Saýda soǵysynyń jańa kezeńi: Dúnıejúzilik uıym ne sheshe alady
Jyl basynda AQSh prezıdenti atanǵan Donald Tramp «amerıkalyqtardyń ıgiligi úshin» degen jeleýmen birqatar ózgeristerge bastamashy bolyp otyr. Keıbir sheshimderi álemdik qaýymdastyqty dúr silkindirip jatqany jasyryn emes. Sonyń biri – 4 aqpannan bastap AQSh-tyń Kanada, Meksıka jáne Qytaıdan keletin taýarlarǵa baj salyǵyn engizýi. Bul tarıfter jahandyq saýdaǵa qalaı áser etedi, birjaqty sheshimniń aýqymy arta berýi múmkin be? Kazinform tilshisi taqyryp tóńireginde taldaý jasap kórdi.
Qytaı qarsy áreketke kóshti
Sonymen, jańa jyldyń ekinshi aıy bastala sala AQSh bıligi kórshilerine de, alystaǵy alpaýyttarǵa da shúılige bastady. Kanada men Meksıkadan keletin taýarlarǵa 25 paıyz, qytaılyq ónimderge 10 paıyz baj salyǵyn salmaq bolǵan.
Budan keıin atalǵan úsh memlekettiń úkimeti jaýapsyz qalǵan joq. Qarsy tarıfter engizip, AQSh-tyń saýda saıasatyna qarsy turatyndaryn jetkizgen. Degenmen kóp uzamaı-aq AQSh prezıdenti Meksıka men Kanadadan keletin taýarlarǵa jańa baj salyǵyn engizýdi 30 kúnge shegergeni málim boldy. Esesine Meksıka bıligi AQSh talap etkendeı esirtki trafıgimen kúresý úshin soltústiktegi shekarasyna 10 myń sarbaz jiberip, kúzetti kúsheıtedi. Kanada premer-mınıstri Djastın Trıýdo da shekaradaǵy qaýipsizdikti kúsheıtýge ýáde bergen. Aldaǵy ýaqytta bul elder baj salyǵy taqyrybyn qaıtadan talqylaıtyny daýsyz.
Áıtse de qos kórshisine jeńildik jasaı bastaǵan Amerıka qytaılyq taýarlarǵa engizgen 10 paıyzdyq jańa baj salyǵyn alyp tastaýǵa asyqpaıtyn sekildi. Bul tusta Beıjiń dereý jaýap qaıtardy, AQSh-tan ımporttalatyn kómir men suıytylǵan gazǵa 15 paıyz, munaı men basqa da amerıkalyq taýarlarǵa, sonyń ishinde avtomobılderge, aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryna 10 paıyzdyq baj salyǵyn engizdi.
Jańa tarıfterdi engizýdiń bir syry qyrýar aqshada jatyr, sebebi AQSh atalǵan úsh elden kóp taýar ımporttap, ózderi birshama az eksport jasaǵan. Mysaly, 2024 jyly AQSh pen Qytaıdyń taýar aınalymy 688,28 mlrd dollardy quraǵan, biraq ımport pen eksportta teńsizdik bar. Jalpy taýar aınalymynyń 524,66 mlrd dollary Qytaı eksportynyń enshisinde, al AQSh eksportynyń úlesi 3 eseden astam az – 163,62 mlrd dollar.
2023 jyly Kanada Amerıkaǵa 439 mlrd dollardyń taýaryn jóneltse, AQSh 277 mlrd dollarmen shektelgen. Taǵy bir kórshi Meksıka 472 mlrd dollar eksport jasap jatqanda, AQSh-tyń jóneltken taýarlar úlesi taǵy az bolǵan – 255 mlrd dollar.
Qytaı bıligi AQSh-tyń jańa saýda saıasatyn Dúnıejúzilik saýda uıymynyń (DSU) arenasynda talqylaǵysy keledi. Beıjińniń ustamynsha, AQSh birjaqty sheshim qabyldaý arqyly jahandyq saýdaǵa kedergi keltirýde. Kpler SAS kompanııasynyń Jahandyq shıkizat naryqtary jónindegi jetekshi keńesshisi Ora Lazıchtyń aıtýynsha, eń aldymen AQSh Dúnıejúzilik saýda uıymynyń negizin qalaýshylardyń biri ekenin eskerý qajet.
