Saıat Jansúgirov: Ákemdi qulaǵan úıdiń qabyrǵasymen kóme salǵan

ASTANA. QazAqparat - Qazaq ádebıetindegi Úsh báıterektiń biri - Іlııas Jansúgirov. Alasapyran zamanda aıdaýǵa jóneltilip, Almatynyń irgesinde atylǵan Alash arysynyń urpaǵy Saıat Jansúgirovtiń jasy búginde toqsanǵa taıaǵan. «Ákemniń taǵdyryn aıtý júregime shanshýdaı qadalady» degen Saıat Іlııasuly aikyn.kz basylymy tilshisine bergen suhbatynda buǵan deıin burmalanyp kelgen birqatar derekterdiń ara-jigin ajyratyp, baıandap bergen. 

- Alash arystarynyń biri - Muhamedjan Tynyshbaevtyń uly Dáýlet Sheıh-Álımen suhbattasqanymyzda «Alash arystarynyń artynda eki-aq adamnyń uldary aman qalǵan, sonyń biri - Saıat Jansúgirov» dep aıtyp edi. Alash úshin kúresken qoǵam qaıratkerleriniń bala-shaǵasy, áıelderi de qýǵynǵa ushyraǵan. Siz naǵashyńyzda óskendikten aman qaldyńyz ba? 

- 1930 jyly 21 aqpanda Almaty qala­syn­da dúnıege keldim. «Halyq jaýynyń» urpaǵy degen qujatym bar. Ákem - Іlııas Jansúgirov, anam - Fatıma Tórebaeva. Ákem Taldyqorǵan jaqtaǵy Aqsý óńirinde, anam Jańaqorǵanda dúnıege kelgen. Ákem Almatyda, Tashkentte bilim alǵan. Sol zamanda QazPI-di basqarǵan. Sol kezde Amansha atty ekinshi áıeli bolǵan. Birinshi áıeli Jámıǵa - Aqsý aýdanynyń týmasy, kórshi aýyldyki. Sol aýyldaǵy baıdyń qyzy bolǵan. Atam Jansúgir - baı bolmasa da usta, molda, bilimdi kisi bolǵan. Akter Qanabek Baıseıitov bir esteliginde «Іlııas jastardyń arasynda lıder bolatyn» dep jazady. Jalyndap turǵan Іlııasqa kúshik kúıeý bolý unamaǵan. Jámıǵamen kóńili jaraspaı, sondyqtan ajyrasyp ketedi. Taldyqorǵan­daǵy mýzeıin Jámıǵanyń týystary basqarady.


- «Halyq jaýynyń» balasy degen qujatyńyzda «Іlııas Jansúgirov uly» dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan eken. Ákeńiz Іlııas ekenin qujatpen bekitip alý qajet­tilik pe? Álde «men de urpa­ǵy­myn» deıtinder tóbe kórsetip qala ma? 

- Bir japyraq kýálik - Іlııas Jansúgirovtiń balasy ekenimdi resmı dáleldeıtin qujat. Aqtalyp shyqqannan keıin Іlııas muralaryna orta­q­tasý­shylar da, bura tartyp pikir aıtýshylardyń da kóbeıýi zańdy­lyq shyǵar. Amansha degen áıeli bolǵan. «Jarymmen qoshtasqanda» degen óleńi Amanshaǵa arnalǵan. Іlııas bilimin tolyq­tyrý úshin Máskeýge oqýǵa ketedi. Máskeýde óte jaqsy oqyǵan. Sosyn 1924 jyldary Almatyǵa demalysqa keledi. Kerimqul Esbolatovtyń úıine túsedi. Ol kezde qazirgi­deı esikte basatyn qońyraý joq qoı. Esikti qaǵyp kiredi. Báıbishesi «Іlııas keldi. Amanshanyń qaıtys bolǵanynan habarsyz ǵoı» dep daǵdaryp qalady. Kerimqul Іlııas­tyń kelý qurmetine dostaryn jınaıdy. Amanshanyń qazasyn estirtedi. Ákem:
- Jan joldas jatyrmysyń,
jer qoınynda,
Jer - úıshik, topyraq - tósek
óz boıyńda,
Aıamaı, aq deneńdi jerge tyqqan,
Týǵannyń-týysqannyń óz moınynda, - dep ákem áıeli qaıtys bolǵanyn estirtpegen týǵan-týysqa nalyǵan eken. Keıin Kerim­qul­dyń báıbishesi «Buǵan deıin de, keıin de mundaı ókirip jylaǵan erkekti kórgen joqpyn» dep esteliginde aıtqan. Ákem Aman­shany qatty jaqsy kórgen.

