Saılaý qoǵamnyń demokratııalanýynyń basty tiregi - professor Serik Nurmuratov
Bul týraly QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Fılosofııa jáne saıasattaný ınstıtýtynyń qazaq rýhanııatyn zertteý ortalyǵynyń jetekshisi, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor Serik Nurmuratov oı bólisedi.
Adamzat óziniń kóp ǵasyrlyq tarıhynda ártúrli soqpaqtardan ótip, bıliktiń kóptegen túrlerin ózine baǵdar etkeni belgili. Qatygez monarhtardyń rejımderi men kommýnalyq tásilmen qoǵamdy uıymdastyrýdyń sıpattaryn da basynan ótkizdi.
Qazirgi jahandaný zamanynda órkenıetti damyǵan el qataryna qosylý úshin, aldyńǵy qatarly qaýymdastyqtardyń ortasynan laıyqty oryn alý úshin biz kópshiliktiń múddesin barynsha eskeretin, kóp máseleni ashyq túrde sheshetin qoǵamǵa aınalýymyz kerek. Bul talapty «ashyq qoǵam» teorııasyn alǵa tartqan batystyq qoǵamtanýshy mamandar únemi eskertip otyrady. Osyndaı qadamdardyń shyn máninde ómir qajettiligi ekenin zerdelep te úlgerdik, ıaǵnı «demokratııa» degen qundylyq adamnyń saıası bolmysyn aıǵaqtaýdaǵy basty baǵdar ekenin kózi ashyq aǵaıyn baıqap otyr.
Táýelsizdikti kún ótken saıyn bekitýge, nyǵaıtýǵa arnalǵan jıyrma jyl mine ótti de ketti. Ótken tarıhı kezeń elimiz úshin túp-túzý syzyqtaı boldy deýge bolmaıdy. Onyń qomaqty jetistikteri de, ózindik áttegen-aılary da bolǵanyn jasyrýǵa bolmaıdy. Eń bastysy, qoǵamymyz burynǵy qyspaqtarda toqyrap turyp qalǵan joq, keıin qaraı quldyraǵan joq, ydyrap ketýge jol berilgen joq, negizinen jiberilgen qatelikterdi jeńe otyryp alǵa jyljýǵa umtylýmen boldy. Kóptegen zańdar ózgeristerge ushyrady, naryqtyq qatynastardyń negizgi tetikteri jumys isteı bastady, demokratııalanýdyń praktıkalyq sabaqtaryn ala bastadyq.
Endi jyldar boıy ártúrli salalarda jınaqtaǵan qundy dúnıelerimizdi shashpaı-tókpeı órkendetýimizge bet buratyn ýaqyt ta jetti, ıaǵnı árbir azamatymyzdyń maǵynaly ómiriniń uıymdastyrylýyna, onyń tulǵa retindegi ózindik erekshelikteriniń pash etilýine nazar aýdarý mindeti alǵa shyǵa bastaıdy. Qoǵamnyń negizgi baılyǵy - Adam, onyń múddeleri, onyń ómiri men erkindigi. Osy san qyrly adam bolmysynyń bir sıpaty saıası saladaǵy saýattylyq. Sondyqtan qazirgi kezeńde adamnyń saıası dúnıetanymynyń shynaıy sıpatta órbýi óte mańyzdy másele, óıtkeni ol óziniń tulǵalyq erkindiginiń bir qyryn saılaýǵa daýys berý arqyly qatysýymen nemese saılanýymen bildire alady.
Jaqynda ótken saılaýdyń aldynda úlken pikirsaıystardyń, ıaǵnı jeti partııanyń arasynda teledebattyń uıymdastyrylýy demokratııalaný jolyndaǵy qaryshty qadamdardyń qataryna jatady. Bul saılaýdyń jalpy ereksheligi bolashaq Qazaqstandyq Parlamentte kóppartııalyq ókilettiliktiń bolatyndyǵyna saılaýshylarda senimdiliktiń arta túsýi edi. Buryn osyndaı ózara suhbattarǵa barmaǵan partııalar endi ózderiniń túpki maqsattarynyń túıisetin jeri men aıyrmashylyqtaryn anyq sezine bastady.
Jalpy barlyq partııalar da qoǵamymyzdyń órkendegenin qalaıdy, árbir azamattyń múddesin qorǵaýǵa umtylady, qoǵamdaǵy jumyssyzdyq pen áleýmettik máseleler tóńireginde belsendi qyzmet etýge daıyn ekenin bildiredi, biraq olardyń baǵdarlamalaryndaǵy aıyrmashylyq basymdylyqtardy anyqtaýda ekeni baıqaldy. Bizdiń qoǵamymyzdaǵy qordalanǵan problemalardy sheshýge qabiletti parlamentti quraı alsaq, onda saılaý dittegen maqsatyna jetkeni. Endi ony ýaqyt kórsetedi jáne bolashaq depýtattardyń biliktiligi anyqtaıdy.
Aıta ketetin jaǵdaı - jańa parlament ókilderi óziniń qyzmetin naǵyz kásibı deńgeıde atqarýy úshin onyń alǵashqy eki aıynda parlamentarızm teorııasy men praktıkasy boıynsha bilikti mamandardan dárister alǵany da artyqtyq etpeıdi, sebebi ártúrli salalardyń mamandary qoǵamdaǵy saıası salanyń túptamyryn anyqtardyń aldynda onyń mańyzdy qyrlarynan, túbegeıli mańyzynan maǵlumat alǵany abzal. Ol depýtattardyń zań qalyptastyrý salasyndaǵy óz qyzmetterin sapaly da sanaly atqarýǵa birshama demeý bolaryna kúmán týǵyzýǵa bolmaıdy.