– Jalpy, AQSh – álemdegi saýda kelisimderiniń teńgerimin ustap turýshy. Sondyqtan AQSh-tyń baj salyǵy máselesine DSU aralasyp, ózin «jasaǵan» eldi retteıdi deý óte kúrdeli. Árıne, zań turǵysynan uıym usynys aıta alady, alaıda qysym jasaı almaıdy. Tek AQSh-tyń kelisimderdegi mindetterdi oryndamaı jatqanyn barshaǵa kórsetedi. Eger AQSh uıymnan shyǵýdy qalasa, onda qarjylandyrý máselesi týyndaıdy. Óıtkeni Amerıka kóptegen halyqaralyq uıymdardy qarjylandyrýshy el. Donald Trampqa dál osy uıymdardy qarjylandyryp otyrý unamaıdy, – deıdi sarapshy.
Tarıfter AQSh-tyń ózine de paıda ákelmeıdi
Qansha jerden qýatty derjavalar bolsa da, Amerıka da, Qytaı da jeke el retinde oqshaýlanyp ómir súre almaıtyny anyq. Saýda seriktesteri men teńgerim ustap otyrýshylar qajet. Jalpy, jańa tarıfterge baılanysty saýal kóp: qanshalyqty rezonans týdyrady, dıstrıbıýtorlarǵa, rıteılerlerge, satyp alýshy men satýshy taraptarǵa áser ete me?
– Qazir dúnıejúzindegi bedeldi analıtıkalyq ortalyqtar jańa rejımniń ýaqytsha bolatynyn boljap otyr. Meıli, tarıfterdi alyp tastamaýy múmkin, biraq bastapqyda aıtylǵandaı aýqymdy bolmaıdy.
AQSh-tyń kórshilerimen mundaı qarym-qatynas ornatýy jaǵymsyz jaǵdaı, Kanada men Meksıka onyń eń iri saýda seriktesteri sanalady. Amerıka munaı men energetıkalyq resýrstardyń tórtten birin Kanadadan alady, óıtkeni eliniń jartysy soltústik bólikte. Tutynyp otyrǵan taýarlary, aýyl sharýashylyǵy ónimderi Meksıkadan keledi. Sondyqtan tarıfter kórshi elderge ǵana emes, AQSh-tyń ózine de keri áser etedi. Taýarlardyń baǵasy ósip, qymbatshylyq týady, – deıdi Ora Lazıch.
Sarapshynyń sózinshe, ınflıatsııa qarqyny AQSh-ta da joǵary, al Tramp ony toqtatýǵa ýáde etken. Onyń ústine eldegi jumyssyzdyq deńgeıi 9 paıyzdan asýda. Bul kedeıliktiń óskenin bildiredi. Áıtpese Amerıkada jumyssyzdyq deńgeıi 4-5 paıyzdan aspaıtyn. AQSh-ta prezıdenttiń jumysyn alǵashqy 90-100 kún arqyly baǵalaıdy. Eger osy aralyqta narazylyq týsa, prezıdent kóp bastamalarynan bas tartýǵa májbúr bolýy múmkin. Sondyqtan Donald Tramptyń tarıfterge qatysty sheshimi bárinen buryn kórshilerimen qarym-qatynasyn buzyp jatyr.
Aıtpaqshy, AQSh prezıdenti apta basynda VVS arnasyna tarıfterge baılanysty qysqasha pikir aıtyp, jańa baj salyqtary Eýropalyq Odaq pen Ulybrıtanııaǵa da engiziletinin jetkizgen. Kári qurlyq elderi Tramp málimdemesin jaısyz jaǵdaı retinde qabyldap otyr. Sebebi buǵan deıin qarym-qatynasy jaqsy elderdiń arasyna jik túsýi múmkin. Ora Lazıchtyń aıtýynsha, eger AQSh rasymen Eýropalyq Odaq pen Ulybrıtanııaǵa tarıfter engizetin bolsa, jahanda kóptegen ózgerister bolýy ǵajap emes.
