Saıasattaǵy jańa serpin: Tsıfrlandyrý jahandyq dıplomatııaǵa qalaı áser etti
ASTANA. KAZINFORM – Elordada Óńirlik ıntegratsııany zertteý ınstıtýtynyń bastamasymen Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe elderden kelgen sarapshylardyń qatysýymen aýqymdy forým ótti. Jıynnyń basty bóligi «Kıberqaýipsizdik, tsıfrlyq egemendik jáne ShYU óńirlik qaýipsizdik júıesindegi strategııalyq turaqtylyq» taqyrybyna arnalǵan bolatyn. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy basqosýda qandaı oılar aıtylǵanyn tyńdady.
Jahandyq saıasattaǵy ózgeshe qubylys
Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi janyndaǵy Syrtqy saıası zertteýler ınstıtýty tóraǵasynyń orynbasary Manarbek Qabazıev qazir tsıfrlandyrý halyqaralyq qatynastarda jańa qubylys retinde qarastylyp jatqan másele ekenin alǵa tartty. Sonymen qatar álemde tsıfrlyq dıplomatııany elderdiń syrtqy saıasatynda qoldanýdyń jańashyldyǵy da talqylanyp jatyr.
– Qazaqstannyń memlekettik mekemeleri jahandyq ınternet júıesinde jyldam áreket etýde. Mınıstrlikter men vedomstvolardyń, osyǵan uqsas uıymdardyń kópshiligi áleýmettik jelide belsendi. Syrtqy ister mınıstrligi de syrtqy saıasattaǵy oqıǵalar týraly aqparatty taratý úshin Facebook, X, Instagram sekildi áleýmettik jelilerdi paıdalanady. Tipti, arnaıy mobıldi qosymshalar da jasap shyǵardy. Mysaly, shetelge shyǵatyn azamattar úshin belsendi qoldanylatyn Smart Travel Qazaqstan bar.
Budan bólek, Qazaqstan – geografııasy, tarıhy jáne qazirgi saıasaty arqyly erekshelenetin memleket. Óz ýaqytynda «Tsıfrlyq Qazaqstan» baǵdarlamasy qabyldanyp, eldegi tsıfrlandyrý protsesine alǵashqy zańnamalyq negizder qalyptastyrdy. Bul baǵdarlama bes negizgi baǵytty qamtydy: ekonomıkanyń salalaryn tsıfrlandyrý, tsıfrlyq memleketke kóshý, tsıfrlyq Jibek jolyn júzege asyrý, adamı kapıtaldy damytý jáne ınnovatsııalyq ekojúıeni qurý, – dedi M.Shákiruly
Sarapshy osy tusta álemdegi iri elderdiń basshylary da áleýmettik jelide belsendi ekenin atap, ony memlekettiń syrtqy saıasatyndaǵy «jumsaq kúshtiń» ózindik bir túri retinde baǵalady. Ásirese, tsıfrlyq saıasat – AQSh, Kanada, Reseı, Japonııa, Frantsııa, Iran sekildi elderdiń syrtqy saıasatynda keńinen qoldanylyp otyr. Ortalyq Azııa da bul úderisten shet qalǵan joq, bul aımaq ta tsıfrlyq protsesterge belsendi aralasa bastady.
– Qazaqstanda 2002 jyly dıplomatııalyq qyzmet týraly zań qabyldandy. Sol kezdiń ózinde syrtqy saıasat qyzmeti aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tehnologııalardy paıdalaný arqyly júrgiziletini týraly aıtylǵan. ıAǵnı, 24 jyl buryn-aq tsıfrlyq dıplomatııaǵa bet burǵan edik.
Qazir kóptegen elder tsıfrlyq tehnologııalardy syrtqy saıasat quraly retinde qoldanýǵa erekshe mán berip otyr. Internet, áleýmettik jeliler, medıa, jańa aqparattyq arnalar – memleketterdiń syrtqy saıasattaǵy maqsattaryn júzege asyrýǵa arnalǵan basty quralǵa aınaldy, – dep tolyqtyrdy sarapshy.
Jahandyq saıasatta resmı pikir aıtý, halyqaralyq oqıǵalarǵa reaktsııa bildirý, dıplomatııalyq baılanys ornatý mańyzdy úderister tsıfrlandyrýdyń arqasynda jyldam ári yńǵaıly bola tústi. ıAǵnı, buryn dıplomatııa jabyq sala bolyp sanalsa, aqparattyq qoǵamnyń damýynyń arqasynda qazir qarapaıym azamattar úshin ashyq bola bastady. Ǵylymı-tehnıkalyq progress aqparattyq júıelerdiń damýyn jedeldetip, qoǵamnyń baılanys qajettiligin arttyryp otyr.
