne saılaý qory­tyndylary jarııalanǵanǵa deıin ózderiniń kelisiminsiz jumysynan bosatýǵa, basqa jumysqa nemese laýazymǵa aýystyrýǵa, sondaı-aq, issaparlarǵa jiberýge ne áskerı jıyndarǵa shaqyrýǵa bolmaıdy. Kandıdattardyń saılaýǵa qatysqan ýaqyty tirkelgen kúnge deıin onyń jumys istegen mamandyǵy boıynsha eńbek ótiline esepteledi.

Bul bapta Májilis depýtattyǵyna kandıdattarǵa ǵana qatysty kepildikter belgilengen. Osylaısha, qylmys ústinde ustap alynǵan ne aýyr nemese asa aýyr qylmys jasaǵan jaǵdaılardan basqa kezde, kandıdattardy olar tirkelgen kúnnen bastap jáne saılaý qorytyndylary jarııalanǵanǵa deıin, sondaı-aq, olar Májilis depýtaty retinde tirkelgenge deıin Ortalyq saılaý komıssııasynyń kelisiminsiz ustap alýǵa, kúzetpen ustaýǵa, úıqamaqqa alýǵa, kúshtep ákelýge, sot tártibimen qoldanylatyn ákimshilik jazalaý sharalaryn qoldanýǵa, qylmystyq jaýaptylyqqa tartýǵa bolmaıdy.

2016 jylǵy 20 aqpannan bastap par­tııalyq tizimderin usynǵan saıası partııalar úshin, al 24 aqpannan bastap máslı­hattar depýtattyǵyna kandıdattar úshin 18 naýryzda 24 saǵatta aıaqtalatyn saılaý aldyndaǵy úgit kezeńi bastalady.

Pikirler plıýralızmi men kóppar­tııa­lylyqtyń qazirgi zamanǵy jaǵdaılarynda saılaý aldyndaǵy úgittiń róli kúrt artyp otyr. Saıası partııalar men kandıdattar múmkindikteriniń teńdigi, eń aldymen, olardyń materıaldyq jáne aqparattyq resýrstarynyń shamalas teńdigin joramaldaıdy. Mundaı teńdikti kez kelgen par­tııa úshin saılaý ótkizýge barynsha joǵary shyǵystar deńgeıin belgileý, uıym­dar men jekelegen adamdardyń partııa­lardyń jáne kandıdattardyń saılaý qor­laryna jarnalarynyń mólsherin shekteý, olarǵa teńdik qaǵıdattarynyń negizinde buqaralyq aqparat quraldarynda tegin ýaqyt berý jáne t.b. esebinen qamtamasyz etýge bolady.

Árıne, saılaý aldyndaǵy úgitti norma­tıvtik-quqyqtyq retteý - bul partııalar men kandıdattar qyzmetiniń teń jaǵ­daı­lary men kepildikterin qamtamasyz etetin jalǵyz ǵana qural emes. Kópshi­ligi áleýmettik, saıası jáne áleýmettik fak­torlarǵa da baılanysty. Alaıda, quqyq­tyq retteýsiz bolmaıdy, óıtkeni, ol qalypty uıymdastyrylǵan úgit naýqany­nyń negizgi sharty bolyp tabylady.

Partııalar men kandıdattardyń saı­laý qorlaryn qurýǵa teń quqyǵyn qarastyraıyq. Saıası partııanyń saılaý qory­nyń eń joǵary somasy - 342 mln. 885 myń teń­geden, al máslıhattar depýtattyǵyna kan­dı­dattardyń saılaý qorynyń eń joǵar­ǵy somasy - 13 mln. 715 myń 400 teńge­den aspaýy tıis.

Ózin ózi usyný jolyn tańdaı otyryp, máslıhattar depýtattyǵyna kandıdattar osylaısha óz saılaý qorynyń ruqsat etilgen mólsherin 13 mln. 715 myń 400 teńgeden 9 mln. 143 myń 600 teńge­ge deıin qysqartatynyn aıtyp, qarsy ýáj keltirýge bolady. Al qoǵamdyq birles­tik­terden usynylǵan jáne olardyń múshe­leri bolyp tabylatyn máslıhattar depý­ta­t­tyǵyna kandıdattar osy qoǵamdyq bir­les­tikterdiń 4 mln. 571 myń 800 teńge mólsherindegi qarajatyn paıdalana alady.

Iá, bul - shyndyǵynda da solaı. So­nymen bir ýaqytta, bastapqyda-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary máslıhattar depýtattyǵyna kandıdattar retinde usynyla otyryp, teń jaǵdaılarda bolady. Qoǵamdyq birlestikten nemese ózin ózi usyný jolymen usynylý tásilin tek kandıdattyń ózi ǵana aıqyndaıdy, basqa eshkim emes.