– Saýda turǵysynan alǵanda AQSh qazir Qytaımen qatar, Eýropalyq Odaqqa, Ulybrıtanııaǵa da tarıfterdi ósirmek nıette. Biraq atalǵan iri aımaqtar AQSh-qa qatty táýeldi emes. Sol sebepti tarıfterdi kóterý áreketin olar da qaıtalaıdy. Tipti, saýda máselesinde AQSh-tan beıtarap bolýdyń joldaryn qarastyrýy múmkin. Álemde energııa kóp, Eýropalyq Odaq qalasa Irannan, Lıvııadan, Venesýeladan sanktsııalardy alyp tastap, jańa kelisimderge barýdy oılastyrady. Bunyń bári AQSh-qa qıyndyq týdyratyny sózsiz, – dedi sarapshy.
Al Qytaı qalaǵan eline taýar sata alady. Bul el josparly jolmen rettelýge beıim, keı fabrıkalardy jaba salady jáne onyń zııanyn da sezbeıdi. Shyndyǵynda Qytaı qazir de barlyq zaýyttaryn tolyq qýatynda jumys istetip jatqan joq. AQSh prezıdentiniń 4 jyldyq merziminiń bitkenin kútý nemese jarty jyl baqylaı turý, jaǵdaı rettelgenin tosý Qytaıǵa qıyn emes. Qytaı - qazir álemdegi eń úlken ekonomıkalardyń biri, 2025 jyldan bastap barlyq kórsetkishter boıynsha AQSh-tan asyp tústi dep aıtýǵa bolady. Tehnologııalary ozyq, tutyný ónimderi, avtokólikteri, janarmaıy, satyp alý qabileti – bári alda keledi. Azııadaǵy ósim protsesi qazir batys elderine qaraǵanda belsendi júrip jatyr.
– Kanada men Meksıkaǵa AQSh-tan oqshaýlaný qıyn, óıtkeni olar kórshi, sondyqtan qıyn bolady. Qaıtadan kelisimder jasap, basqa naryqtardy izdeıdi nemese tarıfterge kóndigedi. Biraq bıznesmenderge, jelilerge aýyrtpalyq túsedi. Ádette resmı joldar qıyndaǵan kezde kóleńkeli naryqtyń úlesi ósedi. Meniń oıymsha, sózsiz alypsatarlar paıda bolady. Bul halyqqa da, elder arasyndaǵy baılanysqa da jaqsylyq ákelmeıdi. Ókinishke qaraı, biz osyndaı ýaqytta jaı ǵana baqylap otyrýǵa májbúrmiz, – dep túıindedi Ora Lazıch.
AQSh-tyń jańa baj salyqtary Qazaqstanǵa tikeleı áser ete qoıýy ekitalaı, alaıda janama jolmen keıbir taýardyń baǵalarynan, qoljetimsizdiginen kórinýi múmkin eken.
Baj salyǵynyń popýlıstik sıpaty bar ma?
Xander Group kompanııasynyń bas dırektory Eskendir Aqylbaevtyń oıynsha, AQSh-tyń Kanada, Meksıka jáne Qytaıdan ákelinetin taýarlarǵa jańa kedendik baj salyǵyn engizýi jahandyq saýdanyń shıelenisterin kúsheıtip, halyqaralyq jetkizý tizbegin ózgertedi.
– Saıası turǵydan bul qadam Vashıngtonnyń jaqyn seriktesterimen qarym-qatynasyn nasharlatady. Endi AQSh-tyń eń jaqyn seriktesteri – Kanada men Meksıka bul áreketke asımmetrııalyq jaýap qaıtarýy múmkin, mysaly, «USMCA Agreement» kelisiminiń sharttaryn qaıta qarap, amerıkalyq taýarlarǵa baǵyttalǵan arnaıy baj salyǵyn engizedi.
Al Qytaı keshendi sharalardy qolǵa alýy yqtımal: baj salyǵyn engizýden bastap, AQSh-tyń tehnologııalyq sektory men qorǵanys ónerkásibi úshin asa mańyzdy sırek kezdesetin jer metaldarynyń eksportyna shekteý qoıýǵa deıin. Sonymen qatar Qytaı balamaly naryqtardy damytýdy jalǵastyryp, BRIKS, Afrıka odaǵy sekildi uıymdarmen baılanysyn nyǵaıtady, – deıdi sarapshy.
Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda baj salyǵy amerıkalyq tutynýshylar men bıznes úshin baǵanyń ósýine ákelýi múmkin. Importqa táýeldi kompanııalardyń básekege qabilettiligi tómendeıdi. Degenmen bul jaǵdaı Qazaqstan sekildi damýshy elder úshin jańa saýda múmkindikterin ashýy kámil. Ásirese, Qytaı, Úndistan jáne ASEAN elderi jetkizilimderin ártaraptandyrýdy jedeldetip, ınvestıtsııalaryn Ortalyq Azııa sııaqty balamaly naryqtarǵa qaıta baǵyttasa, bul aımaq úshin úlken ekonomıkalyq artyqshylyqtar ákelýi múmkin.
Aqylbaevtyń aıtýynsha, baj salyǵy belgili bir deńgeıde popýlıstik sıpatqa ıe, sebebi ol negizinen AQSh-tyń ishki aýdıtorııasyna baǵyttalǵan. Ónerkásiptik sektor men jumysshy tapty qoldaý – Tramptyń elektoraldyq strategııasyn kúsheıtý úshin mańyzdy.
– Alaıda onyń uzaq merzimdi tıimdiligi ekiushty – 2017-2020 jyldardaǵy saýda qaqtyǵystary óndiristi jappaı AQSh-qa oraltpady, kerisinshe, keıbir eksporttyq salalarda jumys oryndarynyń qysqarýyna sebep boldy. Ekinshi jaǵynan, Vashıngton Qytaıdy ekonomıkalyq turǵyda tejeý saıasatyn jalǵastyrýda, kedendik tarıfterdi Qytaıdyń joǵary tehnologııalyq sektoryna qysym kórsetý quraly retinde paıdalanyp keledi. Buǵan Huawei kompanııasyna salynǵan sanktsııalar men qytaılyq DeepSeek kompanııasynyń jańa jasandy ıntellekt algorıtmine qatysty alańdaýshylyǵy mysal bola alady, – dedi sarapshy.
Halyqaralyq quqyq turǵysynan alǵanda, birjaqty engizilgen baj salyǵy DSU qaǵıdattaryn, ásirese «Alalamaý qaǵıdaty» men «Eń qolaıly rejım» prıntsıpterin buzady. Baj salyǵy ishki naryqty ýaqytsha qorǵaýy múmkin, biraq uzaq merzimdi perspektıvada ol AQSh kompanııalarynyń básekege qabilettiligin tómendetedi.
– Teorııalyq turǵydan DSU AQSh-tyń jańa baj salyǵyn zańsyz dep tanýy múmkin, Tramp bılikte otyrǵan 2018 jyly dál solaı bolǵan. Alaıda is júzinde daýlardy sheshý mehanızmi jumys istemeıdi, sebebi AQSh bul reformany buǵattap tastady, al kóptegen elder aımaqtyq saýda kelisimderi arqyly balama joldardy izdeýde. Biz kóppolıarly saýda júıesine kóshý protsesin baqylap otyrmyz, onda basty róldi aımaqtyq bloktar (BRIKS, ASEAN, ShYU jáne t.b.) atqara bastady. AQSh DSU erejelerinen tys áreket etken saıyn, Qytaı, Úndistan jáne EO-nyń yqpaly artyp, balama saýda mehanızmderi qalyptasyp keledi, – dep túıindedi Eskendir Aqylbaev.
Qoryta aıtqanda, Tramp aldyńǵy kezeńdegi (2016-2020) saýda soǵysynyń otyn qaıta tutatpaq nıette sekildi. Eger jańa tarıfterdi engizý jalǵasa berse, onyń zııanyn álem elderimen qatar amerıkalyqtar da tartatyny daýsyz. ıAǵnı, 2025 jyly jahandyq erkin saýda júıesinen ekonomıkalyq pragmatızm dáýirine ótýdiń kýási bolamyz.