– Tsıfrlyq format dıplomatııalyq mekemeler men qoǵam arasyndaǵy ózara is-qımyldy ashyq ári jarııaly etip otyr. Bir jaǵynan bul – paıdaly, ekinshi jaǵynan – belgili bir deńgeıde saqtyqty qajet etedi. Tsıfrlyq dıplomatııanyń «tutqyny» bolyp otyrmyz deýge de bolady. Ár el óz tsıfrlyq alańyn usynady: Zoom – amerıkalyq, Qytaıdyń óz platformasy bar, Úndistannyń da óz usynystary bar. Bul platformalardy qoldana otyryp, biz olardyń syrtqy qadaǵalaý múmkindigin de eskerýimiz kerek. Pandemııadan keıingi kezeńde biz eń durys sheshim – betpe-bet kezdesý ótkizý ekenin uqtyq – dep Manarbek Qabazıev mańyzdy dúnıege nazar aýdartty.
«Tsıfrlandyrý dıplomattarǵa talapty kúsheıtedi»
Qytaı men Reseı arasyndaǵy strategııalyq ózara is-qımyl máseleleri jónindegi Bas hatshynyń orynbasary, Shyǵys Eýropa, Reseı jáne Ortalyq Azııa ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Sıýı Chanjıdyń pikirinshe, tsıfrlyq dıplomatııa – halyqaralyq sóz úshin kúres sıpatynda. Kún saıyn jańa taqyryptar, jańa erejeler, jańa syn-qaterler paıda bolýda.
– Biz tsıfrlyq dıplomatııany tek tsıfrlyq quraldar men dástúrli dıplomatııanyń qosyndysy emes, dıplomatııalyq quraldar, modelder men strategııalardyń kóp deńgeıli transformatsııasy dep esepteımiz. Ol halyqaralyq qatynastar evolıýtsııasynda barǵan saıyn mańyzdy ról atqaryp jatyr.
Álem elderiniń tehnologııalyq quraldar men tsıfrlyq platformalarǵa baǵyttalǵan umtylysy kúsheıdi. Bul turǵyda men úsh negizgi tarmaqqa toqtalǵym keledi. Onyń birinshisi: tsıfrlyq dıplomatııanyń basty erekshelikteri. Ony da birneshe tarmaqqa jiktesek bolady.
Eń aldymen, tsıfrlyq tehnologııalardyń qoljetimdiligi dástúrli dıplomatııany shektep jatyr. Ekinshiden, tsıfrlyq yqpal kúsheıdi. Qazir tsıfrlyq dıplomatııanyń ózi jasandy ıntellekt dáýirine aıaq basty. Mashınalyq oqytý men úlken derekterdi keń kólemde qoldaný – onyń basty tehnologııalyq ereksheligi. Úshinshiden, tsıfrlyq dıplomatııa - qur monolog emes, ıdealdy dıalog. Qoǵam tek aqparatty qabyldap qana qoımaı, ony belsendi túrde talqylap, óńdep, taratady, – deıdi qytaılyq sarapshy.
Sıýı Chanjıdyń aıtýynsha, ekinshi másele retinde tsıfrlyq dıplomatııanyń ıdeologııalyq turǵyda yqpal etý úshin básekelestikke áser etip jatqanyn aıtýǵa bolady. Qazir damyǵan jáne damýshy elder arasyndaǵy tehnologııalyq alshaqtyq ulǵaıyp ketken. Keıbir damyǵan elder damýshy memleketterdiń kásiporyndaryna tehnologııalyq tosqaýyldar qoıyp, muny ulttyq qaýipsizdikpen aqtap, tsıfrlyq ınnovatsııalar salasyndaǵy ústemdigin saqtaýǵa tyrysyp jatyr.
Buǵan qosa, jalǵan aqparat pen dezınformatsııa qaýpi de artyp jatyr. Almond sekildi platformalardy qarqyndy paıdalaný arqyly jalǵan aqparat tez taralyp, qoǵamdyq sanany manıpýlıatsııalaý yqtımaldyǵy ósken. Bul árisi bıýdjetke de salmaq túsiretin faktorǵa aınalýda.
– Endi «tsıfrlyq dıplomatııanyń syn-qaterlerine qalaı qarsy turamyz?» degen saýal týyndaıdy. Eń aldymen jańa normatıvtik negizderdi ázirleýge májbúrmiz. Dástúrli dıplomatııada qalyptasqan normalarǵa qaraǵanda, tsıfrlyq dıplomatııanyń quqyqtyq bazasy áli jetilmegen. Máselen, dıplomatııalyq mekemelerdiń áleýmettik jelilerdegi resmı akkaýnttary halyqaralyq quqyqpen qorǵalatyn dıplomatııalyq aktıvter retinde qarastyryla ma degen másele áli sheshilmegen. Sondyqtan tsıfrlyq aktıvterge arnaıy dıplomatııalyq mártebe berý máselesin kóterý qajet, – dedi Sıýı Chanjı.
