SAÝRANBAEV NYǴMET TІNÁLІULY

Saýranbaev Nyǵmet Tináliuly (1910-1958) - qazaq til bilimi negizin salýshylardyń biri, ǵalym, tiltanýshy, túrktanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri.

Jambyl oblysy Qordaı aýdany Sharbaqty aýylynda dúnıege kelgen. Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtyn, Máskeý memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn. RKFSR Oqý-aǵartý Komıssarıatynyń janyndaǵy Ǵylymı-zertteý ınstıtýty Lenıngradtaǵy bólimshesiniń aspırantýrasyn bitirgen. 1932-1934 jyldary Qazaq KSR Halyq-aǵartý komıssarıatynda nusqaýshy bolyp jumys istedi. 1938-1946 jyldary - Qazaq KSR Halyq-aǵartý komıssarıatynyń mektepter jónindegi ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary. 1946-1951 jyldary - KSRO Ǵylym Akademııasynyń alǵash uıymdasqan Qazaq fılıaly Til-ádebıet jáne tarıh ınstıtýtynyń tuńǵysh dırektory, «Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Habarlary» jýrnalynyń alǵashqy redaktory. 1947-1956 jyldary Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy qoǵamdyq ǵylymdar bólimshesiniń hatshysy. 1956-1958 jyldary Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń vıtse-prezıdenti, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Til bilimi jáne ádebıeti ınstıtýty Qazaq tili tarıhy jáne dıalektologııa bólimniń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan.

Negizgi ǵylymı-zertteý eńbekteri qazaq tiliniń tarıhy men sıntaksısine, ádebı til tarıhy, túrkitaný, dıalektologııa, orfografııa, jazý, emle, sózdik túzý máselelerine arnalǵan. Morfologııa salasynda ol qazaq tilindegi etistik kategorııasynyń jasalý tásilderi men tarıhı damý joldary, kósemshe tulǵalary, olardyń maǵynalary, sıntaksıstik qyzmeti jaıynda jáne qazaq tili grammatıkasynyń, onyń ishinde morfologııasy, orfografııasy men alfavıti jaıynda ǵylymı eńbekter jarııalady..

«Qurmalas sóılem», «Qazaq tiliniń grammatıkasy», «Sıntaksıs», «Qazaq tiliniń sıntaksıs máseleleri», «Jaı sóılemderdiń baılanysý amaldary», «Qazaq tilindegi qurmalas sóılemder júıesi», «Janama tolyqtaýysh pen pysyqtaýysh músheleri» degen eńbekterinde qurmalas sóılemderdiń qalyptasý joldaryn basqa da túrki tilderindegi qurmalas sóılemderdiń damý júıesimen, sondaı-aq tarıhı jazba eskertkishter mátinimen salystyra zerttedi. «Qazaq ádebı tiliniń tarıhy», «Qazaq ádebı tiliniń damýyndaǵy Abaıdyń róli», «Qa-zaq ádebı tiliniń tarıhyn zertteý týraly» atty maqalalary ádebı til týraly alǵashqy ǵylymı tujyrymnyń bastaýy boldy. Saýranbaev Qazaqstannyń ár aımaqtaryna tuńǵysh ret dıalektologııalyq ekspedıtsııalar uıymdastyrdy, ǵylymı eńbekteri qazaq dıalektologııasy pániniń qalyptasýyna ıgi yqpal etti.

Ol «Oryssha-qazaqsha» sózdiktiń jalpy redaktsııasyn basqarǵan. Ǵalymnyń «Qazaq tili: leksıka, fonetıka, morfologııa, sıntaksıs» oqýlyǵy bilim berý salasshda úlken suranyska ıe boldy. 1954 jyly Shyǵysty zertteýshilerdiń búkil dúnıejúzilik XXIII kongresine Keńes delegatsııasynyń quramynda qatysyp baıandama jasaǵan. Sondaı-aq Iran, Irak, Anglııa, Úndistan elderinde ótken halyqaralyq konferentsııalar men kezdesýlerge qatysqan.

Nyǵmet Saýranbaevtyń ǵylymı jumystaryn, uıymdastyrýshylyq qabiletin jáne qoǵamdyq eńbekterin joǵary baǵalanyp, eki márte «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen birneshe ret marapattalǵan.

Almaty qalasyndaǵy Jibek joly kóshesindegi qoǵam qaıratkeri, akademık Nyǵmet Saýranbaev turǵan úıge memorıaldyq taqta ornatylǵan. Jambyl oblysy Qordaı aýdanyndaǵy Sharbaqty aýylyndaǵy 8 jyldyq mektepke, Qordaı aýylynda kóshege ǵalymnyń esimi berilgen.

Derek kózi:

Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 7 tom

«QazAqparat agenttigi»UK»AQ Arnaýly jobalar bólimimen tolyqtyryldy