Árıne, qarjylyq faktor saılaý naý­qany kezeńinde sońǵy ról atqarmaıdy. Par­tııanyń nemese kandıdattyń aqshalaı qarajaty qanshalyqty kóp bolsa, olardyń jeńiske jetý múmkindigi de sonshalyqty kóp.

Saılaý týraly Konstıtýtsııalyq zań­da partııalyq tizimderin usynǵan partııalarǵa jáne máslıhattar depýtattyǵyna kandıdattarǵa saılaý naýqanyn júrgizýde, saılaý aldyndaǵy úgitti ótkizýge jáne olardyń múddelerin bildirýde kómek kórsetetin olardyń senim bildirgen adamdarynyń sanyn belgileý kezinde teń jaǵdaılar jasaý kózdelgen. Partııalar men kandıdattardyń tıisti saılaý okrýgindegi árbir saılaý ýchaskesine sany úsh adamnan aspaıtyn senim bildirgen adamdary bolýǵa quqyly.

Bara-bar ókildik júıesi boıynsha partııalyq tizimder negizinde saılanatyn Májilis depýtattaryn saılaý kezinde Qazaqstan Respýblıkasynyń búkil aýmaǵy birtutas jalpyulttyq saılaý okrýgi bolyp tabylady. Bizde 9840 saılaý ýchaskesi quryldy. Tıisinshe, árbir partııanyń 29 myń 520-dan aspaıtyn senim bildirilgen adamy bolýǵa tıis.

Saılaý týraly Konstıtýtsııalyq zańda memlekettik organdardyń kandıdattar bolyp tirkelgen nemese tirkelgen partııalyq tizimge engizilgen laýazymdy adamdaryna olardyń laýazymdyq nemese qyzmettik jaǵ­daıynyń artyqshylyqtaryn paı­dala­nýǵa tyıym salý bóliginde biryńǵaı ta­lap­tar qoıylatynyn atap ótken mańyz­dy. Qan­daı artyqshylyqtar týraly sóz bolmaq.

Kandıdattyń nemese par­tııalyq tizimin usynǵan saıası partııanyń saılanýyna septigin tıgizetin qyzmetti júzege asyrý úshin memlekettik organ ornalasqan úı-jaı­dy paıdalaný, eger ózge kandıdattarǵa, saıası partııalarǵa atalǵan úı-jaıdy osyn­daı sharttarmen paıdalanýǵa kepildik beril­mese, artyqshylyqtardyń biri bolyp tabylady.

Ekinshi artyqshylyq - memlekettik or­gandardyń laýazymdy adamdarynyń ózderine baǵynyshty adamdardy saılaý aldyndaǵy úgit júrgizýge tartýy. Atalǵan adamdar laýazymdy adamdardyń senim bildirilgen adamdary retinde tirkelgen jaǵdaıda ǵana olardy saılaý aldyndaǵy úgitti júrgizýge tartýǵa ruqsat etiledi.

Respýblıkalyq bıýdjet qarajatynan kandıdattar jáne partııalyq tizimderin usynǵan saıası partııalar týraly Orta­lyq saılaý komıssııasy belgilegen máli­met­terdiń standartty jınaǵymen biryńǵaı pishimdegi, saılaý komıssııalary men daýys berýge arnalǵan úı-jaılarda ornalastyrylatyn aqparattyq plakattardy daıyndaýǵa aqsha bólinetinine sizderdiń nazarlaryńyzdy aýdarǵym keledi.

Saılaý týraly zańnamada kandıdat­tar men partııalarǵa buqaralyq aqparat quraldaryna kedergisiz jáne teń qol jet­kizý quqyǵy berilgen. Atalǵan normalardy iske asyrý sheńberinde Ortsaılaýkom BAQ-tardyń saılaý naýqanynyń barlyq kezeńderi men rásimderin jarııa etý kezindegi qyzmetin baqylaýdy júzege asyrady.

Ortalyq saılaý komıssııasy Qazaqstan Respýblıkasy Investıtsııalar jáne damý mınıstrliginiń Baılanys, aqparattandyrý jáne aqparat komıtetimen birlesip 16 res­pýblıkalyq telearnaǵa, 12 radıo­arnaǵa, 48 respýblıkalyq gazetke, 15 jýrnalǵa, 31 óńirlik telearna men 174 óńirlik gazetke, sondaı-aq, 162 eń tanymal qoǵamdyq-saıası ınternet-resýrsqa kún saıyn monıtorıng júrgizip otyrady.