- Atańyz Jansúgirdiń bet-beınesi, bolmysy esińizde me?

- Atam usta bolǵan. Ol kezde kólik orny­na jylqy mingen. Atam at taǵalaıtyn. Temirden túıin túıgen sheber bolǵan. Taǵa soǵatyn. Almatyda qazirgi Qonaev kóshe­si­niń joǵary bóliginde turǵanbyz. Atam meni shapa­­nyna orap, kóterip júredi eken. Taǵany jınap alyp, qoraǵa alyp keledi. Jına­ǵan taǵasyn da, shapanyna orap, qapsyra qushaqtap alǵan meni de tastamaıdy eken. Ákem «Jáke-aý, ne balany, ne taǵany tastasaıshy» deıtin kórinedi.

- Anańyz qandaı adam edi? 

- Anam jeztańdaı ánshi bolǵan. Ákem ekeýi 1928 jyly sol zamandaǵy eldiń asta­nasy Qyzylordada tanysqan. Ekeýi otba­sy bolǵan soń, astana Almatyǵa aýysqanda osy jerge qonys aýdarady. Ákemniń bedeldi, tanymal kezi. Taǵy da Máskeýge oqýǵa ketedi. Tanystar, týystar qaraǵan soń jas balada qandaı kútim bolsyn, qaryndasym Saıra 5-6 aılyq kezinde qaıtys bolady. Meniń eki jasymda ákem men sheshem ajyrasyp ketedi. Anam ajyrasqan soń, meni alyp, tórkini - Túrkistanǵa ketedi. 1934 jyly ákem Іlııas pen Zataevıch qazaqtyń án-kúıin jınap júrgen shaqta anamdy Almatyǵa aldyrtady. Fılar­mo­­nııaǵa jumysqa ornalastyrady. Anam 1936 jylǵa deıin fılarmonııanyń ánshisi bolǵan. Anda-sanda ákem kelip turatyn. Qazirgi Kók­bazar­dyń mańaıynda jataqhanada turdyq. Tize­sine otyrǵyzyp, áńgime aıtatyny, erke­le­teti­ni esimde qalypty.

- Jas kezińizde orkestrde kúıshi bolǵan eken­siz. Áke jolyn jalǵastyrýǵa ne kedergi edi?

- Kishkentaıymnan án aıtyp, dombyra shertetinmin. Orkestrde kúıshi boldym. Ata-anamnan daryǵan qasıet bolsa kerek. Biraq mektepti bitirgen soń naǵashymnyń nusqaýy­men taý-ken salasyn tańdadym. Sebebi, «ha­lyq jaýynyń» balasy degen tańba qyr sońym­­nan qalǵan emes. Ǵylym jolynda da tegime qarap, senimsizdik tanytqan kezder áli esimde. Máskeýdegi Taý-ken ınstıtýtynda orys­sha oqydym. Bul salada qazaq jigitteri az oqıtyn. Oqý oryssha bolǵandyqtan kúrdeli kórinetin. Biraq ananyń súti, ákeniń qany­men daryǵan ana tilimdi saqtap qaldym. Qazir zeı­­nettemin. Ákem týraly ómir jolym jaıyn­­da oryssha-qazaqsha maqala jazyp turamyn.

- Baýyrlaryńyzben jıi aralasyp turasyz ba? 

- Ákemniń úshinshi áıeli, ıaǵnı anam Fatıma Tórebaevadan Saıra esimdi qaryn­da­sym ekeýmiz edik. Tórtinshi áıeli Fatıma Ǵabı­tovadan Úmit pen Ilfa, uly Bolat taraıdy. Jamal, Rızeda esimdi eki qyzym bar. Jamal Máskeýde, Rızeda Horvatııada turady. Qazir qarttyqtyń derti meńdegen soń, qyzym Horvatııadan kelip, bizdi baǵyp-qaǵyp otyr.

- Qýǵynnan qalaı aman qaldyńyz?