Sarapshy tsıfrlyq platformalarda bógde kúshterdiń aralasýy, jalǵan aqparat taratý, qoǵamdyq sanaǵa áser etý jaǵdaılary kóbeıip kele jatqanyna basa nazar aýdardy. Sonymen qatar tsıfrlyq tehnologııalar dıplomatııalyq sheshim qabyldaýdy jyldamdatýǵa ıtermeleıdi. ıAǵnı, dıplomattarǵa talap kúsheıip, kásibı daıarlyqtyń jańa standartyna kóshiredi.
Qytaılyq maman sózin qorytyndylaı kele, dıplomatııany tsıfrlyq jáne dástúrli dep bólip qaraýǵa bolmaıtynyn, tsıfrlyq dıplomatııa dástúrli tásilderdi almastyrmaıdy, kerisinshe, ony tolyqtyratynyn jetkizdi.
«Memleketter shekarasyn kodtar qorǵap tur»
Al L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń aımaqtaný kafedrasynyń aǵa oqytýshysy Dıana Taırova «21 ǵasyrda memleketter shekarasyn qabyrǵalar emes, kodtar qorǵaıdy» degen tosyn pikirin aıtty. Sarapshynyń oıynsha, óz tsıfrlyq keńistigin baqylaı almaǵan elder jaqyn arada shyn jaǵdaıdy baqylaý múmkindiginen de aıyrylady. Sebebi qazir aqparat tek resýrs emes, qarý men valıýtaǵa aınalyp otyr.
– Tsıfrlyq dıplomatııa – jaı ǵana trend emes, qajettilik. Men osy tusta Irannyń tsıfrlyq dıplomatııa strategııasyna baılanysty keıbir oılardy bóliskim keledi. Bul el aqparattyq egemendiktiń táýelsiz modelin qalyptastyryp, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy aıasynda jańa deńgeıge kóterildi.
Keıingi 10 jylda Iran tsıfrlyq egemendiktiń biregeı arhıtektýrasyn qurdy, ıaǵnı, ulttyq aqparattyq júıe. Onyń maqsaty – el ǵalamtordan ajyratylyp qalsa da, memlekettik jáne kommertsııalyq onlaın-servısterge úzdiksiz qoljetimdilikti qamtamasyz etý. Bul – boljam emes, realıstik daıyndyq. Aqparattyq júıe mıllıondaǵan paıdalanýshyny ishki platformalarmen, servıstermen qamtamasyz etedi jáne Google Cloud nemese AWS-ke táýeldi emes, avtonomdy túrde jumys isteıdi, – deıdi maman.
Oqytýshynyń aıtýynsha, Irannyń tsıfrlyq dıplomatııasy tek tehnologııa emes, qundylyqtar jaıly bolyp tur. Áleýmettik jeliler, mýltımedııalyq jobalar, aǵylshyn, arab jáne orys tilderindegi platformalar arqyly Iran óziniń mádenı ári ıdeologııalyq ustanymyn jetkizip otyr. Bul dıplomatııa tulǵalyq bolmysty qorǵaýǵa, aqparattyq qysymǵa qarsy turýǵa negizdelgen.
2023 jyldan bastap Iran ShYU-nyń tolyqqandy múshesi atandy. Osylaısha tsıfrlyq seriktestikti keńeıtýge arnalǵan strategııalyq múmkindik aldy. 2024 jylǵy Digital Almaty forýmynda Irannyń baılanys mınıstri Sazıre Kýra Qytaıdan Eýropaǵa ótetin transulttyq tsıfrlyq dáliz qurý, Iran aýmaǵynda data-ortalyqtar ornalastyrý, sondaı-aq jasandy ıntellekt, 5G, IoT jáne elektrondy logıstıka salalaryndaǵy birlesken jobalar týraly tanystyrdy. Al ShYU óz kezeginde oqshaýlaý jáne qysym jaǵdaıynda turaqty tsıfrlyq júıe qurý tájirıbesi bar senimdi serikteske ıe boldy.
– Iran - tsıfrlyq egemendiktiń teorııalyq modelin ǵana emes, ony kún saıyn is júzinde qorǵaıtyn memleket. Keıingi birneshe aıda óńirdegi shıelenis jaǵdaıynda Iran energetıka, mınıstrlikter men kólik júıelerine baǵyttalǵan bir mıllıonnan astam syrtqy kıbershabýyldyń jolyn kesken.
Bul el sanktsııalardy jasyrmaıdy. Tehnologııalyq oqshaýlaný men jahandyq platformalarǵa qoly jetpeý – úlken syn. Biraq dál osy syn-qaterler Irannyń tsıfrlyq dıplomatııa modelin ıkemdi, turaqty etti. Qazir Iranda óz platformalary, jeke messendjerleri, sondaı-aq kıberqaýipsizdik salasynda oqytylǵan on myńdaǵan maman bar, – dep topshylady Dıana Taırova.