Monıtorıng nátıjeleri memlekettik BAQ-tardyń jańalyq jáne taldaý baǵdarlamalarynda partııalyq tizimderdi usyný men tirkeý protsesiniń, sondaı-aq, partııalar uıymdastyratyn saılaý aldyndaǵy is-sharalardyń teń jarııalanýyn qamtamasyz etetinin rastap otyr. Olardyń úgittik baspa, beıne jáne dybys materıaldary teń jaǵdaıda ornalas­tyrylýda.

Saıası partııalar olar úshin Ortalyq saılaý komıssııasy uıymdastyratyn tele­dıdardaǵy saıası pikirtalastarǵa qatysý arqyly tegin efır ýaqytyn alý quqyǵyn paıdalana alady.

Máslıhattar depýtattyǵyna árbir kan­dıdatqa memleket BAQ-ta óz baǵdarlamalarymen sóz sóıleý úshin, úgittik baspa materıaldaryn shyǵarý úshin, saılaýshylarmen kezdesýler úshin úı-jaılardy jalǵa alý aqysyn tóleý úshin jáne kóliktik shyǵystar úshin birdeı qarajat bólinýine kepildik beredi. Ortsaılaýkomnyń qaý­lysyna sáıkes oblystyq, Astana jáne Al­maty qalalarynyń depýtattyǵyna kandı­datqa úgit is-sharalary men kóliktik shyǵys­taryna respýblıkalyq bıýdjet qara­jatynan 245 myń teńge, al qalalyq jáne aýdandyq máslıhattyń depýtat­tyǵyna kandıdatqa 153 myń teńge bólindi.

Buqaralyq aqparat quraldary bar­lyq tirkelgen kandıdattar men saıası partııalarǵa olar úshin sharttyq negizde efır ýaqyty men baspasóz betinen oryn berý kezinde teń jaǵdaılar jasaýǵa tıis.

Eger BAQ kandıdattardyń, saıası par­tııanyń birine efır ýaqytyn, baspa­sóz betinen oryn berýge kelisim berse, onda bul basqa kandıdattarǵa, saıası partııalarǵa efır ýaqytyn, baspasóz betinen oryn berýge kelisý bolyp tabylady.

Ákimdikter men jergilikti ózin-ózi basqarý organdary kandıdattar men saıa­sı partııalarǵa biryńǵaı jáne birdeı jaǵdaılarda sharttyq negizde saılaýshylarmen kezdesýleri úshin úı-jaılar beredi. Kandıdattardyń bólingen úı-jaıda saılaýshylarmen kezdesýler kestesin saılaý komıssııalary jergilikti atqarýshy organdarmen jáne jergilikti ózin ózi basqarý organdarymen birlesip jasaıdy jáne buqaralyq aqparat quraldarynda jarııalaıdy.

Teń quqyqtar qamtamasyz etiletin jaǵ­daılarda kandıdattar men saıası partııa­lardyń úgittik baspa materıaldary ákim­dikterdiń tıisti saılaý komıssııalarymen birlesip aıqyndalǵan jerlerde ornalas­tyrylady.

Sonymen qatar, kandıdattar men partııalar úgittik baspa materıaldaryn tıisti nysannyń menshik ıesiniń ruqsatymen ózge jerlerde ornalastyrýǵa quqyly.

Kandıdattar men partııalar shyǵarǵan barlyq úgittik baspa materıaldaryna qoıylatyn biryńǵaı talap olardyń osy materıaldardy shyǵarǵan uıym, olar basylǵan jer men taralymy, tapsyrys bergen adamdar, qandaı qarajattan tólengeni týraly málimetterdi qamtýǵa tıis ekendigine negizdelgen.

Ygittik baspa materıaldaryn Qazaq­stan­nyń aýmaǵynan tysqary jerlerde daıyndaýǵa, anonımdik úgit materıaldaryn taratýǵa tyıym salynady.

Saılaýdy ázirleý men ótkizý barysyn qoǵamdyq baqylaýdy uıymdastyrý, teń jaǵdaılardy qamtamasyz etý pro­tse­sinde basty ról azamattyq qoǵam ıns­tı­­týttaryna, prokýratýra organ­daryna, baıqaýshylarǵa, senim bil­di­rilgen adamdarǵa, buqaralyq aqparat qural­daryna jáne bizdiń elimizdiń azamattaryna tıesili ekeni daýsyz.

Qazaqstan Respýblıkasynyń saılaý zańnamasynyń, saılaý quqyǵynyń halyqaralyq qaǵıdattarynyń talaptaryn saqtaı otyryp, erkin, demokratııalyq saılaý ótkizý, kepildikterdiń saqtalýy men saılaý naýqanynyń qatysýshylary úshin birdeı jaǵdaılardyń jasalýyn baqylaý - bul, mine, saılaý komıssııalary men ózge de saılaý uıymdastyrýshylardyń jumysy baǵynǵan negizgi ólshemder.

Tatıana Ohlopkova,

Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasynyń múshesi.