- Anam fılarmonııada jumys istep júrgen kezinde Ibadı Táýkelovke turmysqa shyqqan. Ibadı kókemiz Alashordanyń múshe­si bolǵan. Ony keshqurym basa-kóktep, alyp ketýge kelgen organ adamdarynyń áre­keti kóz aldymda. Ol kisi: «Qolymdy qaıyryp alyp ketkenderiń, el-jurttan uıat. Senderdiń soń­da­­ryńnan ózim baramyn», - dep eńsesin tiktep, arnaıy qyzmettiń adam­dary­men ilese ketken. Aýyr taǵdyr kútip turǵanyn ishteı sezse de, bala-shaǵanyń aldynda sezdirmeıin degeni bolar. 1937-1938 jyldar Alash azamat­ta­ryn jappaı qýdalaǵanda, aq-qarasyn eshkim ajyratyp, shyndyqty aıtpady ǵoı. Ne óli, ne tiri ekeninen beıhabar kún men tún sapyrylysyp óte beretin. Ákemniń dostary Maǵjan Jumabaev, Muhtar Áýezov qýdalaýǵa ushyraǵanda jaǵdaı tipti kúrdelenip ketti. Sol bir qysyltaıań ýaqytta anamdy jumys­tan shyǵaryp jiberdi. Sebebin aıtpady. Qaıta jumysqa almady. Sodan soń biz Semeı jaqtaǵy týysymyzdy jaǵalap, pana surap sonda bardyq. Almatyǵa 1937 jyldyń jazyn­da oraldyq. Qýǵyndaýdyń kúsheıgen kezi edi. Ákem Іlııas ta, Ibadı de ustalyp, aıdalyp ketti. Qorǵansyz biz jylaýdan basqaǵa shamamyz kelmedi. «Halyq jaýynyń» otbasylaryna qyrǵıdaı tıdi. Aýyr, qıyn kúnder ótip jatty. Іle-shala soǵys bastaldy. Anam 1943 jyly «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetinde korrektor bolyp jumys istep júr­gen shaǵynda týberkýlezden qaıtys boldy. Onsyz da qıyn-qystaý zamanda tul­dyr jetim qaldym. Anamdy qazirgi Raıymbek dań­ǵ­yly boıyndaǵy musylman zıratyna jerledik. Búginde ol zırattyń ústinen asfalt jol salyp, avtoturaq jasap qoıǵan. Qasynan ótken saıyn júregim qan jylaıdy. Jetim qalǵan meni naǵashy ápkem Aısha ósirip-jetkizdi.

- Ákeńiz ustalyp ketkenmen, atylǵany týraly derekter árqıly. Qaısysy shyn, qaısysy boljam?

- Zamandastarynyń aıtýynsha, ákem ustalar aldynda Jazýshylar odaǵyn bas­qar­ǵan eken. Qysta qalada turaqtaǵanymen, jaz jaılaýǵa shyǵatyn daǵdysy bolǵan. Dema­­lysynda dalada jatyp, shyǵarma jaz­ǵan­dy unatady eken. Meniń estigenim, ákemdi jaı­laýdan tutqyndap, alyp ketken. Almaty­da­ǵy úıin tintip, shyǵarmalaryn, qoljaz­ba­la­ryn tý-talaqaıyn shyǵaryp, kózin joı­ǵan. Ákemniń qoljazbalaryn arbaǵa tıep áketkende, irgeles kórshi Saparǵalı Bega­lın kórip qalyp, alysyp júrip, ákemniń bir kitabyn saqtap qalǵan deıdi. Sol kitap «Qula­ger» poemasy eken. Qýǵyn-súrgin jyl­dary artta qalyp, ákem aqtalǵanda Fatıma Ǵabıtovaǵa amanattaǵan.
1938 jyly 26 aqpanda ákemdi túnde atqan. Almatynyń irgesindegi Jańalyq aýy­lyn­da qulaǵaly turǵan úılerdiń irgesine tastaı salǵan. Jendetter úıdiń qabyrǵasyn ústine qulatyp, kómbeı jónine júre bergen. Fatıma Ǵabıtovaǵa bir aıdan soń «Sizdiń kúıeýińiz Sibirdegi lagerlerdiń birinde júrek aýrýynan qaıtys boldy» degen maz­mun­daǵy hat kelgen deıdi zamandastary. Túrme­den kelgen hattarda «Alashordalyqtar aıdaýǵa ketken, baılanysýǵa bolmaıdy» dep shyndyqty bizge aıtpaǵan.

- Ákeńizdiń dostary aqtalyp kelgen soń, sizdi izdedi me? 

- Shyndyǵynda, izdeýdiń ózi de qaýipti edi. Maǵan bir derek aıtqysy kelgen bolar-aý, biraq ákem týraly aıtqany úshin óz basyna qara bult úıiriletin zaman bolatyn. Eshkimge ókpelemeımin. Týystarymnyń «Ákeń Іlııas eldiń adamy, «halyq jaýy emes» dep aıta beretini esimde qalypty.

- Áńgimeńizge raqmet!