Respýblıka turǵyndarynyń saılaýǵa qatysýyndaǵy belsendiliktiń ártúrli aımaqtardaǵy, qalalardaǵy árqılylyǵy bir jaǵynan zańdy bolsa, ekinshi jaǵynan olardyń arasyndaǵy paıyzdyq aıyrmashylyqtyń birshama alshaqtyǵy alańdatady. Máselen, Almaty men Astana turǵyndarynyń saılaýǵa barýǵa, daýys berýge qulyqtarynyń tómendigi baıqaldy. Ne sebepten osyndaı saıası enjarlyq kórinis berip otyr? Bul elimizdiń saıasattanýshy, áleýmettanýshy ǵalymdary tereńdep zertteıtin másele ekeni anyq. Bul jaǵynan alǵanda joǵary saıası jaýapkershilikti qart kisiler tanytsa, orta jastaǵy qalalyq azamattardyń birshamasy ózderiniń saıası nemquraılylyǵymen jastarǵa naǵyz teris maǵynadaǵy «dástúrdi» tabystap jatqanyn baıqamaı da qalǵan ispetti.
Saılaý qalaıda biz ómir súrip otyrǵan etnosaıası keńistiktegi is-sharalardy tıimdi deńgeıde uıymdastyrýdyń ózindik tetigi, qoǵamdy demokratııalaný jolymen damytýdyń bir quraly. Kezinde qazaq rýhanııatynyń kórnekti tulǵalary Abaı da, Shákárim de, Maǵjan da jastarǵa, olardyń bolashaǵyna senetindigin bildirgen. Elimizdiń erteńin oılaýymyz - onyń jastarynyń qandaı qundylyqtardy qadir tutatynymen, asqaqtatynymen astasyp jatady, bul máselege ústirt qaraýshylyq qoǵamda qadaý-qadaý máselelerdi týyndatatynyn, keıbir aýytqýshylyqty órbitetinin ómir kórsetip otyr. Dinı sıpattaǵy lańkestik, áleýmettik máselelerdi sheshýde krımınaldyq joldy tańdaý jastardyń boıyna sińe beretin bolsa, onda jastardyń ishindegi rýhanı daǵdarys ulǵaıa túsedi. Oǵan jetkizbeýdiń joly qoǵamdaǵy rýhanı tárbıeni durys jolǵa qoıa bilý, jastardyń rýhanı áleminiń nazardan tys qalmaýy. Jańa saılanatyn depýtattar osy máseleniń tóńireginde barynsha belsendilik tanytsa quba-qup degen oıdamyz.
Biz qazir halqymyzdyń zııatkerlik ultqa, aldyńǵy qatarly qaýymdastyqqa aınalǵanyn qalaımyz. Ol degenińiz shyn máninde tek óz basynyń qamyn oılaǵan tutynýshy qoǵamnyń ustanymdarymen ǵumyr keshetin jas urpaqty tárbıeleý emes. Kerisinshe, Aqıqatqa qumar, erkindikti súıetin, jan dúnıesinde rýhanılyqtyń jylýy bar, qoǵamdaǵy barlyq máselelerdi óz boıynan ótkizetin, basqalarǵa kómek berýge daıyn turatyn bilimdi jastardy tárbıeleý, jańa áleýmettik organızmdi qalyptastyrý. Sondyqtan qoǵamymyzda bolyp jatqan kez kelgen saıası, mádenı oqıǵalardan árbir azamat shettep qalýǵa bolmaıdy. Ol bizdiń ortaq taǵdyrymyz, elimizdiń búgini men bolashaǵy. Ǵalamtormen qarýlanǵan jas urpaqqa shynaıy ózara aralasý, ózara birige ómir súrý tájirıbesi jetpeıtindeı áser qaldyrady. Jalpy qazaq halqy da, túrkiler dili de etıkalyq qundylyqtardy joǵary dáriptegen, osy ıgi dástúrimiz jańa zamannyń materıalıstik baǵdarymen qaıshylyqqa túsip jatqany da belgili. Osyǵan oraı saılaýdyń túpki astarynda bolashaǵymyz qaısy baǵytta órbýi tıimdi degen saýaldyń jaýabyn tabýmen astasyp jatady.
Qazaqstan kóp partııaly parlamentti qalyptastyrýǵa qadam jasady. Elimizdiń máslıhattarynda laıyqty azamattar qyzmet atqarmaqshy. Osynyń barlyǵy jaǵymdy jańalyq. Tek olarǵa qarap otyrmaı zııaly qaýym óziniń naǵyz zııalylyǵyn tanytatyn kez de keldi. Óziń men ózgeni qur maqtaýmen, nemese maqtanýmen aınalysqan azamattar óndirimdi is bitirmeıdi. Eń durysy - «daryndy emes bala bolmaıdy» dep pedagogtar aıtqandaı, bul dúnıede árkimge de áıteýir bir saladan sheberlik tanytýǵa múmkindik berilgen, másele sol qabiletti qoǵam úshin barynsha shyǵarmashylyqpen pash ete bilýde. Shyǵarmashylyǵyn shektegen adam ózin áleýmettik mehanızmniń tetigine aınaldyrady. Mine, osy adamdy qadirleý dástúrin qalyptastyrýǵa, damytýǵa saılaýdyń yqpaly tıip jatsa, onda demokratııalanýdyń jańa bir lebiniń qoǵam bolmysyna kelip jetkenin bildiredi.
